Symbol - pod tym słowem kryje się sekretny świat, który prowokuje wyobraźnię i dorosłego człowieka i małego dziecka.

Symbole towarzyszą człowiekowi od zarania dziejów. Gromadziły je nieistniejące już kultury, wpisały się więc na trwałe w tradycję każdego narodu.
Termin symbol wywodzi się ze starogreckiego symbolon- znak rozpoznawczy, coś złączonego, ujmowanego łącznie. Pierwotnie oznaczał on niewielki, rozłamany na pół przedmiot z metalu, kości, wypalonej gliny, drewna ja np. pierścień czy tabliczka. Połówki były znakiem rozpoznawczym dla dwóch osób, które łączył jakiś interes, wiązała umowa, czy kojarzyło pokrewieństwo. Wystarczyło dopasować do siebie krawędzie obu części, aby mieć pewność co do tożsamości osoby.
Literatura jest takim właśnie poszukiwaniem „drugiej połowy”, poszukiwaniem werbalnych odpowiedników dla rzeczywistych obiektów, zjawisk, uczuć i myśli ludzkich.
Gdy pisarz poszukuje słów najlepiej opisujących drzewo, owoc, chmurę lub rzekę, jego zadanie jest proste, bo nazywa to co realne, namacalne, bo może odwołać się do codziennych doświadczeń czytelnika. Zadanie komplikuje się wówczas gdy przedmiotem opisów są zjawiska lub doświadczenia nierealne, niematerialne.
Jak opisać np. przeczucie śmierci, towarzyszące mu emocje, obawy i lęki?
Jak zapisać na kartce papieru tęsknotę za utraconym dzieciństwem, po którym w pamięci pozostały jedynie strzępy snów, zapach matczynej sukienki lub wspomnienie cierpkiego smaku pierwszych wiśni?
Wówczas najodpowiedniejszym narzędziem wydaje się symbol. Według Junga symbol to pojedyńczy motyw występujący w dziele, który jest znakiem treści głęboko ukrytych
i niejasnych mających za zadanie kierować ku nim myśli człowieka.
Symbol jest najlepszym środkiem wyrażania najbardziej skomplikowanych sytuacji psychicznych. Symbol jest skonkretyzowaniem tego co niewyrażalne, bądź niejasne. Symbolizacja przedmiotów nadaje utworom charakter ponadczasowy, gdyż w symbolach doszukujemy się wartości i prawd uniwersalnych.
Jednym z najbardziej oryginalnych polskich pisarzy, których twórczość wyrasta z pogłębia kultury ludowej był Tadeusz Nowak (ur.11.XI.1930- zm.10.VIII.1991).
Głównym źródłem wyobraźni autora min. psalmów
„ Bielsze nad śnieg ”, czy „ A jak królem, a jak katem będziesz ” jest przetworzone artystycznie wspomnienie chłopskiego dzieciństwa oraz wyeksponowany w różnych literackich formach – od liryki po powieść- konflikt między archaicznym, baśniowym światem wsi, którą opuścił, a światem współczesnej cywilizacji, w który wkroczył zdobywszy wykształcenie. T. Nowak wypracował sobie oryginalną mitologię poetycką, na którą składają się jednocześnie obrazy kultury ludowej, obyczaju, przyrody i świata mistycznych, kościelnych obrzędów, jak i elementy surrealizmu. To eklektyczne pomieszanie technik wbrew pozorom tworzy spójną i charakterystyczną tylko dla Nowaka poetykę. Choć niektórzy porównywali go z Dylanem Thomasem dla, którego źródłem poetyckiej inspiracji był także folklor, Biblia oraz koncepcje S. Freuda. Życiowy optymizm, witalność i entuzjazm poety znalazły wyraz w jego wierszach, będących afirmacją życia we wszystkich jego przejawach. Bogata metaforyka wskazuje na związki Thomasa z surrealizmem, pojmowanie życia i śmierci w kategoriach cudu, mistycyzm głoszący jedność wszystkiego, co istnieje, pozwalają odnaleźć w jego wierszach ślady romantyzmu.
Utwór ten pozostaje pod wszechwładnym panowaniem symbolu. Mówiono o symbolice Nowaka, że jest subiektywna, surrealnie dowolna, niektórzy stwierdzali natomiast, iż jest ona pełna rygoru. Można więc przypuszczać, że sprzeczne odczucia czytelników są zamierzone przez autora i nie należy im się dziwić. Nowak czyni wszystko aby najdrobniejsze nawet cząstki przedstawienia symbolicznego zachowały bogatą, pełna wieloznaczności i stałą gotowość do wszechstronnej aktualizacji.
Rzeczy w świecie przedstawionym występują z wszystkimi możliwościami symbolizowania, jednak nie prowadzi to do powstania symbolicznego zamglenia. Wręcz na odwrót: z symbolu wyłania się najpierw główny porządek znaczeniowy, a potem możliwie nieskończona liczba znaczeń podrzędnych, ubocznych, mniej nośnych semantycznie i uboższych pod względem sensu.
Najczęściej występującym w powieści Nowaka przedmiotem jest jabłko. Przede wszystkim symbol jabłka wiąże się z mitem rajskim i wywodzi z jego klasycznej wersji. Rajskie jabłko, które symbolizuje miłość, namiętność, pokusę i grzech. Te znaczenia odczytujemy min. w tym oto fragmencie:
„- To już wiesz, na co podarowałaś mi to jabłko?
- A jużci wiem. Pić Ci się chciało. Jeszcze nie widziałam, żeby się komuś aż tak chciało pić. Ale i bez tego jabłka napiłbyś się do syta.
- Ejże, dziewuszko?
- Och, Piotrze, jakiś ty głupi. Pewnie, żebyś pił. Ten Twój raj? Myślisz, że spadł Ci z podrzuconym jabłkiem? Mógłbyś sobie całymi tygodniami podrzucać wszystkie jabłka ze wszystkich sadów w okolicy. Gdybym nie chciała, palcem byś mnie nie tknął.”
Właśnie to ofiarowywanie jabłek, wszystkie te rekwizyty czerpane z ludowej poezji, przyśpiewek i bajek, służą nazywaniu uczuć miłosnych, stanowią symbolikę erotyczną. Symbole typu erotycznego posiadają sensy witalne i poznawcze, które streszcza znak jabłka i sadu. Sad natomiast jest ostoją kochanków. Dodatkowo kolor czerwony jabłek sugeruje w tym wypadku namiętność i nieopanowaną płodność: „ Zanim krzyknęła jeszcze raz i wyrwała się z moich rąk, zdążyłem zauważyć na dnie jej oczu kawałek przydymionego nieba z wyrzynającą się zaledwie gwiazdą i pocałować ją w szyje. Czerwoni od rozsypanych jabłek, od tej nagłej przygody, zbieraliśmy rozsypane owoce. Wkładając je do koszyka, niby to przypadkiem zawadzaliśmy ręka o rękę, łokieć o łokieć. Spletliśmy palce próbując przyciągnąć się do siebie(...)”.

Dowodem na to, że Nowak nie nadaje nowych znaczeń przedmiotom, lecz wpisuje się w tradycję jest min. obraz Boscha pt. ”Ogród rozkoszy ziemskich” -> tu również pojawia się czerwone jabłko, któremu nadajemy identyczne znaczenia jak rajskiemu jabłku u Nowaka.

Istotna rolę w interpretacji powieści odgrywa także motyw złotego jabłka, bądź królewskiego, które symbolizuje władzę, jej pokusy i grzechy. Świetnie obrazuje to scena nad stawem: „ W koszyku było jeszcze jedno jabłko. Złote. Widocznie spadło tam, gdy dziewczyna z pełnym koszykiem przemykała się pod niskim sadem(...) chciałem trafić w gwiazdę. Jakoż pomyślałem sobie, ze postaram się namówić dziewczynę, żeby się ze mną wykąpała(...) Dziewczyna chwyciła mnie za rękę i wyrwała mi jabłko.
- Daj Piotrze, ja nim rzucę. Nie bój się, trafię. To złote jabłko. A złotym jabłkiem powinien rzucać król (...) A takie jabłko królewskie, złote berło wrzucone do wody, zanurzone w niej, oczyszcza ja z ran , goi jej rozdarte tętnice (...)”.
Królewskie jabłko oznacza także władzę w rodzinie , przewagę w miłości, talentu, fantazji i sprawiedliwości. Możemy interpretować tak królewskie jabłko gdyż barwa złota i żółta również wyobrażają ciepło rodzinne, władzę niosącą dobro i wzorcowe uduchowienie.

Konsekwencję Nowaka w kreowaniu symboli widzimy w „ Psalmie dziękczynnym ” z tomu „Bielsze na śnieg”:

„ Jabłko i berło. W jabłku króla
koń jego sokół miecz królowa
Ona gdy patrzy na dziedziniec
szyty w kamieniu z łuku z dłuta
widzi to skrzydło zwiastowania
stojące stromo pod niebiosa
A on gdy wkłada stopę w strzemię
pod niebem większym od sokoła
słyszy krzyk zwierząt na paprociach
i krzyk potomka na komnatach (...)”

To symbol odwiecznych różnic między kobietą i mężczyzną. Jabłko symbolizuje hierarchię marzeń dwojga ludzi, która pomimo, iż są razem i kochają się, to jest diametralnie różna. Dla kobiety najważniejsze jest macierzyństwo, wszystkie inne wartości zostają mu podporządkowane, natomiast mężczyzna wszystkie istotne sprawy stawia na jednym poziomie. Kobieta kieruje instynkt macierzyński, a mężczyzna za nadrzędne uważa przekazanie potomstwu siły w bytowaniu na ziemi.

Każdy powinien podejmować decyzje sam i ponosić wszelkie tego konsekwencje. W „ A jak królem, a jak katem będziesz” ten wybór symbolizuje już wcześniej wspomniane jabłko królewskie zestawione z jabłkiem katowskim.
Piotr w młodości wybiera życie złodziejskie bliskie tradycji zbójnickiej. Prostuje swoją drogę podejmując jabłko królewskie – w momencie gdy bierze odpowiedzialność za gospodarstwo i rodzinę. Przy wyborze pojawia się także jabłko katowskie, które Piotr podejmuje w momencie gdy wybiera życie złodziejskie, a drugi raz schodzi na drogę katowską podczas wojny. Zabija na froncie i wykonuje egzekucje na zdrajcach i konfidentach.
Tak więc jabłko katowskie kojarzy się z zabijaniem i skłonnością do przestępstw- nie jest to jednak prosta skłonność ani do dobra ani do zła. Człowiek albo dokonuje wyboru, albo ulega uwarunkowaniom społecznym. Zdarzyć się też może, że zło jest dziełem przypadku, niezamierzonym efektem niewinnej zabawy:

„ Ach, Piotrze, Piotrze. Bałam się. Tak się strasznie bałam. Gdy zaczęliśmy rzucać tymi czerwonymi jabłkami do stawu, a on od nich coraz bardziej purpurowiał, zdawało się, że to kat obmył w wodzie miecz i kozacy po bitwie płukali w niej szable(...)”

Jak widać jabłko katowskie może być także zapowiedzią zła. Rzucanie czerwonych jabłek do wody to nieświadome budzenie zła, które niebawem nadejdzie.

Według Nowaka symbolika jabłka ucieleśnia, także: „Tęsknotę dziecka chłopskiego za owocami. Sadów wtedy jeszcze tyle nie było, więc jabłka były owocem wymarzonym, czymś niezwykłym, symbolem czegoś niebywale pachnącego, pięknego, jakby z innego świata. Jabłka wysypane z zorzy na błonie oznaczają początek wiosny, jabłko wyobrażające utracony raj dzieciństwa; jabłko podzielone na dwie połówki-wyrażające pieśń miłosną; jabłko przekrojone na krzyż oznacza pewną społeczność bawiącą się razem”.

Jabłko jest więc najważniejszym symbolem, nie tylko dlatego, że pojawia się niemal na każdej stronie książki ale dlatego, iż jest obok Piotra drugim bohaterem...

Drugim w hierarchii ważności symbolem u Nowaka jest drzewo, które w świadomości magicznej ujawnia tajemnicę życia i śmierci. Bez wątpienia drzewo w społeczeństwie symbolizuje kult życia, szacunek i opiekę, gdyż roślina ta wymaga najsystematyczniejszych zabiegów pielęgnacyjnych i poznania praw przyrody. Nasuwa się tu skojarzenie z mitem hinduskim wyobrażającym cała ludzkość jako drzewo życia. Kręgosłup- to drzewo życia, a członki i narządy ciała to jego owoce. Umierając zimą (śmierć wegetatywna) ojciec Piotra z powieści „ A jak królem, a jak katem będziesz ”, trzyma w ręku gałązkę z zawiązanymi jesienią pączkami, które wiosną miały dać kwiat i liście. Dla Piotra stanowi to więc symbol trwałości rodu.
Znaczenie to potwierdza się także w kulturze skandynawskiej, w której drzewo utożsamiane jest także z symbolem życia.

Malarstwo Memlinga, również utwierdza nas w przekonaniu o znaczeniu tego symbolu. Obraz „Męczeństwo św. Sebastiana”, przedstawia męczennika przywiązanego do drzewa. Św. Sebastian tworzy wraz z drzewem znak krzyża, który symbolizuje cierpienie niesione przez świat. U Holbeina w „Alegorii Starego i nowego testamentu” drzewo stanowi znak przemijania i odradzania tradycji. Tak samo interpretujemy psalm „Napaść Nowaka, w którym autor już w pierwszej strofie przyrównuje drzewo do świadomości pewnej społeczności. Zdrowe drzewo to symbol ładu i porządku panującego w tym mikrokosmosie. Symbolizuje Także porządek świata czyli przeplatanie się życia i śmierci:

„Powrozami słońca do zdrowego drzewa
gminnej wyobraźni, mocno przytoczony
słyszę trzask gałęzi, kiedy gałąź śpiewa i pod stopą biją siwych dolin dzwony(...)”

Istotną rolę w powieści odgrywa osika, która stanowi ludowy środek do wypędzania chorób. Wierzono także, że drzewa maja swoją duszę, i mieszkają w nich istoty nadprzyrodzone. Osika w powieści to drzewo, które ma duszę i jest obdarzone właściwościami magicznymi. Dzięki animizacji opisów osika nabiera wymiaru istoty ludzkiej: „ Poranione drzewo patrzyło wybita w pniu twarzą(...) W powieści często powraca motyw osikowej twarzy. W momencie turnieju strzelania z pistoletu do osiki: w jej pniu Piotr widzi twarz swego rywala, Stacha zza wody. Scena strzelania do osiki ostrzega przed naruszeniem porządku świata, gdyż wyzwala zło, które w niej mieszka, a następstwem tego wyczynu jest kara, czyli wojna, a konsekwencja wojny jest śmierć.
Chagall w obrazie „Ja i wieś”, jako symbolu śmierci, również używa drzewa, które jest suche, obłamane i nigdy się nie odrodzi, bo śmierć jest zjawiskiem nieodwracalnym.

Nowak waloryzuje również miejsce i przestrzeń np. las i sad, przeciwstawiając je sobie: las to według Nowaka zło, to miejsce w którym na Piotra i Mojżesza czyha zagrożenie, natomiast sad kwitnący- uosabia wiosnę, piękno, młodość, dojrzały- obfitość, plon, dorodność. Jest on domem-ogrodem, miejscem swobody i bezpieczeństwa zarazem. Sad jest miejscem inicjacji młodzieży w sprawy społeczne, jest terenem gdzie ludzie spotykają się ze sobą i są szczęśliwi. Sad jest również symbolem bezgrzeszności.

W psalmie „Czarnoksięstwo” :

„młodzieńcy w sadzie siedzą pod jabłonią,
wstają, na ustach czarne flety niosą i w
biały ogień podkówkami dzwonią.
Toczą się jabłka pachnie światło sadu, a oni idą lekko i sekretnie przez śpiewające jak niebiosa fletnie(...)”

To kolejny dowód na to, iż sad to pewien mikrokosmos, w którym rządzą określone prawa, lecz młodość nie zawsze potrafi ich konsekwentnie przestrzegać.

W sadzie u Nowaka rosną zazwyczaj jabłonie, tak samo jak w rajskim ogrodzie. Według tradycji chrześcijańskiej drzewo wiadomości złego i dobrego było jabłonią.
Choć Biblia tego nie określa, cała ikonografia przedstawia Ewę z jabłkiem w dłoni. To przesunięcie znaczeniowe ma praktyczne uzasadnienie , bowiem w j. łacińskim jabłko i zło wyraża jedno słowo: MALUM.
W raju rosło tylko jedno takie wyjątkowe drzewo, natomiast w sadach i lasach Nowaka wszystkie drzewa mogą stać się dla bohaterów źródłem samowiedzy. Każde wejście do sadu bądź lasu zmienia człowieka jak mędrców z „Psalmu na użytek domowy”, którzy widzą, że : „Nocą wierzby uchyla się wnętrze, światło próchna rozdmuchują sowy(...)

Głębokich znaczeń u Nowaka nabiera także woda, która w utworze „A jak królem a jak katem będziesz” pełni rolę dynamizującą. Symbolizuje zarówno niebezpieczeństwo jak i łagodność, słodycz i własności oczyszczające.
Woda symbolizująca niebezpieczeństwo budzi w człowieku grozę swym chłodem, wilgocią, mulistością. Napastuje ludzi sennym koszmarem. Nad rzeką umiera Stach, a nieszczęsną wojnę zapowiada rytualna kąpiel: „ Nachylając się nad wodą i czerpiąc ją garściami, przemyliśmy twarze. Woda cieknąca nam przez palce miała kolor wypływającej z rdzenia osiczyny czerwonej miazgi. Poza tym tuż przy blaku pachniała śniętą na upale rybą, wodorostami, wyrzuconymi małżami i kawałkami zbutwiałego drewna(...)”
Woda ma także naturę niszczącą, jest żywiołem rozkładu i ostatecznej zagłady, niszczy wszystko co spotka na swojej drodze. Woda więc posiada moc destrukcyjną, lecz także ma w swojej naturze moc niekontrolowanej przez człowieka płodności i rozrostu:

„Woda przynosi kamień,
Kamień przynosi ogień,
Ogniowi dłoń podaje
Przysięgający kat

Woda odnosi kamień,
Kamień zostawia ogień,
ogień przyjmuje dłoń
Jednego spośród nas”

Oczyszczająca moc wody objawia się w czynnościach obrzędowych takich jak np. kąpiel syna, po wykonaniu której ojciec mógł dopiero dotknąć syna. Aby pierworodny Piotra był czysty i bezpieczny Dziadek Jakub wrzuca do balii sztylet, dzięki temu obrządkowi mogło nastąpić oczyszczenie Piotra- już nie kata, a króla i ojca.

Woda jako rzeka symbolizuje także u Nowaka granicę. Istnieje granica między tym co znane i tym co obce(wieś Piotra to miejsce znane, drugi brzeg miejsce osnute mgiełka tajemnicy). Rzeka jest tez granicą dwóch światów- wyższego i niższego, gdyż tam za wodą nie obowiązuje kodeks moralny. Tam Jasiek wyprowadza kradzione konie, tam panują dziksze obyczaje i czai się zdrada.
Woda sama w sobie nie posiada żadnej formy, dopiero gdy utożsamiamy ją z lustrem przybiera postać przedmiotu.
A co oznacza symbol lustra? Na przykład woda w podświadomości jest lustrem instynktu. Od najdawniejszych czasów lustro niepokoiło ludzi. Człowiek, który zobaczył się w zwierciadle wody, lustrze, sądził, że widzi tam swoją duszę. I dziś wiara ta jest nieobca wielu ludziom. Znane są bowiem wierzenia związane z lustrem. Na przykład w lustrze oglądanym o zmroku mogą ukrywać się rzeczy straszne. Można zobaczyć w nim złego ducha, bestię, śmierć oraz cudze złe spojrzenie, które potrafi rzucić urok na przeglądającego się. Ale lustro ma też moc odbijania złych spojrzeń. A przede wszystkim jest wszechwiedzące, więc można z niego dowiedzieć się o przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Jego mądrość pochodzi z tego, że wchłonęło w siebie i zatrzymało wszystkie widziane zdarzenia. Motyw lustra obsesyjnie powraca, prześladuje Piotra, a ten wierzy, iż ze zniszczeniem lustra lub zmąceniem przezroczystej wody- uwolni się od dręczącej go wizji śmierci. Odzwierciedla ono także myśli i niepokoje bohatera, pozwala zobaczyć z przerażającą dokładnością całe jego życie: „ Próbowałem przesunąć lustro stojące na cembrowinie. Nic nie pomagało. Ciągle się widziałem pomiędzy tymi dwoma domami. Przeto zabierając lustro z cembrowiny, wyniosłem się pod sad. Zawiesiłem je w koronie paroletniej jabłonki(...)”. Budzącą się w Heli namiętność symbolizuje zmącona woda.
Woda to także symbol życia gdyż bez wody nie byłoby drzewa, bez drzewa jabłka...