Polski październik 1956

Przeobrażenia zachodzące w Polsce po II Zjeździe PZPR przebiegały zbyt wolno, aby zmienić nastroje społeczeństwa. Niezadowolenie budził brak zasadniczych zmian w zarządza- niu gospodarką i demokratyzacji życia publicznego. Domagano się ustąpienia i ukarania osób odpowiedzialnych za błędy stalinizmu. Brak było rzetelnej informacji o pracach partii i rządu. Nie rozwiązano problemu stosunków między PZPR, ZSL, SD, a także nie określono roli sejmu i rad narodowych w systemie sprawowania władzy.

We wrześniu 1954 r i czerwcu 1955 w poznańskich zakładach Cegielskiego doszło do zbiorowych protestów robotników przeciwko niskim płacom i niesprawiedliwemu rozdziałowi mieszkań. W związku z brakiem jakichkolwiek represji wobec protestujących została przełamana bariera strachu przed wszechobecnym bezpieczeństwem. W kwietniu 1956 kierownik PZPR na Żeraniu młody robotnik L. Goździk wysunął postulat utworzenia w zakładzie rady robotniczej. Ożywiły się nadzieje inteligencji. We wrześniu 1955 pismo E. Lasoty „Po prostu” uniezależniło się od ZG ZMP. „Twórczość” „Nowa Kultura” i „Życie Warszawy” zaczęło występować w obronie niezależności kultury, żołnierzy Polski Podziemnej i swobody dyskusji ideologicznych. W kwietniu 1956 grupa czołowych intelektualistów wystosowała pismo do władz w sprawie nadużyć wymiaru sprawiedliwości, bezpieczeństwa oraz stosowania tortur. Do czerwca 1956 zwolniono 28 tys. więźniów politycznych.

Przełomowe znaczenie miały uchwały XX Zjazdu KPZR i rezolucja KC PZPR z czerwca 1956 zawierające ocenę okresu „kultu jednostki”. Podczas obrad pięć partii komunistycznych (radziecka, włoska, bułgarska, fińska i polska) ogłosiło komunikat stwierdzający całkowitą bezpodstawność decyzji Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki o rozwiązaniu KPP. Na nowo odżyły spory dotyczące tradycji ruchu robotniczego, stosunku komunistów do socjaldemokracji, parlamentaryzmu i polityki rolnej.

12 marca 1965 zmarł nagle Bolesław Bierut. Na czele partii stanął Edward Ochab. Kierownictwo PZRP rozbite wewnętrznie nie potrafiło stworzyć programu, który mógłby zapobiec dalszemu zaostrzaniu się kryzysu. 28 czerwca 1956 robotnicy Poznania proklamowali strajk w zakładach Cegielskiego. Zorganizowana na ulicach pokojową demonstracja i wysunięte postulaty przeszły bez echa ze strony władz. Wzburzony tłum zaatakował więzienie i siedzibę Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Doszło do użycia broni i walk ulicznych. Zginęło 55 osób a 19 zmarło na skutek odniesionych ran. Rannych zostało ponad 500 osób. Władze zapowiedziały surowe represje przeciwko uczestnikom wydarzeń poznańskich. Podczas obrad VII Plenum KC w lipcu 1956 roku podniosły się jednak głosy żądające naprawienia krzywd wyrządzonych osobom oskarżonym o tzw. prawicowo-nacjonalistyczne odchylenie. W sierpniu zwrócono legitymację partyjną Władysławowi Gomułce.

ZSRR uznało wrzenie wśród robotników Warszawy oraz liberalizację PZPR za zagrożenie interesów radzieckich w Polsce. W nocy z 18 na 19 października 1956 stacjonujące na Dolnym Śląsku oddziały radzieckie zaczęły mars na Warszawę. Załogi zakładów pracy rozpoczęły przygotowania do obrony. Po stronie robotników opowiedziało się wielu dowódców wojska polskiego, funkcjonariuszy MO, a nawet UB. Rozpoczęło się VIII Plenum KC PZPR z udziałem Gomułki i innych usuniętych z władz działaczy partyjnych. Tymczasem w Warszawie wylądowało kierownictwo radzieckie z Nikitą Chruszczowem na czele i dowódcą sił zbrojnych Układu Warszawskiego w celu nadzorowania operacji interwencyjnej w Polsce. Gomułka i Ochab oświadczyli, że są w stanie opanować sytuacje.

Wznowiono obrady w obecności Chruszczowa. I sekretarzem został W. Gomułka. W następnych dniach Warszawa stała się miejscem licznych wieców. Przyjęty przez VIII Plenum program był jak sądzono ostatecznym rozrachunkiem z epoką stalinowską w Polsce. Zapowiadało odrzucenie dotychczasowych metod rządzenia państwem i zarządzania gospodarką narodową oraz demokratyzacje stosunków politycznych, społecznych i gospodarczych.

W sferze gospodarczej podniesienie poziomu życia ludności uzależniono od wyników produkcyjnych. Przezwyciężeniu trudności gospodarczych miało służyć zmniejszenie wielkości produkcji materiałów budowlanych, przestawienie części przemysłu zbrojnego na produkcję cywilną a także zwiększenie produkcji na rynek wewnętrzny. W rolnictwie utrzymano dostawy obowiązkowe, ale zapowiedziano pomoc państwa dla gospodarstw indywidualnych.

Pod wpływem wydarzeń w Polsce i przemian zachodzących w ZSRR po XX Zjeździe KPZR doszło do uregulowania szeregu kwestii w stosunkach polsko-radzieckich. W listopadzie 1956 uregulowano status wojsk radzieckich w Polsce i umożliwiono repatriację do kraju Polaków chcących opuścić terytorium ZSRR. Anulowano zadłużenie Polski w wysokości 2,1 mld rubli i ZSRR udzielił pożyczki w kwocie 700 mln rubli. W ramach popaździernikowej repatriacji powróciło do Polski 224 tys osób.

Ważne miejsce w procesie przemian popaździernikowych zajmowała kwestia rehabilitacji osób prześladowanych w okresie stalinowskim, a zwłaszcza żołnierzy różnych odłamów polskiego podziemia, np. AK. W październiku 1956 na posiedzeniu Sejmu ujawniono fakt wykonania wyroków śmierci na 19 niewinnych wyższych oficerach WP. Dalsze postępowanie ujawniło, że również wielu innych zmarło w więzieniach lub zostało straconych. W prasie katolickiej i SD zaczęły pojawiać się artykuły przywracające społeczeństwu polskiemu znaczną część dorobku Polski Podziemnej. Wielką rolę odegrała w tym procesie dyskusja wokół Powstania Warszawskiego.

W styczniu 1957 przeprowadzono wybory do sejmu. Po raz pierwszy liczba kandydatów była wyższa o połowę od liczby mandatów, a prawo ich zgłaszania oprócz partii politycznych uzyskały także organizacje społeczne i zawodowe.