Artysta w literaturze poszczególnych epok.

Artysta — Twórca lub odtwórca dzieła sztuki; człowiek obdarzony talentem wyróżniającym go spośród innych. Kuł-tura i potoczne wyobrażenia przypisują artyście nadwrażliwość, wyostrzone spojrzenie na świat i ludzi. Zwykle stosuje się do artysty nieco inne normy moralne, zezwalając mu na większą swobodę obyczajową i przekraczanie pewnych granic etycznych, zwłaszcza, jeśli ma to służyć sztuce.

Mitologia —
1) Hefajstos, oprócz tego, że w swojej kuźni wykuwał pioruny dla Zeusa, potrafił też wykonywać prawdziwe dzieła sztuki, jak chociażby tarcza, którą na prośbę Tetydy zrobił dla Achillesa. Przedstawił na niej sceny z życia Greków.
2) Apollo, będąc opiekunem artystów i sztuki, sam także miał liczne talenty: m.in. pięknie grał na lirze (lub jak chcą inni mitografowie — na cytrze).
3) Atena obdarzona była niezwykłym talentem tkackim. Jej dzieła zachwycały plastycznością przedstawionych scen.
4) Arachne, młoda mieszkanka Lydii, była doskonałą tkaczką i hafciarką. Jej dzieła były tak piękne, iż powszechnie sądzono, że jest uczennicą samej Ateny. Niestety, dziewczyna dała się ponieść pysze i zaczęła przechwalać się swoim talentem. Wyzwała wreszcie na pojedynek boginię, za co spotkała ją surowa kara (patrz: praca).
5) Marsjasz, który niezwykle pięknie grał na aulosie, wyzwał na pojedynek samego Apollina. Pokonany, poniósł z rąk boga okrutną karę — został żywcem obdarty ze skóry.
6) Orfeusz tak pięknie grał na lirze i śpiewał, że dzikie zwierzęta kładły mu się u stóp, a drzewa wyrywały korzenie, by iść za nim. Kiedy zaś udał się do Podziemia po swoją żonę, Eurydykę, jego muzyka wzruszyła nawet mściwe Erynie (patrz też: artysta słowa). 7) Dedal, choć wynalazca i rzemieślnik, uważany był powszechnie za artystę, a jego dzieła za prawdziwe dzieła sztuki. Największym jego osiągnięciem był labirynt zbudowany na Krecie na życzenie króla Minosa. Ta budowla stała się dla starożytnych symbolem dzieła doskonałego.
Biblia (ST) — W pewnym sensie artystą jest król Dawid, który śpiewem i tańcem wysławia Boga.
Homer „Iliada” — patrz mitologia — Hefajstos.

Wergiliusz „Eneida” — Tarcza, którą Eneasz otrzymuje od swojej matki, Wenus, jest dziełem Wulkana. Niezwykłe plastyczne sceny przedstawione na tarczy ukazują historię Rzymu aż do czasów Oktawiana Augusta i dowodzą artystycznych talentów boga.
Średniowiecze — Sztuka była tworzona ad majorem Dei gloriam (dla większej chwały Boga), dzieła w znakomitej większości pozostawały anonimowe, a osoba artysty całkowicie nie znana. Nader rzadko był też artysta przedmiotem sztuki.
J. Kochanowski „Pieśń XXV” ks. II (Czego chcesz od nas, Panie...) — Bóg pieśni XXV to Deus artzfex (Bóg — artysta), ponieważ świat, który stworzył, jest doskonale piękny i służy człowiekowi.

W. Szekspir „Hamlet” — 1) Aktorzy, którzy zjeżdżają do Elsynoru, swoim talentem i magią sztuki scenicznej pomagają Hamletowi potwierdzić podejrzenia na temat Klaudiusza. 2) Podczas spotkania z aktorami Hamlet wygłasza monolog, w którym wykłada poglądy samego Szekspira na temat sztuki scenicznej.

C.K. Norwid „Fortepian Szopena — 1) Wspomnienie dni przedostatnich Chopina budzi refleksje na temat jego sztuki, która była doskonałym-wypełnieniem, ponieważ dokonywała idealnej syntezy wartości estetycznych, etycznych i narodowych. 2) Fidiasz jest uosobieniem sztuki — doskonałego—wypełnienia w rzeźbie. 3) Obraz zrzuconego na bruk fortepianu Szopena wyraża charakterystyczną dla Norwida myśl, że jednostka wybitna nie znajduje zrozumienia u współczesnych.

E. Orzeszkowa „Nad Niemnem —Zygmunt Korczyński uważa siebie za niezwykle utalentowanego artystę. Nie tworzy jednak niczego — twierdzi, że monotonny polski pejzaż nie dostarcza mu natchnienia. Marzy o ponownym wyjeździe za granicę, bo tylko bogactwo i różnorodność krajobrazu południowej Europy dostarczy mu bodźców do tworzenia i pozwoli rozwinąć skrzydła malarskiego talentu.

B. Prus „Lalka” — 1) Występy Rossiego budzą zachwyt Rzeckiego, który nie zdaje sobie sprawy, że Wokulski wysłał go do teatru tylko po to, by wręczając aktorowi album, sprawił przyjemność pannie Łęckiej. 2) Skrzypek Moli nań wzbudza nie tylko artystyczny zachwyt panny Izabeli, choć jego niestosowne zachowanie wywołuje pewną ambiwalencję uczuć Łęckiej. Na pytanie pani Wąsowskiej, czy Molinari będzie przyjmowany, Książę odpowiada: Owszem, a po chwili dodaje: W przedpokoju.

S. Wyspiański „Wesele” — W bronowickiej chacie zgromadzili się na weselu artyści różnych dziedzin. Ale łączy ich tylko powierzchowna fascynacja wsią i ludem, bierność, młodopolska poza i skłonność do, logorei, która potokiem słów pokrywa zupełną pustkę wewnętrzną.

W.S. Reymont „Chłopi” — Jagna jest wyraźnie obdarzona artystycznymi talentami: jej pisanki są najpiękniejsze, ona najgustowniej się ubiera, najlepiej dobierając kolory stroju. Jest też bardzo wrażliwa na piękno otaczającego świata. Przyznając sobie prawo do swobodnej ekspresji własnych pragnień, upodabnia się niejako do modernistycznych artystów, tak jak oni wchodząc w konflikt ze społecznością, w której żyje.

M. Kuncewiczowa „Cudzoziemka” —Róża Żabczyńska nie może się zrealizować jako artystka. Złe ustawiona kiść, jak twierdzi, uniemożliwia jej zagranie koncertu Brahmsa. Dopiero przed śmiercią zrozumie, co w rzeczywistości nie pozwalało jej na wydobycie całego piękna muzyki.

Socrealizm — Artysta został podporządkowany ideologii, jego dzieła miały przede wszystkim służyć propagandzie nowej, socjalistycznej rzeczywistości i apologii przyjaźni ze Związkiem Radzieckim. Ich bohaterem powinien być robotnik — przodownik pracy, chłop zakładający spółdzielnię albo wredny sabotażysta pozostający na żołdzie im perialistów amerykańskich, któremu dzielni robotnicy uniemożliwiają prowadzenie kreciej roboty w fabryce. Artyści powinni też ukazywać wizje świetlanej przyszłości, ku której ludzkość prowadzą przywódcy partii komunistycznych.

Z. Herbert „Apollo i Marsjasz” — Marsjasz jest artystą totalnym, ponieważ jego obdarte przez Apollina ze skóry ciało staje się niezwykłym dziełem sztuki powiedzmy konkretnej.

* „Człowiek zupełnie nie tknięty szałem nie wejdzie do świątyni muz”. (Platon)