Zjawiska patologiczne w rodzinie

Rodzina jest dla człowieka środowiskiem, dającym poczucie bezpieczeństwa w sensie społecznym i psychicznym. Pozwala na zaspokojenie potrzeb psychospołecznych. Niekiedy jednak w rodzinie dochodzi do sytuacji, które powodują jej przejściowy lub trwały rozkład. Napięcia w rodzinie wywołują agresywność i prowadzą do dezorganizacji życia, czyli ograniczenia lub zaniku dotychczas wypełnianych funkcji i ról rodzinnych, zwłaszcza obowiązków małżonków wobec siebie i dzieci, a także dzieci wobec rodziców i między rodzeństwem. Wszelkie konflikty powodują walkę, wzajemne wyrządzanie sobie przykrości i utrudnianie życia. Za drastyczną formę wyrażania uczuć nieprzyjaznych, wrogich uważa się kłótnie, awantury i rękoczyny. W konflikcie jedna strona dąży do podporządkowania sobie drugiej strony oraz narzucenia jej własnych postaw. Może on także dotyczyć dążenia do zrealizowania własnych interesów przez wyeliminowanie czy podporządkowanie sobie partnera. Konflikty i kryzysy w życiu rodzinnym są nieuniknione. Burzą porządek i ład społeczny, lecz ich skutki niekiedy mogą być pozytywne.

Rodziny patologiczne stanowią margines każdego społeczeństwa. Zaliczamy do nich rodziny, których członkowie pozostają w stałym konflikcie z prawem i moralnością. Spotykamy w niej zjawiska patologiczne takie jak: przestępczość, zarówno rodziców jak i dzieci, alkoholizm, nikotynizm, narkomania, prostytucja nieletnich, przemoc w rodzinie . W wyniku tego rodzaju praktyk następuje trwały rozkład współżycia wewnątrz rodziny, zerwanie więzi rodzicielskiej i małżeńskiej. Konsekwencją zjawisk patologicznych jest przede wszystkim cierpienie członków rodzin, głównie kobiet i dzieci. Rodzina patologiczna jest w trwałym konflikcie z działalnością wychowawczą szkoły oraz innych placówek wychowawczych, czy kościoła. Brak jest u niej z reguły stałych podstaw ekonomicznych. Prawie wszystkie elementy działalności wychowawczej rodziny odbiegają znacznie od poziomu tych, które reprezentuje rodzina normalna.

W ostatnich latach przestępczość nieletnich stale wzrasta. Pojawia się coraz więcej osób, dopuszczających się popełniania karalnych i niemoralnych czynów. Wzrostowi ulega także liczba popełnianych przestępstw, do których zalicza się: bójki, pobicia, uszkodzenia ciała, gwałty, kradzieże, wymuszenia oraz rozboje. Za główne czynniki sytuacyjne, które skłaniają do tego typu działań uważa się: stan nietrzeźwości oraz działalność grupową, która wyzwala agresję i zapewnia anonimowość. Przestępczość nieletnich występuje przede wszystkim w miastach. Motywy działań młodzieży są różne. Zalicza się do nich: chęć zdobycia pieniędzy, bądź innych dóbr materialnych, chęć zaimponowania rówieśnikom oraz uleganie ich namowom do popełniania różnych wykroczeń, powielanie wzorców zachowań grupy, w której dana osoba przebywa oraz zachowań wyniesionych z domu, naśladowanie sytuacji oglądanych w środkach masowego przekazu. Podejmowanie takich działań determinuje także poczucie bezkarności za wcześniejsze wykroczenia, a przede wszystkim poszukiwanie akceptacji, której brak zarówno ze strony rodziny jak i otoczenia.

Przestępczość rodziców jest także utrudnieniem prawidłowego funkcjonowania rodziny. Główny problem stanowią rodziny recydywistów. Problem nasila się, gdy osobą karną była matka. Przekonania każdego członka rodziny są silnie związane z opiniami wszystkich pozostałych jej członków. Ten związek jest szczególnie silny między ojcem-kryminalistą a synem, który z młodocianego wyrósł na dorosłego przestępcę. Istnieją niezbite dowody na to, że przestępczość rodziców silnie wpływa na rozwój u dziecka zachowań o cechach kryminalnych. W rozwoju osobowości aspołecznej rolę odgrywają także czynniki genetyczne.

Alkoholizm jest zjawiskiem, które zasięg i stopień szkodliwości społecznej ma bardzo duży. Od bardzo dawna nadużywanie alkoholu jest problemem, mającym wpływ na zaburzenia funkcjonowania rodziny i pogarsza jej sytuację ekonomiczną. Powoduje samozniszczenie osób uzależnionych i jest często przyczyną dezintegracji i rozpadu rodziny. Za rodzinę z problemem alkoholowym uważa się rodzinę, w której jedna osoba pije i w ten sposób przynosi szkody innym członkom rodziny. Jedna osoba pijąca w sposób destrukcyjny dostarcza wszystkim członkom rodziny problemów życiowych, finansowych i uczuciowych, co sprawia, że cała rodzina boryka się z szeroko rozumianym problemem alkoholowym. Choroba alkoholowa dotyka całą rodzinę. Osoby bliskie nie potrafią uchronić się od popadania w system iluzji i zaprzeczeń, jaki prezentuje alkoholik. Rodzina przyjmuje wszelkie, nawet najbardziej absurdalne, wyjaśnienia dotyczące przyczyn picia, poszukują winowajców picia chorego członka rodziny. Charakteryzują ją cztery podstawowe cechy:
• jest rodziną zamkniętą, czyli skłania do izolacji, odosobnienia, nie wywlekającą brudów rodzinnych. Przestaje zapraszać ludzi z obawy przed tym, co mogą zastać. Dominuje w niej uczucie wstydu. Taka rodzina nie odwiedza innych z obawy, jak zachowa się alkoholik. Dzieci nie zapraszają kolegów. Nie zwracają się o pomoc;
• zakłamaną - niewygodny temat alkoholizmu jest omijany i nie podlega dyskusji. Wstyd i lęk każą kłamać przed pozostałymi członkami rodziny. Członkowie rodziny nie rozmawiają ze sobą na temat alkoholu, jakby nie było problemu;
• brak w niej wzajemności - nikt nikomu nie pomaga, każdy jest egoistą, myśli tylko o sobie, bliscy nie dają sobie oparcia w trudnych chwilach lub wręcz przeciwnie - występuje nadopiekuńczość. Brak wzajemności w rodzinie alkoholowej powoduje poczucie krzywdy, które nawarstwia się latami, powoduje utratę zaufania do ludzi, poczucie bezwartościowości;
• w rodzinie takiej występuje sztywny podział ról - ogólny typ reagowania na świat, wytrenowane postawy obronne wobec zagrożeń, jakie przeżywają dzieci, żyjące z pijącym i coraz bardziej nieodpowiedzialnym alkoholikiem oraz z drugim rodzicem, obsesyjnie pochłoniętym utrzymaniem kontroli nad alkoholikiem.

Dzieci z rodzin alkoholowych przeżywają w dawce zdecydowanie większej niż inne dzieci zakłócenia w stanie poczucia swojego bezpieczeństwa. Doświadczają więcej napięć, lęku, dezorientacji i samotności. Towarzyszy im piętno niepokoju i braku oparcia, chaosu. Nigdy nie wiedzą, na co mogą liczyć, ponieważ wszystko zależy od chwilowego nastroju matki lub ojca - alkoholika. Cokolwiek nie zrobią, zrobią źle. Nikt nie chce się wsłuchać w ich problemy. Dorośli raz kochają, a raz nienawidzą.

Problemem związanym z tym zjawiskiem jest również spożywanie alkoholu przez młodzież i coraz młodsze dzieci, który rujnuje zdrowie młodego organizmu, mało odpornego na działanie alkoholu. Obok tego zjawiska występuje też zazwyczaj z nim powiązany problem palenia papierosów. Podobnie jak alkoholizm, nikotynizm, jest coraz częściej występującym zjawiskiem wśród młodzieży i dzieci. Jednak największym zagrożeniem dla zdrowia i życia młodych ludzi jest zażywanie narkotyków. Powoduje ono także wiele negatywnych zachowań i problemów społecznych. Powodami uzależnień są między innymi: ciekawość, naśladowanie zachowań innych, zaburzania emocjonalne i osobowościowe.

Narkomani wiążą się często w pary we własnym środowisku. Rodziny dorosłych narkomanów są związkami opartymi na uzależnieniu. Aktywność rodziców polega na gromadzeniu i zażywaniu narkotyków. Zachowanie uzależnionych, wywołane zażyciem narkotyku, uniemożliwia podejmowanie z nim jakiegokolwiek rzeczywistego kontaktu. Dodatkowym problemem jest potęgowanie się biedy i ubóstwa materialnego tych rodzin. Czynna narkomania rodziców uniemożliwia prawidłową opiekę nad dzieckiem. Do zaburzeń rozwojowych dzieci rodziców narkomanów należą: poważne deficyty związane z rozwojem, dzieci te mają problem z nabywaniem podstawowych umiejętności komunikacyjnych, małe dzieci z trudem opanowują mowę, sprawiają wrażenie ociężałych umysłowo, a nawet upośledzonych intelektualnie.

Przemoc w rodzinie obejmuje wszelkie odmiany złego traktowania tych członków rodziny, którzy nie są w stanie skutecznie się bronić. Dziecko, jako najbardziej wrażliwe ogniwo rodziny, zawsze najdotkliwiej doświadcza skutków przemocy. Złe traktowanie obejmuje zjawiska związane z zaniedbywaniem dzieci, fizycznym i moralnym znęcaniem się nad nimi oraz popełnianymi w stosunku do dzieci nadużyciami seksualnymi. Ustalenie rozmiarów i charakteru przemocy w rodzinie jest bardzo trudne. Społeczne przyzwolenie na przemoc w wielu jej formach sprawia, że mimo iż jest ona zjawiskiem powszechnym, trudno jest uchwycić rzeczywiste jej rozmiary.

Przemoc wewnątrz rodzinna jest najczęściej spotykaną formą agresji interpersonalnej. Przestępstwa w rodzinie zajmują trzecie miejsce w ogólnej skali przestępczości. Każdy rodzaj przemocy upokarza, powoduje cierpienie, rodzi nienawiść, uniemożliwia prawidłowy rozwój dzieci. Przemoc rodzinna to nie tylko pobicia i idące za tym widoczne ślady. To także szkody psychiczne ofiar. Sprawcy przemocy chcąc sprawować kontrole zastraszają, znęcają się psychologicznie. Ofiara często jest poniżana i degradowana, zmuszana do bezwarunkowego spełniania poleceń i posłuszeństwa. Przeżywa lęki i bezsilność, jest bezradna i wyczerpana, z czasem staje się osobą zupełnie zniewoloną. W znacznej większości przypadków przemoc dokonywana jest pod wpływem alkoholu. Przemoc może przyjmować następujące formy:
• zaniedbywania - niezaspokajanie potrzeb życiowych i emocjonalnych dziecka; przemoc fizyczna - bicie, szarpanie, kopanie, obezwładnianie, bicie przedmiotami, polewanie substancjami żrącymi, bicie otwarta ręką i pięściami; przemoc psychiczna;
• forma emocjonalna - izolowanie, odrzucanie, szantaż emocjonalny;
• Słowna - poniżanie, dokuczanie, obrzucanie obelgami;
• przemoc seksualna – wykorzystywanie dziecka dla zaspokojenia potrzeb seksualnych - gwałt, kazirodztwo, zmuszanie do oglądania nagości lub pornografii;
• przemoc ekonomiczna - odbieranie zarobionych pieniędzy, uniemożliwianie podjęcia pracy zarobkowej ,nie zaspokajanie podstawowych ,materialnych potrzeb rodziny itp.

Ostatnim zjawiskiem jest prostytucja nieletnich. Dziewczęta niechętnie mówią o swoich doświadczeniach seksualnych. Swoje odczucia i opinie wyrażają w sposób pośredni np. opowiadają o fikcyjnych koleżankach - prostytutkach lub mówią o tym podczas badań metodami projekcyjnymi. Bogate doświadczenia seksualne traktowane są jako element nobilitujący, nadający wyższą rangę w społeczności. Nie znalazła potwierdzenia teza, iż większość nieletnich uprawiających nierząd to osoby upośledzone umysłowo. Powodem uprawiania prostytucji jest najczęściej wczesna inicjacja seksualna, brak zainteresowania nauką, bierna postawa wobec pracy, prymitywizm umysłowy i powierzchowność myślenia. Spaczenie popędu seksualnego polegającego na obojętnym traktowaniu partnerów i na łatwości korzystania z perwersyjnych technik seksualnych oraz nie przeżywaniu orgazmu. Miało to związek z nieprawidłowym rozwojem osobowości i niekorzystnymi wpływami środowiska. Osoba wychowująca się w atmosferze pozbawionej miłości jest narażona na fiksację emocjonalną, niezdolność do przeżywania uczuć i bardzo podatna na "realizowanie popędu w prostytucji ". Odrębny problem stanowią nadużycia seksualne, na które narażone były prostytutki w okresie dzieciństwa. Negatywne doświadczenia wywołujące uczucie upokorzenia, wstydu i bezsilności mogą stanowić przyczynę prostytuowania się. Istotnym elementem jest wpływ grupy rówieśniczej, nacisk kolegów zwłaszcza z grup patologicznych. Współcześnie panuje tendencja do wieloczynnikowego ujmowania zjawisk, w tym - także prostytucji. Niewątpliwe znaczenie mają więc czynniki ekonomiczne, sytuacja rodzinna dziewczyny oraz jej predyspozycje osobowościowe. Rola poszczególnych czynników jest różna u poszczególnych osób, stąd wynika konieczność indywidualnego ich traktowania. W nowej rzeczywistości ustrojowej w Polsce prostytucja staje się pokusą dla młodych dziewcząt, które postrzegają swoją sytuację życiową jako beznadziejną. Perspektywa dostatniego życia często osłabia opory natury moralnej i zagłusza świadomość negatywnych następstw wynikających z wyboru drogi życiowej opartej na uprawianiu nierządu.

Naturalnym środowiskiem życia człowieka jest rodzina. W niej się rodzi, wychowuje, kształci, dorośleje, w niej "hoduje" własną przyszłość. Nie zawsze jednak środowisko to spełnia należycie swoje podstawowe funkcje wobec dzieci. Nie dla wszystkich dom rodzinny jest miejscem pełnym ciepła, miłości i bezpieczeństwa. Wiele dzieci jest krzywdzonych przez tych, których najbardziej kochają - własnych rodziców. Przemoc wobec dzieci jest faktem wstydliwym i bolesnym, ale przecież istnieje zarówno w rodzinach biednych, jak i zamożnych, na wsi, w małych miasteczkach i wielkich miastach. Do przemocy dochodzi, gdy dziecko jest poniżane, okrutnie karane lub zaniedbywane przez swoich rodziców, czy opiekunów i doznaje z tego powodu cierpień, a także bardzo często poważnych fizycznych uszkodzeń ciała. Przemoc w rodzinie to zamierzone, wykorzystujące przewagę sił działanie przeciw członkowi rodziny, naruszające prawa i dobra osobiste, powodujące cierpienie i szkody. Przemoc to każde zachowanie, które nas poniża, narusza nasze prawa i powoduje psychiczne lub fizyczne cierpienie. Nie musi wiązać się z fizycznymi obrażeniami. Znęcanie się psychiczne i wymuszanie współżycia seksualnego są również formą przemocy. Większość przypadków krzywdzenia dzieci pozostaje jednak tajemnicą rodzinną.