Małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce

W ciągu XX wieku postrzeganie wpływu małych i średnich przedsiębiorstw na gospodarkę bardzo się zmieniało. Do lat 70-tych ekonomiści uważali, że sektor małych i średnich przedsiębiorstw nie odgrywa znaczącej roli. Badacze wnioskowali dodatkowo, że jego znaczenie będzie się z czasem znacznie marginalizowało. Ówcześni ekonomiści wychodzili z założenia, że kapitał i praca najlepiej są wykorzystywane w produkcji na bardzo dużą skalę, a zwłaszcza w sektorze wytwórczym. Konsekwencją takiego poglądu stało się tworzenie i działanie coraz to większych przedsiębiorstw .
Dopiero w drugiej połowie lat 70-tych ubiegłego wieku w rozwiniętych krajach kapitalistycznych zaczął się proces dynamicznego rozwoju sektora MSP. W wyniku kryzysu nastąpiły wzrost cen energii i spadek globalnego popytu, ograniczenie przez rządy pomocy publicznej dla dużych przedsiębiorstw, procesy liberalizacji i globalizacji, zmiany strukturalne, techniczne i technologiczne, które umożliwiały prowadzenie efektywnej działalności gospodarczej na małą skalę. W efekcie duże firmy bankrutowały, wzmógł się proces przejęć i fuzji. Osoby zwalniane z pracy zaczęły wykazywać się przedsiębiorczością
i zakładać własne firmy. W latach kryzysu zaczęli pojawiać się mali wytwórcy, którzy dość szybko zwiększali zatrudnienie, istniejące zaś duże firmy były zmuszone do redukcji zatrudnienia. Wówczas zaczęto badać i dostrzegać pozytywny wpływ powstawania nowych przedsiębiorstw, ich rozwoju oraz obecności i konkurowania na rynku. Dzisiaj panuje przekonanie, że małe i średnie przedsiębiorstwa oraz przedsiębiorczość odgrywają istotną rolę w gospodarce, zwłaszcza we wzroście gospodarczym .
I. Istota małych i średnich przedsiębiorstw
1. Kryteria podziału i definicje przedsiębiorstwa mikro, małego i średniego
Od 1 stycznia 2005 roku w krajach członkowskich Unii Europejskiej obowiązują nowe definicje mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, określone w rozporządzeniu Komisji Europejskiej nr 70/2001 z 12 stycznia 2001 r. w sprawie zastosowania art. 87 i 88 TWE w odniesieniu do pomocy państwa dla małych i średnich przedsiębiorstw, zmienionym przez rozporządzenie Komisji Europejskiej nr 364/2004 z lutego 2004 roku. W polskich przepisach definicja ta znajduje zastosowanie w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej z lipca 2004 roku. Ustawa ta wprowadziła nieznaną dotąd w Polsce kategorię mikroprzedsiębiorcy oraz zmieniła obowiązujące definicje małego i średniego przedsiębiorstwa .
Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 r. reguluje podejmowanie, wykonywanie i zakończenie działalności gospodarczej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz zadania organów w tym zakresie. Według art. 104. ustawy
o swobodzie działalności gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 r. za mikroprzedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych:
1) zatrudniał średniorocznie mniej niż 10 pracowników oraz
2) osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie przekraczający równowartości w złotych 2 milionów euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 2 milionów euro.
Według art. 105. ustawy za małego przedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który
w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych:
1) zatrudniał średniorocznie mniej niż 50 pracowników oraz osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nie przekraczający równowartości w złotych 10 milionów euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 10 milionów euro.
Według art. 106. ustawy za średniego przedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych:
1) zatrudniał średniorocznie mniej niż 250 pracowników oraz
2) osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 50 milionów euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 43 milionów euro .
2. Rola i znaczenie firm z sektora średniego
Obecnie małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią podstawę wszystkich współczesnych gospodarek. To głównie firmom z tego sektora poszczególne państwa zawdzięczają swój wzrost i rozwój. Rola sektora MSP ciągle rośnie, co skutkuje tym, że stanowią one przedmiot licznych badań i raportów. Doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych jasno dowodzą, że sektor małych i średnich przedsiębiorstw odgrywa
w gospodarce bardzo ważną rolę, przede wszystkim wpływając na kreację wzrostu gospodarczego. Najważniejszą zaletą sektora MSP oraz nowo powstających przedsiębiorstw jest to, że stanowią one, zdaniem większości badaczy, największe źródło nowych miejsc pracy. Natomiast swoją elastycznością i gotowością do świadczenia usług, produkcji, zmian asortymentowych, innowacji, nowych technologii wnoszą one pozytywny wkład do integracji gospodarczej. Uważa się, że małe i średnie przedsiębiorstwa mogą w istotny sposób przyczynić się do tworzenia nowych miejsc pracy, wzbudzić ducha konkurencyjności wśród przedsiębiorczych, potencjalnych i obecnych właścicieli biznesu oraz przyczynić się do wzrostu społeczno-gospodarczego krajów .
3. Pozycja prawna firm z sektora średniego
Według art. 2. ustawy działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie
i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna nie będąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą .
Według art. 103. ustawy o swobodzie działalności gospodarczej z lipca 2004 roku, (Dz.U. 2004 Nr 173 poz. 1807) Państwo stwarza, z poszanowaniem zasad równości
i konkurencji, korzystne warunki dla funkcjonowania i rozwoju mikroprzedsiębiorców, małych i średnich przedsiębiorców, w szczególności przez:
1) inicjowanie zmian stanu prawnego sprzyjających rozwojowi mikroprzedsiębiorców, małych i średnich przedsiębiorców, w tym dotyczących dostępu do środków finansowych pochodzących z kredytów i pożyczek oraz poręczeń kredytowych;
2) wspieranie instytucji umożliwiających finansowanie działalności gospodarczej na dogodnych warunkach w ramach realizowanych programów rządowych;
3) wyrównywanie warunków wykonywania działalności gospodarczej ze względu na obciążenia publicznoprawne;
4) ułatwianie dostępu do informacji, szkoleń oraz doradztwa;
5) wspieranie instytucji i organizacji działających na rzecz przedsiębiorców;
6) promowanie współpracy mikroprzedsiębiorców, małych i średnich przedsiębiorców z innymi przedsiębiorcami polskimi i zagranicznymi .
4. Charakter działalności średnich przedsiębiorstw
Nowe definicje MSP wyróżniają trzy kategorie przedsiębiorców, zgodnie z ich wzajemnymi stosunkami z innymi przedsiębiorcami w zakresie własności kapitału, prawa głosu lub prawa do wywierania decydującego wpływu: przedsiębiorców niezależnych, partnerskich i związanych. Przedsiębiorcy niezależni to najbardziej do tej pory powszechna kategoria przedsiębiorców. Obejmuje ona wszystkich, którzy nie należą do dwóch pozostałych kategorii. Przedsiębiorca jest niezależnym, jeżeli nie posiada 25% lub więcej udziałów u innego przedsiębiorcy, inny przedsiębiorca, instytucja rządowa lub samorządu terytorialnego albo kilku przedsiębiorców powiązanych czy kilka instytucji państwowych nie są razem właścicielami 25% lub więcej jego udziałów, nie sporządza rachunków skonsolidowanych i nie jest uwzględniany w rachunkach przedsiębiorcy, który sporządza takie rachunki. Przedsiębiorcy partnerscy to kategoria, do której zalicza się przedsiębiorców posiadających udziały u innych przedsiębiorców , ale nie sprawujących rzeczywistej, bezpośredniej lub pośredniej kontroli nad innymi przedsiębiorcami. Partnerskimi są przedsiębiorcy, którzy nie są niezależni, ale także nie są z sobą związani. Przedsiębiorcy związani to kategoria przedsiębiorców, którzy tworzą grupy poprzez bezpośrednią lub pośrednią kontrolę większości kapitału lub głosów (także w drodze umowy, a w pewnych przypadkach poprzez udziałowców – osoby fizyczne niebędące przedsiębiorcami) oraz poprzez możliwość wywierania decydującego wpływu na przedsiębiorcę .
Firmom odpowiadającym powyższym definicjom przypisuje się trzy bardzo ważne cechy odzwierciedlające ich wpływ na gospodarkę: są one często twórcami i pionierami wprowadzania nowych rozwiązań, które mogą później zostać zaadaptowane przez inne przedsiębiorstwa, również duże; stanowią źródło zdrowej i uczciwej konkurencji, zwłaszcza w kategoriach mających na celu wprowadzanie nowych rozwiązań, usprawnień,
a w szczególności związanych z zatrudnianiem pracowników; są głównym czynnikiem dywersyfikacji rynku, przez co powodują wzrost produktywności całej gospodarki .
II. Średnie przedsiębiorstwa w Polsce
1. Średnie przedsiębiorstwa w świetle danych statystycznych w Polsce
Średnie firmy są ważnym elementem wzmacniającym rynek w Polsce. Istotna dla miejsca średnich firm w polskiej gospodarce jest struktura zatrudnienia oraz wiek pracowników. 37% osób pracujących w średnich firmach to ludzie w wieku od 21 do 30 lat,
a niespełna 8% nie ukończyło jeszcze 20 lat. Sektor średnich firm jest sektorem, w którym znajdują pracę ludzie z małymi szansami na rynku pracy. Średnie firmy zazwyczaj pełnią funkcję amortyzatora negatywnych trendów na rynku pracy, oferując zatrudnienie osobom
o zbyt niskich kwalifikacjach lub zbyt małym doświadczeniu, by zaspokoić oczekiwania dużej firmy. Prawie 55% właścicieli firm średnich skończyło tylko szkołę średnią, a 7,5% właścicieli ma wykształcenie zaledwie zasadnicze. Niewiele ponad połowa właścicieli firm średnich planuje rozwijać swoje firmy w najbliższym czasie. W Polsce liczba podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON7 wynosiła w 2005 r. 3 501 114, w 2006 r. 3 517 898,
a w 2007 r. 3 564 602. W okresie od 2005 r. do 2007 r. około 0,7% stanowiły podmioty zatrudniające 50–249 osób i około 0,1% – jednostki o liczbie zatrudnionych powyżej 249 osób. Liczba nowo zarejestrowanych podmiotów w 2004 r. wynosiła 227 729, w 2005 r. 255 624, w roku 2006 - 291 201 jednostek, a w 2007 r. była równa 289 436 .
W 2006 r. wśród przedsiębiorstw średniej wielkości dominowały przedsiębiorstwa przemysłowe (49,3%), 35,7% średnich przedsiębiorstw działało w sekcji Handel i naprawy,
w Obsłudze nieruchomości i firm 16%, Przemyśle 11,5%, Budownictwie 10%,
a w Transporcie, gospodarce magazynowej i łączności 8,4% .
W 2008 r., wkład sektora w tworzenie produktu krajowego brutto wyniósł 47%,
a ponad połowa miejsc pracy stworzonych przez przedsiębiorstwa w latach 2003-2008 była zasługą małych i średnich przedsiębiorstw. Liczba firm aktywnych z sektora MSP osiągnęła już poziom 1,8 miliona. Firmy duże, zatrudniające ponad 250 pracowników, to dziś jedynie 0,17% ogółu przedsiębiorstw aktywnych. Wielkość PKB przypadająca na małe i średnie przedsiębiorstwa wynosi 7% i 10%. W latach 2003-2008 sektor SMP wygenerował blisko sześć na dziesięć miejsc pracy powstałych w sektorze przedsiębiorstw. W 2009 roku nastąpił wzrost o 18,3 % liczby nowo powstałych przedsiębiorstw .
W latach 2003-2008 najwięcej podmiotów sektora przedsiębiorstw prowadziło działalność w sekcji Handel i naprawy (32% wszystkich przedsiębiorców). Pozostałe sekcje były wyraźnie mniej liczne. Na drugim miejscu pod względem udziału w liczbie przedsiębiorstw ogółem uplasowała się sekcja Obsługa nieruchomości i firm (16%), następnie Budownictwo (12%) oraz Przemysł (11%). Udział pozostałych sekcji nie był znaczący. Jeśli chodzi o tempo wzrostu liczby przedsiębiorstw w poszczególnych sekcjach, to najszybciej rozwijającą się sekcją była Ochrona zdrowia (wzrost liczby przedsiębiorstw o 12,8%
w porównaniu z 2007 r.), Budownictwo (12,5%) i Pozostała działalność usługowa (11,6%).
W 2009 r. liczba przedsiębiorstw zarejestrowanych w rejestrze REGON wyniosła 3 880 237, co oznacza wzrost o 0,3% w porównaniu z 2008 r. Struktura przedsiębiorstw według poszczególnych grup wielkości przedstawiała się następująco: mikroprzedsiębiorstwa – 3.672.853 (94,7% wszystkich zarejestrowanych przedsiębiorstw), małe firmy – 170 182 (4,4%), średnie – 31 648 (0,8%) i duże – 5 554 (0,1%). Liczba MSP wyniosła 3 874 683, co stanowiło 99,9% liczby wszystkich przedsiębiorstw. W 2008 r. nastąpił wysoki wzrost liczby średnich przedsiębiorstw w 2008 r. (5,7%) w odniesieniu do 2,6% wzrostu średniorocznego
w latach 2003–2008. W tej grupie bardzo gwałtownie wzrosła liczba przedsiębiorstw prowadzących działalność w sekcji Pozostała działalność usługowa (61,3%). W przypadku przedsiębiorstw średnich i dużych zaobserwowano w okresie 2003–2008 niewielkie, lecz utrzymujące się w czasie trendy wzrostowe udziału tych grup w całkowitym wzroście przedsiębiorstw .
2. Sektor średnich przedsiębiorstw w Polsce po przystąpieniu do UE

Małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią obecnie w Polsce ponad 99,8% ogólnej liczby przedsiębiorstw. Sektor średnich przedsiębiorstw charakteryzuje się wysoką dynamiką wzrostu. Małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią aktualnie około 99,8 procent wszystkich firm działających w Polsce. Blisko trzy miliony działających w Polsce małych i średnich przedsiębiorstw zatrudnia 2/3 pracowników przedsiębiorstw i wytwarza połowę produktu krajowego brutto. W wyniku procesu integracji Polski z Unią Europejską konkurencja, zwłaszcza w sektorze firm średnich staje się coraz silniejsza. Zwiększenie konkurencyjności sektora średnich przedsiębiorstw jest zatem koniecznym warunkiem dla wzrostu jego udziału w tworzeniu produktu krajowego brutto. Rynek europejski jest rynkiem o dużym nasileniu konkurencji, dlatego też członkostwo Polski w Unii Europejskiej wymusza konieczność szybkiego przystosowania polskich średnich przedsiębiorstw do konkurowania na rynku wewnętrznym. Średnie przedsiębiorstwa mają bardzo ważne znaczenie dla gospodarki wspólnotowej. O znaczącej roli sektora średnich przedsiębiorstw w gospodarkach krajów rozwiniętych świadczy skala ich udziału w strukturze zatrudnienia, strukturze podmiotowej gospodarki oraz produkcie narodowym. Średnie przedsiębiorstwa odgrywają bardzo ważną rolę w rozwoju lokalnym i regionalnym. Są jednocześnie najbardziej elastyczne pod względem dostosowań do zmieniających się warunków rynkowych. Przesłankami wzrastającej roli średnich przedsiębiorstw są wysoka efektywność działania, duża elastyczność działania, kooperacja z dużym przedsiębiorstwami, wzrost zatrudnienia.
Najwięcej średnich przedsiębiorstw funkcjonuje w województwie mazowieckim, śląskim, wielkopolskim, dolnośląskim oraz małopolskim. Najmniej średnich przedsiębiorstw działa na terenie województwa opolskiego, podlaskiego, świętokrzyskiego oraz lubuskiego. Średnie przedsiębiorstwa powstają więc głównie w obrębie dużych aglomeracji miejskich oraz w okręgach o dobrze rozwiniętym i zróżnicowanym przemyśle. Ponad połowa średnich firm działa w województwie mazowieckim, śląskim, wielkopolskim, małopolskim
i dolnośląskim . Według statystyk w systemie REGON w 2004 roku zarejestrowanych było około 3,5 miliona firm, z czego połowa aktywnie prowadziła działalność. Firmy małe (zatrudniające do 49 osób) i średnie (zatrudniające od 50 do 250 osób) stanowiły około 4% tej liczby. Odsetek dużych przedsiębiorstw (zatrudniających powyżej 250 osób) wynosił 0,1% .

3. Bariery rozwoju sektora średnich przedsiębiorstw
Zasadniczymi rodzajami barier hamujących rozwój sektora średnich przedsiębiorstw są bariery rynkowe i społeczne, bariery finansowe, bariery wynikające z polityki gospodarczej, bariery prawne, bariery informacyjne, bariery związane ze stanem infrastruktury oraz bariery specyficzne dla okresu przedakcesyjnego. Bariery rynkowe przejawiają się w pogorszeniu koniunktury wewnętrznej, ograniczonym popycie
i wynikającym z niego spadku dochodów przedsiębiorstw . B. Bejowska wymienia bariery finansowe, rynkowe, prawne, społeczne i informacyjne . W innym opracowaniu przygotowanym przez Euro Info Center mowa jest o barierach fizycznych, technicznych, fiskalnych, informacyjnych, kompetencyjnych i finansowych .
Barierą społeczną jest niska mobilność pracowników oraz niższy prestiż osób prowadzących własne przedsiębiorstwa od pracy noszącej znamiona służby społecznej typu lekarz, nauczyciel, sędzia.
Według Z. Dmowskiego główne bariery rozwoju małych firm to brak kapitału oraz nieodpowiednie planowanie finansowe, niedostateczne kwalifikacje, niedobór informacji, osobiste problemy przedsiębiorców, przecenienie możliwości zysku, problemy związane
z zatrudnieniem. Według opinii przedsiębiorców główne bariery rozwoju średnich przedsiębiorstw to brak kapitału, wysokie podatki, ograniczenia prawno-administracyjne, brak środków pomocowych, brak pomocy ze strony lobby, niedostateczny popyt, brak wykwalifikowanych pracowników, problemy z kontrahentami, nieściągalność długów. Jako trzy podstawowe bariery rozwoju średnich przedsiębiorstw wymienia się bariery rynkowe
i otoczenia, wiążące się z problemami wynikającymi zarówno z ogólnej sytuacji gospodarczej (wahania koniunktury) jak i zmian natężenia konkurencji, problemy zarządzania, wynikające z niewystarczającej wiedzy i umiejętności przedsiębiorców oraz kadry zarządzającej oraz bariery finansowe .
Najpoważniejszą barierą rozwoju sektora średnich przedsiębiorstw jest bariera finansowa. Jednym z podstawowych problemów hamujących proces powstawania i wzrostu sektora średnich przedsiębiorstw jest ograniczony dostęp do źródeł finansowania. Zachowawcza polityka kredytowa wobec sektora średnich przedsiębiorstw stanowi podstawową barierą w pozyskiwaniu kapitału .

4. Szanse rozwoju sektora średnich przedsiębiorstw
Średnie przedsiębiorstwa są gotowe do ponoszenia ryzyka, są elastyczne. Dzięki swojemu silnemu zorientowaniu na klienta dorównują one w wielu obszarach działalności, większym konkurentom. Do zjawisk wpływających pozytywnie na sytuację średnich przedsiębiorstw należy zaliczyć między innymi wynikające z przystąpienia Polski do Unii Europejskiej ograniczenie trudności w sprzedaży produktów na rynku unijnym. Zwiększył się w wyniku tego eksport towarów do krajów Unii Europejskiej. Członkostwo w Unii sprawia także, że polskie średnie przedsiębiorstwa mają szansę skorzystania z alternatywnych źródeł finansowania projektów rozwojowych. Polskie podmioty gospodarcze mogą otrzymywać
z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej łącznie około 2 mld euro, przeznaczone na inwestycje umożliwiające aklimatyzację na zintegrowanym rynku .
Unia Europejska zapewnia ponadto wsparcie dla europejskich średnich przedsiębiorstw w formach grantów, pożyczek oraz, zabezpieczeń. Dostępne jest wsparcie bezpośrednie oraz wsparcie za pośrednictwem programów zarządzanych na szczeblu krajowym i regionalnym. Przedsiębiorcy mogą korzystać także ze środków pomocy w formie programów i usług wsparcia biznesowego.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej stanowi dla sektora średnich przedsiębiorstw szansę na rozszerzenie działalności. Funkcjonowanie we Wspólnocie stwarza nowe możliwości rozwoju poprzez dostęp do nowoczesnych technologii oraz pomocy finansowej. Średnie przedsiębiorstwa, które eksportują swoje towary do krajów Unii Europejskiej, doceniają łatwiejszy dostęp do tego rynku, zmniejszenie biurokracji oraz usprawnienie przekraczania granic .

Bibliografia
Wydawnictwa zwarte i artykuły w czasopismach:
Daszkiewicz N., Małe i średnie przedsiębiorstwa, Szanse i zagrożenia rozwoju, Warszawa 2007
Dawidziak M., Iwacewicz-Orłowska A., Źródła finansowania innowacji w małych i średnich przedsiębiorstwach ze szczególnym uwzględnieniem funduszy Unii Europejskiej, w: Strategie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w otoczeniu metropolii warszawskiej, red.
Szabłowski J., Otwock 2005
Dmowski Z., Gostomski E., Śledź L., Małe i średnie firmy we Wspólnocie Europejskiej
i możliwości ich współpracy z Polską, Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa 1992
Dzierżanowski W., Bariery rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce,
[w]: Polska w Europie 2000-Polskie nauki o zarządzaniu wobec wyzwań XXI wieku, pod red. Pasiecznego L., War¬szawa 2000
Falkiewicz S., Wzrost konkurencyjności polskich małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) poprzez programy Unii Europejskiej skierowane na rozwój zasobów ludzkich, w: Strategie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w otoczeniu metropolii warszawskiej, red.
Szabłowski J., Otwock 2005
Kierunki działań rządu wobec małych i średnich przedsiębiorstw od 2003 do 2006 roku, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2003
Mikołajczyk B., Krawczyk M., Aniołowie biznesu w sektorze MSP, Warszawa 2007
Piasecki B., Przedsiębiorczość i mała firma. Teoria i praktyka, Uniwersytet Łódzki, Łódź 1998
Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008–2009, Warszawa 2010
Strużycki M., Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem. Uwarunkowania europejskie., Warszawa 2002
Źródła internetowe:
Stachowiak M., Bariery rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w okresie przedakcesyjnym, w: Polskie przedsiębiorstwo na drodze do integracji z Unią Europejską, Euro Info Center, www.lczfr.lublin.pl/eic_bariery_rozwoju.htm
Akty prawne:
Ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z lipca 2004 roku, Dz.U. 2004 Nr 173 poz. 1807