Przemiany społeczno-gospodarcze w Polsce dzielnicowej

TEKSTY ŹRÓDŁOWE

Tekst A

Dokument lokacyjny dla wsi Radlina z 1291 r.

[...} my, komes Jan [...] razem z bratem naszym Wojciechem chcemy, aby do każdego ze współczesnych i przyszłych patrzących na tę kartę, doszła wiadomość, że dziedzictwo nasze Radlino powszechnie znane, Marcinowi zwanemu ze Staniewa [...] oddaliśmy w celu lokacji na prawie niemieckim {...] tym układem i kształtem, iż mieszkańcy przerzeczonej wsi przez poszczególne lata z każdego łanu małego w dzień św. Marcina płacić będą obowiązani 2 miary pszenicy, 2 miary żyta, 6 miar owsa [...] wiarduneJc1 l srebra będącego w obiegu i ten czynsz znosić będą obowiązani na nasz d%vór bliższy. Aby ci uprawiający przerzeczoną wioskę mogli wypłacić to wszystko, otrzymają 9 łat wolnych od wszelkich danin i opłat.

Wspomniany Marcin zaś, sołtys i jego dziedzice z tytułu lokacji siódmy łan [,..] swobodnie będą posiadali. [..,].! trzeci denar z każdej sprawy sądzonej. Daliśmy także [...] wspomnianemu Marcinowi [...] moc wystawiania młynów [...j; karczmę, jatkę, sadzawkę [...] będą mieć dla siebie i sukna także będą mogli sprzedawać. Dajemy Marcinowi sołtysowi i jego potomstwu moc sądzenia: ucięcia głowy i obcięcia członków co do tych, którzy zawinili we wsi wspomnianej [...]

Kościołowi zaś dwa łany wolne dajemy także [...]

[.. .j mniejszą kartę powagą naszej pieczęci potwierdziliśmy.

Tekst B

My Władysław z bożej łaski książę krakowski, sandomierski, łęczycki i kujawski wiadomym czynimy wszystkim, którzy niniejszy list oglądać będą, że starając się o pożytki i korzyści miasta naszego Krakowa, dajemy (prawo) i pozwalamy naszym mieszczanom krakowskim, aby skład wszelkich towarów i rzeczy sprzedażnych w wymienionym mieście posiadali, lak jak najlepiej i najpożytcczniej dla dobra miasta będą (go) mogli ogłosić. Chcemy ta,iże i obiecujemy, aby wszyscy kupcy z jakichkolwiek rejonów i krajów z towarami do rzeczonego miasta przybywający wszystkie ich przedmioty handlu lub towary mogli gościom obcym lub jakimkolwiek innym kupującym sprzedawać, wyjąwszy tylko miedź, która jeśli byłaby sprowadzona z Węgier lub ze Sącza, lub jakichkolwiek innych rejonów, krajów lub miejsc, nie żadnemu obcemu, lecz tylko naszym mieszczanom krakowskim powinna być sprzedawana, a rzeczeni kupcy w żaden sposób, jak tylko rzeczy i towary .sprzedawszy, przez wspomniane nasze miasto Kraków niech się przejeżdżać nie ośmielają. Następnie dodajemy,
aby wyżej wymienieni kupcy z Węgier lub z Sącza, lub jakichkolwiek innych miejsc z miedzią i innymi towarami ku Toruniowi pływać po wodach, ani w ich kraju rozprowadzać nie śmieli, jeśli przedtem wymieniona miedź i towary do Krakowa sprowadzone nie zostały złożone na składzie i tamże naszym mieszczanom krakowskim sprzedane, jak wyżej zostało to wyrażone. [... ]Ponadto wszystkich kupców ryby lub śledzie do Krakowa sprowadzających całkowicie uwalniamy, że żadnej części nie będą z nich komukolwiek zobowiązani piacić. Również dopuszczamy i zezwalamy, gdy którykolwiek z naszych mieszczan wymienionego miasta sól u naszych żupników kupią, aby mieli swobodne prawo sprzedawania tejże soli w naszym mieście Krakowie.

Tekst C

Nadanie prawa niemieckiego gościomDokument ks. Henryka Brodatego dla klasztoru Panny Mani na Piasku we Wro-clawiu c r. 1221

[,..] My Henryk, z Bożej łaski książę Śląska, na prośbę opata [klasztoru] świętej Marii we Wrocławiu i jego braci nadajemy prawo niemieckie gościom mieszkającym w Krzydlinie, Budziszowie, Tyńcu. Olcśniczce, Sobótce, Wirach, Zebrzydowie, Strzelbowie i we wszystkich innych ich wsiach, o ile [osadnicy] chcieliby osiedlić się na tym prawie, w ten sposób, że będą wolni od posług, do których zobowiązani są Polacy według prawa krajowego, a które pospolicie nazywa się powóz2, przewód, ślad3, przesieka4, i od danin, które winny być pobierane, to jest stróża0, podworowe6 i tym podobne. Zastrzegamy jednak, że z każdego łanu płacącego opatowi będziemy pobierać 2 miary: jedna pszenicy, druga owsa. Przy budowie grodów pomagać mają w wypadkach koniecznych; na wyprawy [wojenne] chodzić będą tak jak inni Niemcy. Sprawy o ciężkie przestępstwa, mianowicie sprawy kapitalne', to jest mężobójstwo. zranienie mieczem lub nożem, które grozi śmiercią, sądzić będziemy sami lub przez naszego sędziego według prawa niemieckiego. Jeśli pomiędzy mieszkańcami wymienionych wsi i wsi innego właściciela wybuchnie spór w poważnej sprawie, mają oni wytoczyć sprawę przed nami lub kasztelanem, na którego terenie mieszkają, a każdego osadzimy według prawa mu przysługującego. Wszystkie inne sprawy sądzić będzie opat ze swoimi sołtysami, zadośćuczyniąc wnoszącym skargi [...] Pan opat otrzyma trzecią część wszystkich wyżej wymienionych spraw, które będą wobec nas lub któregokolwiek z naszych sędziów sądzone. Pragniemy również, ażeby żaden z naszych wojów nie przywłaszczał sobie w tych wsiach jakichkolwiek praw w naszym imieniu. [...]



1* 1/4 grzywny srebra

2* Powóz, obowiązek dostarczania środków transportu (koni, wołów, wozów) panującemu ' i jego urzędnikom w czasie podróży dla przewożenia rzeczy książęcych.

3* Ślad, obowiązek tropienia przestępców.

4* Przesieka, obowiązek udziału przy urządzaniu przeszkód w lasach z pościnanych drzew dla powstrzymania nieprzyjaciela.

5* Stróża, pierwotnie obowiązek straży grodowej, zamieniony następnie na daninę.

6* Podworowe, danina płacona księciu od domów.

7* Tj. sprawy, za które przewidziana była kara śmierci.



Pytania dla uczniów

1. Wymień wystawców i odbiorców dokumentów (teksty A, B, C)

2. Jakie przywileje uzyskał klasztor Panny Marii we Wrocławiu

od ks. Henryka (tekst C)?

3. Jakie przywileje uzyskało miasto Kraków od ks. Władysława

(tekst B)?

4. Jakie były obowiązki i uprawnienia chłopów (tekst A)?

5. Czy w dokumencie jest mowa o założeniu nowej wsi, czy o na
daniu prawa niemieckiego już istniejącej (tekst A)?

6. W oparciu o teksty źródłowe i wiedzę poza źródłową wyjaśnij

pojęcia: „lokacja", immunitet średniowieczny", „prawo składu".



Odpowiedzi na pytania do tekstów źródłowych A, B, C.

Ad.1

- Wystawcy:
A) Komes Jan i jego brat Wojciech
B) Władysław książę krakowski, sandomierski, łęczycki, kujawski
C) Książe Henryk Brodaty

-Odbiorcy:
A) Marcin ze Staniewa i jego potomstwo, Kościół
B) Mieszczanie Krakowscy
C) Klasztor Panny Marii na Piaskach we Wrocławiu

Ad.2

- Opat sądził w sprawach lekkich tzn., za które nie była przewidziana kara
śmierci.

- Osadnicy, którzy postanowili osiedlić się we wsiach należących do
wymienionego
klasztoru zyskiwali:
* byli zwolnieni od posług (przewóz, przewód, ślad, przesieka)
* byli wolni od danin (stróża, podworowe)

Ad.3

- prawo składu
- nakaz sprzedawania miedzi mieszczanom krakowskim
- kupcy, którzy sprowadzali śledzie lub ryby do Krakowa nie byli obciążeni
żadnym cłem
- można było swobodnie sprzedawać sól, która pochodziła od żupników
księcia

Ad.4

- Obowiązki
* obowiązek płacenia 2 miar pszenicy, 2 miar żyta, 6 miar owsa, wiadrunka srebra,
wszystko w dzień św. Marcina

- Uprawnienia
* 9 lat wolnych od wszelkich danin i opłat

Ad.5

W dokumencie jest mowa o nadaniu prawa niemieckiego, istniejącej już wsi.

Ad.6

LOKACJA,
w dawnej Polsce termin oznaczający pierwotnie (od XII w.) zakładanie
nowych wsi lub miast (zwykle na prawie niemieckim); później także
przekształcenie już istniejącej osady przez jej regulację przestrzenną oraz
wyodrębnienie prawne, czyli wyjęcie jej obszaru i ludności spod jurysdykcji
i ciężarów prawa polskiego.

IMMUNITET ŚREDNIOWIECZNY,
przywilej nadany przez monarchę panu feudalnemu, zawierający całkowite
lub częściowe zwolnienie ludności jego dóbr od danin na rzecz państwa
(immunitet ekonomiczny) lub wyłączenie jej spod sądownictwa
państwowego (immunitet sądowy).

PRAWO SKŁADU,
średniowieczny przywilej handlowy udzielany niektórym miastom (w
Polsce od XIII w.), który zobowiązywał kupców obcych przewożących
przez nie swe towary do wystawienia ich na sprzedaż kupcom miejscowym;
wywoływał ostre zatargi między miastami; w Polsce traciło znaczenie od
XV w., zanikło w XVIII w.