Metamorfoza bohatera

Metamorfoza w literaturze oznacza zasadniczą przemianę bohatera, jego poglądów, zachowania i w niektórych przypadkach również wyglądu. Słownik terminów literackich definiuje ją jako przeobrażenie, zmianę postaci – motyw często występujący w baśniach. Ja jednak postaram się udowodnić w swojej pracy, że przemiana jest obecna w wielu rodzajach literackich i niejednej epoce. Motyw ten pojawił się już w Piśmie Świętym, niemal zdominował literaturę romantyzmu, a dziś przenika do kultury masowej. Zjawisko utrzymujące się przez tak długi okres czasu musi odgrywać dużą rolę w literaturze i przede wszystkim mieć sens.
MAKBET
Tytułowy bohater tragedii „Makbet” Williama Szekspira jest wiernym rycerzem króla Dunkana. Walczy przeciwko zdrajcom. Doprowadza wojska szkockie do zwycięstwa pod Forres. Kieruje się honorem i kodeksem rycerskim. Nie można mu odmówić odwagi. Cieszy się dużym szacunkiem ludzi.
Makbet zaczyna się zmieniać pod wpływem spotkania z czarownicami na wrzosowiskach. Te przepowiadają mu zostanie namiestnikiem Kawdoru,
a w późniejszym czasie królem. Jego przyjaciel Banko ma zaś stać się ojcem królów. Gdy pierwsza część przepowiedni się sprawdza bohater zaczyna się głębiej zastanawiać nad słowami czarownic. Wypowiada zdanie:
To nadprzyrodzone
Proroctwo złym być nie może, nie może
Także być dobrym.
W Makbecie narasta ambicja i żądza władzy. Lady Makbet nakłania go do zabójstwa króla. Jego jednak przeraża odpowiedzialność, jaką musiałby wziąć na siebie. Jest krewnym i wasalem władcy. Ma zasady moralne, w teorii nie akceptuje zbrodni, lecz nie jest w stanie w pełni przeciwstawić się żonie. Pragnie także chwały. Choć otrzymał zapowiedź zostania królem, chce przyspieszyć jej wypełnienie. Jest wewnętrznie rozdarty, lecz cały czas ma prawo wyboru. Kierowany własną próżnością godzi się na plan zabójstwa króla Dunkana: zamierza dźgnąć go sztyletami pijanych służących. O podjęciu decyzji świadczą słowa:
Jeśli to, co się ma stać, stać się musi,
Niechby przynajmniej stało się niezwłocznie.
Po zamordowaniu króla Makbet załamuje się. Traci przytomność umysłu. Przeraża go to, czego dokonał. Mówi:
Wzdrygam się, kiedy pomyślę
O tym, com zrobił.
Chce ukryć zbrodnie. Zabija pokojowców. Twierdzi, że to odwet za zabójstwo Dunkana. Zostaje królem. Robi wszystko by utrzymać władzę. Wydaje rozkaz zabicia Banka i jego syna, gdyż obawia się, że za ich sprawą może stracić panowanie, zgodnie z przepowiednią. Jak twierdzi:
Zły plon bezprawia
Nowym się tylko bezprawiem poprawia.
W trakcie uczty widzi ducha Banka, co jest już drugim omamem wywołanym przez dręczące sumienie. Wydaje rozkaz zabicia Makdufa i jego rodziny. Sytuacja coraz bardziej go przeraża, powoli staje się niewolnikiem strachu. Brakuje mu równowagi psychicznej. Funkcjonuje na granicy obłędu. Zaprowadza terror w swoim państwie. Nie przejmuje się samobójstwem żony, co świadczy o nieodczuwaniu niektórych emocji. Jest całkowicie zepsuty moralnie. Świat i życie wydają mu się bezsensowne, jednocześnie nie boi się śmierci. Walczy w pojedynkę do końca. W końcu ginie z ręki Makdufa.
Makbet zmienia się zatem z wzorowego rycerza i wasala w mordercę.
KORDIAN
Tytułowego bohatera dramatu romantycznego „Kordian” Juliusza Słowackiego poznajemy jako zagubionego nastolatka. Jest bardzo uczuciowy, wrażliwy i emocjonalny. Szuka miłości, jednak zostaje odrzucony. Pragnie dokonać wielkich rzeczy, lecz nie podejmuje żadnych działań. Odczuwa ból istnienia. Mówi:
Boże! Zdejm z mego serca jaskółczy niepokój,
Daj życiu duszę i cel wyprorokuj...
Nie dostrzega sensu życia, próbuje popełnić samobójstwo.
Następnym etapem w jego życiu jest czas podróży po Europie. Wtedy Kordian - wędrowiec dowiaduje się wielu rzeczy o świecie, a najważniejszą z nich jest to, że wszystko można kupić. Nadal cechują go smutek, brak wiary w życie
i ludzi oraz niechęć do otaczającego świata. Staje się jednak bardziej dojrzały duchowo. Powątpiewa w istnienie prawdziwej miłości. Uświadamia sobie, że świat literacki nijak ma się do rzeczywistości. Pod wpływem audiencji u papieża dochodzi do wniosku, że religia i moralność to dwie różne rzeczy.
Właściwa przemian dokonuje się na górze Mount Blanc, gdzie Kordian wygłasza monolog. Obiera w nim walkę o wolność narodu polskiego za życiowy cel. Zaczyna wierzyć w swoje siły, o czym świadczą słowa:
Mogę – więc pójdę! ludy zawołam! obudzę!
Pragnie udowodnić swą zdolność do heroicznych celów. Zgłasza gotowość do poświęceń wzorem Winkelrieda. Pojawia się optymizm i nadzieja, jednak Kordian cały czas jest zdezorientowany. Ubolewa nad losem ojczyzny, lecz jej poświecenie traktuje jako jedyną możliwość.
Po powrocie do Polski poznajemy Kordiana, który wreszcie potrafi podejmować decyzje i działania. Jest gotowy do walki i uparty w dążeniu do celu. Kierują nim szlachetne pobudki. Kordian – spiskowiec postanawia zabić cara, lecz cel przerastaja jego możliwości. Nie zdaje sobie sprawy, jak bardzo szalone podejmuje decyzje. Brakuje mu dobrego programu politycznego i solidnych argumentów. Nie potrafi znaleźć sprzymierzeńców. Okazuje się zbyt słaby psychicznie, przegrywa ze Strachem i Imaginacją.
Fragment filmu
Ponosi całkowita klęskę. Ponieważ jego plan zawiódł, bohater powraca do punktu wyjścia – musi szukać nowych idei.
Kordian jest zatem przykładem osoby zmieniającej swe zachowanie z biernego na czynne.
CEZARY BARYKA
Główny bohater powieści Stefana Żeroskiego pt. „Przedwiośnie” nazywa się Cezary Baryka. Poznajemy go, jako ułożonego nastolatka wychowującego się w zamożnej, polskiej rodzinie zamieszkałej w Baku. Od najmłodszych lat był uczony polskości, miał także najlepszych nauczycieli. Kochał i szanował swoich rodziców.
Cezary zaczyna się zmieniać po wyjeździe ojca. Przestaje być posłuszny matce, traci do niej szacunek. Zachłystuje się swobodą. Znajduje się pod dużym wpływem rówieśników. Nie dotrzymuje obietnic poprawy. Choć dawniej był pilnym uczniem, zostaje wyrzucony ze szkoły za pobicie dyrektora.
Baryka zaczyna żyć rewolucją, o czym świadczy jego wypowiedź:
Rewolucja [...] jest to konieczność wyższa ponad wszystko. [...] Przez dziesiątki lat ludzie nieszczęśliwi byli przez uprzywilejowanych deptani, ciemiężeni [...]. Należało raz przecie wykonać ten skok lwi, ażeby przemoc zepchnąć przemocą ramienia z tronu potęgi.
Cezary postrzega przewrót, jako szansę na przeżycie wielkiej przygody, oderwanie się od szarej rzeczywistości. Widzi tylko jego dobre strony, nie chce słuchać odmiennych opinii matki. Wierzy w ideały komunistyczne, do tego stopnia, że oddaje kosztowności. Chodzi na wiece i mityngi. Nie zastanawia się nad panującym bezprawiem i okrucieństwem. Zgadza się z hasłami o konieczności zmian i walki z niesprawiedliwością społeczną przy pomocy wszelkich dostępnych środków.
Punktem zwrotnym w życiu bohatera jest śmierć matki, której zwłoki zostają zbezczeszczone. Zaczyna dostrzegać złe strony rewolucji. Doskwiera mu samotność. Odczuwa pustkę. Żyje w biedzie, pracuje choćby przy grzebaniu zwłok, które zdają się pytać:
Widzianoż kiedy na ziemi takie jako te stosy pobitych?
Widok ciała zamordowanej Ormianki, robi na Cezarym ogromne wrażenie
i sprawia, że coraz lepiej zauważa on tragiczne skutki rewolucji.
Cezary postanawia wyjechać do Polski ze względu na ojca. Jest jednak rozczarowany krajem, w którym zamiast szklanych domów zastał brud i nędze. Bierze udział w wojnie polsko-bolszewickiej, gdyż było to powszechne zachowanie wśród jego pokolenia. Przybywa do Nawłoci na zaproszenie Hipolita Wielosławskiego. Tam poznaje luksusowe życie bogatego ziemiaństwa. Zdaje sobie jednak sprawę z kontrastów tego świata, zagrożeń dla nawłockiej sielanki oraz krzywdy chłopów.
Jedni mają jadła tyle, że z niego urządzili kult, obrzęd, nałóg i jakąś świętość, a drudzy tylko po to żyją, żeby nie zdychać z głodu.
Powtórnie ideały rewolucji w Rosji stają mu się bliskie.
W jego życiu pojawiają się także kobiety. Jako nastolatek nie interesował się dziewczynami. Teraz przeżywa burzliwy romans z Laurą.
Baryka poznaje dwa programy naprawy Polski: rządowy Gajowca i komunistyczny Lulka. Żadnego z nich nie traktuje jednak bezkrytycznie, w obu zauważa wady.
Zakończenie powieści nie jest jednoznaczne. Cezary przyłącza się do pochodu zmierzającego w kierunku Belwederu. Być może obrał komunizm jako najbliższą sobie ideę lub nie dokonał żadnego wyboru pozostając indywidualistą.
Cezary Baryka jest bohaterem zmieniającym przede wszystkim swe poglądy polityczne. Cały czas poszukuje właściwej drogi.
MARYSIA KAWCZAK
Główna bohaterka powieści Tomka Tryzny pt. „Panna Nikt” - Marysia Kawczak jest trzynastoletnią dziewczyną ze wsi. Kocha swoich rodziców. Opiekuje się młodszym rodzeństwem. Mieszka w skromnych warunkach, jednak obecne życie ją zadowala. Cechują ją uczciwość, prostolinijność i otwartość. Jest także bardzo pobożna, pomocna i troskliwa. Marzy o zostaniu krawcową.
Wraz z rodzicami Marysia przeprowadza się do Wałbrzycha, gdzie zaczyna uczęszczać do nowej szkoły. Ma problemy z odnalezieniem się w tym miejscu.
Pod wpływem nowej koleżanki, Katarzyny Bogdańskiej, Marysia przechodzi przemianę w Minkę. Przyjaźń zaczyna przeradzać się w obsesję. Marysia myśli tylko o Kasi. Powoli przestaje wracać do domu zaraz po szkole, choć nadal stara się pomagać rodzicom i nie mieć zaległości w nauce. Przesiaduje u swojej koleżanki całe dnie wysłuchując jej kompozycji. Zaczyna chodzić do szkoły w innych ubraniach. Już nie boi się nauczycieli. Choć dawniej była wzorem uczciwości oszukuje mamę dla własnej wygody. Chętnie słucha wywodów filozoficznych Kasi. Chciałaby być taka jak ona. Na początku znajomości z przyjemnością chodzi do kościoła, jednak sprowokowana przez Katarzynę pluje do wody święconej i wyrzeka się wiary. Zwraca się do Boga słowami:
Twoja córka musi od Ciebie odejść [...], Ojcze mój niedobry.
Po kłótni z Kasią, Marysia zaprzyjaźnia się z Ewą. Wtedy poznajemy jej kolejne wcielenie – Majkę. Ta jest zafascynowana Ewą, spędza z nią dużo czasu, jeżdżą razem motocyklem. W kłótni z rodzicami Marysia grozi, że wysadzi cały blok w powietrze.
Fragment filmu
Pojawia się jednak skrucha. Przyjmuje od Ewy prezenty w postaci ubrań. Przychodzi na wystawne przyjęciu do jej domu. Pod pretekstem zabawy urządza sceny na ulicy. Tematyką jej omamów spowodowanych schizofrenią są pieniądze. Wyobraża sobie dostatnie życie.
Fragment filmu
Nie bulwersują jej żadne zachowania Ewy.
W ostatniej części zatytułowanej „W królestwie umarłych godzin” Marysia jest już osobą całkowicie odmienioną i zdemoralizowaną. W swojej wizji zostaje królową, lecz nie potrafi zbudować przyjaźni. Uprawia seks z Ewą, chętnie chodzi bez ubrania w jej towarzystwie. Mówi, że trenuje podrywanie facetów, bawi się ich uczuciami. Jeździ nago motocyklem, chociaż nie ma prawa jazdy. Coraz chętniej pije alkohol. Postanawia zdawać do liceum ogólnokształcącego, a potem na filozofię, gdyż wierzy, że przykuje tym uwagę bogatych mężczyzn. Popada w samo zachwyt. Jest dumna z siebie, iż zrozumiała wagę pieniędzy. Nie potrafi na własną osobę spojrzeć ani trochę obiektywnie. Całkowicie traci szacunek dla starszych ludzi. Dochodzi do wniosku, że nie warto być uczciwą. W końcu poważnie kłóci się z Ewą.
Gdy niechcący podsłuchuje rozmowę Kasi i Ewy, dociera do niej, że była ich zabawką. Prowadzi to do załamania nerwowego, a w konsekwencji do samobójstwa. Te zdarzenia można uznać za jej całkowity upadek moralny lub finalną fazę choroby.
Marysia Kawczak przechodzi więc przemianę z uczciwej, nieśmiałej i pobożnej dziewczynki w bezpruderyjną kobietę, mającą o sobie wielkie mniemanie.


PODSUMOWANIE
Metamorfoza może przebiegać u każdego z bohaterów w inny sposób i na różnych płaszczyznach, choć zdarzają się elementy wspólne. Jest sposobem na podkreślenie cech indywidualnych bohatera poprzez zestawienie ich z przeciwstawnymi odpowiednikami występującymi przed lub po przemianie. Możemy również zaobserwować różne przyczyny zmian: zewnętrzne i wewnętrzne. Często pod wpływem przeobrażenia postać przechodzi do działania, poszukuje czegoś, co wprowadza do dzieła nowe miejsca akcji i bohaterów, ożywia akcję.
Postaci, których przykłady przytoczyłam nic nie zyskali na swoich przemianach. Metamorfoza doprowadziła większość z nich do klęski. Może być zatem narzędziem tworzącym prolog dla upadku bohatera, a także podkreślać jego tragizm.