Materiał do sprawdzianu - Średniowiecze.

ŚREDNIOWIECZE
1. Czas trwania:
Europa: V-XV w.
Polska: X-XVw.

2. Uniwersalizm epoki:
Ówczesna Europa dążyła do wyznaczania jednej wiary-chrześcijaństwa, miała wspólne zwierzchnictwo papieskie, język urzędowy (łacinę i zwierzchnika świeckiego (zwierzchnik cesarstwa rzymskiego narodu niemieckiego).

3. Światopogląd:
Teocentryzm, religijność sztuki, anonimowość dzieł sztuki wynikająca z pokory wobec Boga, śmierć jako popularny motyw, literatura dydaktyczno-moralizująca.

4. Style:

a) Romański:
- XI-XIIw,
- budowle sakralne,
- kształt spiętrzonych figur geometrycznych,
- wrażenie masywności,
- grube mury,
- małe okna, zakończone łukiem,
- budowane z ciosanego kamienia,
- ascetyzm w zdobnictwie (mało ozdób wewnątrz),
- ozdobne portale (obramowanie nad wejściem głównym do świątyni),
- półokrągłe tympanony (główna część portalu) bogato zdobione,
- sklepienie kolebkowe,
- np. krzywa wieża w Pizie, Drzwi Gnieźnieńskie,

b) gotycki:
- wertykalizm (smukłość budowli, wysokie),
- stawiane z cegły,
- wrażenie lekkości, ażurowość,
- trzy portale, w tym jeden główny, nad nim rozeta,
- witraże,
- okna strzeliste, zakończone ostrołukiem,
- budowane na planie krzyża łacińskiego,
- bardzo bogate zdobnictwo wewnątrz,
- budowla gotycka pełni funkcję ‘biblia pauperum’, czyli biblia dla ubogich, budowle zdradzały wiele prawd wiary swoją architekturą i mogły wiele nauczyć,
- np. ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim.

5. Filozofie:

Scholastyka - dążenie do wyjaśnienia wydarzeń religijnych przez drogę rozumu. Nie wolno się sprzeciwiać ustalonym prawdom, mimo to dyskutowano, by wszystko wyjaśnić.

Mistycy - ludzie sami przez swoją wiarę dążyli do prawdy o Bogu.

Augustynizm - filozofia łącząca doktrynę chrześcijańską z filozofią Platona. Św. Augustyn głosił konflikt między cielesnością, a duchowością człowieka, między pożądaniem dobra i zła. Głosił koncepcję człowieka rozdartego między grzesznym ciałem, a pobożną duszą.

Tomizm - filozofia św. Tomasza z Akwinu, który połączył doktrynę chrześcijańską z teorią Arystotelesa. Stworzył metafizyczną drabinę bytu, pokazując hierarchię wartości w świecie średniowiecznym. Bóg- aniołowie- ludzie- zwierzęta- rośliny- byty nieożywione- żywioły

Franciszkanizm - filozofia św. Franciszka z Asyżu. Głosząca radość życia, pokorę, konieczność życia w zgodzie z natura. Idea tej filozofii wynika z naśladowania Chrystusa i z realizacji ewangelicznego nakazu miłości Boga i bliźniego.

6. Św. Franciszek z Asyżu:
Żył na przełomie XII i XIIIw. W młodości pędził beztroskie Zycie. Jednak dokonało się jego nawrócenie. Sprzedał swój dom, rozdał majątek ubogim, wyrzekł się wszystkich dóbr i przywdział szaty pustelnika. Patron ekologów.

„Kwiatki św. Franciszka”- to dzieło anonimowe składające się z 53 opowieści o życiu świętego.

„Pochwała stworzenia”

To tekst stylizowany na tekst biblijny. Jest to hymn do Boga. Św. Franciszek mówi o Bogu wychwalając jego dzieło, czyli to co stworzył. Patrzy na świat przez pryzmat Boga. Jest to świat logiczny, przemyślany, ponieważ ma służyć człowiekowi i za to ludzie powinni czcić Boga i być mu wdzięcznymi. Święty wymienia zalety świata, według niego jest on piękny, estetyczny.

Według św. Franciszka śmierć jest nieunikniona i czeka każdego. Bać śmierci powinni się grzesznicy, ponieważ zostaną ukarani. Dla osób religijnych śmierć jest wspaniała, ponieważ po niej czeka ich coś dobrego.

7. Etos rycerza:
Chanson de geste - średniowieczne pieśni o bohaterskich czynach, układające się w cykle skupione wokół historycznych lub legendarnych bohaterów. Recytowane były przez wędrownych żonglerów przy akompaniamencie liry.

Cechy idealnego rycerza:
- odwaga, szlachetność (musi opiekować się ludnością),
- chrześcijanin (musi wierzyć w Boga i bronić wiary chrześcijańskiej),
- honorowy, sprawiedliwy,
- zakochany ( musi mieć swą damę serca, najlepiej aby to była mężatka i powinien być jej całkowicie oddany i spełniać jej zachcianki),
- lojalny wobec władzy,
- słowny, dumny i posiadający szacunek wobec siebie,
- sumienność w wykonywaniu zadań,
- litościwość, miłosierdzie wobec najsłabszych,
- dbanie o sławę rycerską i o dobre imię

Najsłynniejsze cykle pieśni rycerskich:
- O Nibelungach (germańskie i skandynawskie),
- O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu (celtyckie),
- o Karolu Wielkim (francuskie),
- o Cydzie (hiszpańskie).

8. „Pieśń o Rolandzie”:

Roland wojownik:
- pożegnanie z orężem, z mieczem Durendalem, chronienie miecza przed wrogiem,
- dobry dowódca, czuje się odpowiedzialny za swoich żołnierzy, troszczy się o nich,
- zwrócenie głowy w stronę wroga na znak honoru, zwycięstwa,
- myśli o władcy, ojczyźnie i zdobytych ziemiach,

Roland chrześcijanin:
- postawa pokutna (leżenie twarzą do ziemi),
- relikwie w mieczu,
- żałowanie z grzechy (bicie się w pierś),
- modli się,
- zwrócenie rękawicy w kierunku nieba na znak poddaństwa wobec Boga,
- złożone ręce

Uwznioślenie (apoteoza) śmierci Rolanda:
- góra- symboliczne miejsce i drzewo (aluzja do Golgoty i krzyża),
- opuszczenie głowy na ramię (aluzja do śmierci Chrystusa),
- zesłanie przez Boga swoich przedstawicieli (Cherubin, św. Michał, św. Gabriel) i zabranie duszy Rolanda do raju.

9. Miłość w utworach średniowiecznych:
Poezja miłosna narodziła się we Francji około XIw. Wielkie zasługi mają poeci prowansalscy. Trubadurzy byli poetami i kompozytorami utworów miłosnych, należeli do ludzi wykształconych i stworzyli ideał miłości dwornej. Odpowiednikiem trubadurów północnej Francji byli truwerzy. Wykonawcami pieśni miłosnych byli żonglerzy.

10. Romans dworski- to utwór o wykwintnym stylu. Przedstawia przygody i miłosne przeżycia rycerzy, którzy kochają i cierpią dla wybranej damy serca. Opowieść, pokazuje nieszczęśliwą, tragiczną miłość. Temat przygodowy połączony z tematem miłosnym. Bohaterem musi być rycerz. Podniosły styl, dbałość o język.

11. „Tristan i Izolda”:
Opowieść pochodzi z legend celtyckich. Narodziła się u wybrzeży kanału la Manche. Fabuła oparta na schemacie trójkąta miłosnego.
Przygody z udziałem Tristana i Izoldy:
- intryga karła Frocyna,
- fikcyjne przygody np. poddawanie próbie wierności Izoldy,
- ingerencja Boga popierającego miłość bohaterów,
- niesamowite zbiegi okoliczności.

12. Rola kobiety w średniowieczu:
Kobiety zależały od męża lub syna, jeśli zaś nie były zamężne od brata lub wuja. W małżeństwie niekiedy kobiety rządziły mężami. Ich władza ujawniała się przy prowadzeniu warsztatów rzemieślniczych, zarządzaniu służbą, uczniami. Piękne, zamężne kobiety wybierane były przez rycerza. Rycerz musiał być jej całkowicie oddany i spełniać jej zachcianki.

13. „Boska komedia” Dante Alighieri:

Dante Alighieri- urodził się we Florencji w 1265r.. zaangażowany w polityczne spory, został skazany na karę śmierci, przed którą chronił się ucieczką i wieloletnią tułaczką. Ostatecznie osiedlił się w Rawennie. Pisał traktaty polityczne i naukowe.

„Boska komedia” rozpoczyna się snem Dantego, w którym napotyka zwierzęta: lwa (symbol pychy), panterę (alegoria zawiści), wilczycę (symbol chciwości). Autor w utworze łączy kulturę mitologiczną i chrześcijaństwo.

Konstrukcja tekstu zdominowana jest przez liczbę trzy:
- trzy części teksty, każda złożona z 33 pieśni, każda pieśń zapisana w oryginale tercyną,
- piekło złożone z 9 kręgów (3x3),
- niebo złożone z 9 tarasów (3x3).

Piekło ma kształt gigantycznego, składającego się z 9 kręgów leja. Na każdym leju osadzeni są coraz więksi grzesznicy. Na samym dnie znajduje się Lucyfer. Nad bramą piekła widnieje napis „Ty, który wchodzisz żegnaj się z nadzieją”. Jest to miejsce, w którym dusze ludzkie skazane są na wieczne męki i nie ma już stamtąd wyjścia.

W Pieśni III poeta zawarł przejmujący, ogólny obraz krainy potępienia, czyli piekła. Część ta obfituje w szczegółowe opisy przeróżnych drastycznych scen (sceny dantejskie).

„Boska komedia” to również przypowieść o sensie istnienia człowieka na ziemi. Według poety celem życia ludzkiego wskazanego jako wędrówka jest Bóg i osiągnięcie zbawienia. Bohater zwiedza piekło, czyściec, a następnie trafia do raju. Euperium (raj) to miejsce, w którym mieszka Bóg i tam człowiek nie może się dostać.

14. POJĘCIA:

Turpizm - tendencja włączania do tekstów poetyckich elementów brzydoty, antyestetyzmu.

Groteska - kategoria estetyczna, która łączy powagę ze Siechem, ponieważ zestawia „niskie z wysokim”.

Tekst apokryficzny - tekst związany tematycznie z Biblią, nienależący jednak do ustalonego przez Kościół katolicki kanon Ksiąg Pisma Świętego.

Historiografia - dział piśmiennictwa dotyczący żywota świętych.

Legenda - średniowieczny gatunek literacki, hagiograficzny, opisujący pełne męczeństwa i cudów życie świętych.

Słupnicy - świeci żyjący na słupach, na ograniczonej powierzchni.

Wiersz średniowieczny - w każdym wersie zamykało się jedno zdanie lub jednorodny człon zdaniowy, wiersz rymowy, asylabiczny, wykonywany przy muzyce.

Dramat liturgiczny - przedstawienie teatralne stanowiące często część nabożeństwa, odgrywane w kościele lub tuż obok. Jego treścią były tematy zaczerpnięte z Biblii, wchodzące w skład liturgii, najczęściej momenty z życia Chrystusa.

Misterium - widowiska inscenizowane na placach miast z okazji przełomowych świąt roku liturgicznego, wystawiane w bogatych dekoracjach przy użyciu skomplikowanej maszynerii, grane przez świeckich aktorów w kostiumach, recytujących tekst.

Moralitet - odmiana dramatu późnego średniowiecza, jego tematem była alegoryczna walka Dobra i Zła o dusze bohatera, którym był zwykły człowiek postawiony wobec konieczności dokonywania wyboru miedzy upersonifikokowanymi w utworze wartościami i pojęciami.

Mirakle - utwory opowiadające o cudach, które wydarzyły się za wstawiennictwem Matki Boskiej.

Scena symultaniczna (równoczesna) - typowa dla średniowiecznego misterium, tworzyły ja tzw. mansjony, czyli odrębne elementy dekoracji wyznaczającego kolejne miejsca działań, a ustawiane obok siebie.

Obskurantyzm - ciemnota umysłowa, wrogie nastawienie do wiedzy, niechęć do postępu.

15. „Wielki testament” Francois Villon:

Francois Villon- żył w latach 1431-1463. Francuski poeta, został magistrem sztuk wyzwolonych uniwersytetu paryskiego. Wielokrotnie więziony i torturowany za rozboje i kradzieże. Oskarżony o zabójstwo uniknął kary śmierci.

„Wielki testament” to utwór, który rozpoczyna się podobnie do testamentu, czyli ostatniego żądania. W dalszej części zapisane są wspomnienia np. mowa o miłości. Autor przestrzega przed miłością do kobiety, ponieważ kobieta potrafi zwodzić, omamić. Jednak w kobiecie jest pewna słodycz i nie można wyzbyć się miłości, ludzie jej ulegają ponieważ jest silniejsza. Autor mówiąc o Bogu jest poważny, boi się Go i ma do Niego szacunek. Liczy na łaskę i zbawienie. Poeta w utworze używa czarny humor, czyli żartowanie z nieszczęścia. Żartuje on z siebie jako ze skazańca oraz ze śmierci. „Wielki testament” to groteska, która łączy powagę ze śmiechem.

16. Dziejopisarstwo- inaczej historiografia, czyli dział piśmiennictwa zawierający utwory o treści historycznej.

Początki polskiego dziejopisarstwa:
- Kronika polska Galla Anonima (XIIw.),
- Kronika Wincentego Kadłubka (XII/XIIIw.),
- Kronika Dzierzwy (Mierzwy XIIIw.),
- Kronika wielkopolska (XIII/XIVw.), Kronika Jana z Czarnkowa (XIVw.),
- Historia Polski Jana Długosza (XVw.).

Gatunki dziejopisarstwa średniowiecznego:
- kroniki (gr. Chronos- czas),
- gesta (łac. Czyny, dokonania),
- roczniki (annalistyka, annały)

Cele dziejopisarstwa średniowiecznego:
- podkreślenie prestiżu państwa, narodu,
- wysławianie władców danego kraju,
- funkcja dydaktyczna (funkcja parenetyczna).

17. „Kronika polska” Gall Anonim:

Gall Anonim - pseudonim nadany przez Marcina Kromera w XVIw. Był duchownym. Do Polskie przybył prawdopodobnie służąc wcześniej na Węgrzech. Pochodził z Galii. Służył na dworze Bolesława Krzywoustego.

Kronika Polska Galla Anonima to „Kronika trzech Bolesławów” ponieważ opisuje w niej losy Krzywoustego, Chrobrego, Śmiałego. Główną intencją było uświetnienie panowania Bolesława Krzywoustego. Kronika powstała w latach 1113-1116. Autor korzystał z autopsji, a także źródeł pisanych. Pokazuje on obyczajowość władców i dworu królewskiego, mentalność ludzi średniowiecza. Zawarte są fakty historyczne, a także sporo legend.

Autor opisuje w liczbach siłę wojska. Szuka porównania do czasów jemu współczesnych, aby pokazać potęgę dawnego króla.

18. Ideał władcy:
- pobożność (hojny wobec Kościoła, szacunek wobec dostojników Kościoła),
- pokora,
- roztropność (rozwaga, rozsądek),
- bezstronność,
- sprawiedliwość,
- dzielność,
- dobroć wobec ludzi,
- wybrany przez Boga, ma boże błogosławieństwo,
- łączy cechy idealnego rycerza z cechami władcy,
- sprawiedliwy wobec poddanych (traktował ich równo, zawsze znajdował dla nich czas, był dobry i opiekuńczy).

19. „Bogurodzica”:

Pieśń śpiewana przez średniowieczne polskie rycerstwo w chwilach dla nich szczególnie ważnych, np. przed bitwą. W pierwszej strofie wierni zwracają się do Bogurodzicy, aby za jej pośrednictwem wyjednać łaski Boga. Strofa druga to krótka apostrofa i prośby o dobre życie na ziemi i zbawienie po śmierci. Jest to pieśń religijna przedstawiająca Matkę Boską jako istotę wyjątkową, wybraną spośród wielu. Wierni ufają, że jeśli zwrócą się do niej, może ona przebłagać Najwyższego, który wejrzy łaskawie na swój lud i wysłucha ich próśb. Portret Matki Boskiej budowany jest przez patos. Jest to wiersz zdaniowo-rymowy tzn. nie ma jednakowej ilości sylab w wersach.

20. Motyw deesis (z gr. modlitwa, błogosławieństwo), polega na trzyczęściowym obrazowaniu osób świętych: centralną osobą jest Jezus Chrystus, obok Maryja, z drugiej strony Jan Chrzciciel. Czasem poniżej lub za nimi znajdują się aniołowie, świeci. Deesis wyraża wiarę w moc orędownictwa, pośrednictwa świętych w błagalnych modlitwach do Boga.

21. „Posłuchajcie bracia miła” („Lament świętokrzyski”), odnaleziony w Klasztorze św. Krzyża lub „Żale Matki Boskiej pod krzyżem”.

Wiersz jest monologiem Matki Boskiej z rozpaczą obserwującej mękę i śmierć swego jedynego syna. Rozpoczyna się apostrofą do wszystkich ludzi. Matka zwraca się do ludu, aby wyżalić się i podzielić swoim cierpieniem, potrzebuje współczucia. Kobieta dramatyzuje, widzi pokaleczone ciało syna. Błaga by podzielił z nią swą udrękę, aby choć jednym słowem pocieszył ją, zanim odejdzie na zawsze. Matka wyznaje, że pragnęłaby ulżyć mu w cierpieniu. Zwraca się także do archanioła Gabriela i przypomina mu chwile zwiastowania, która była obietnicą radosnego życia, gdy tymczasem jej udziałem są łzy i rozpacz. Na koniec kobieta zwraca się do wszystkich matek, aby modliły się i nigdy nie zaznały takiego cierpienia jakiego doznaje ona.

Całość tekstu napisana jest liryką bezpośrednią, zwrotu do adresata.

22. „Legenda o Świętym Aleksym”:

Jest to polska wierszowana wersja średniowiecznej legendy, pochodzącej z Syrii z V-VIw.
Aleksy to przykład ascety, który umartwiał swoje ciało, aby doskonalić duszę. W ten sposób postanowił oddać hołd Bogu i zapewnić sobie zbawienie po śmierci. Asceza jest to wiec życie pełne wyrzeczeń, surowe traktowanie ciała i jego potrzeb. Utwór jest parenetyczny, gdyż kształtuje jeden z trzech wzorców osobowych epoki: wzorzec świętego.

Święty Aleksy pisze list, w którym opisane są jego męki, umiera trzymając go w ręce. Po jego śmierci zaczęto go szukać. Miejsce zwłok pokazuje mały chłopiec. Biskupi, cesarz, kapłani oraz wielcy dostojnicy wybrali się na pogrzeb. Z reki świętego nikt, nie może wyjąć listu, jedyna osoba jest jego zona, Prawdopodobnie kobieta nie wyjęła by listu, gdyby nie to, że jako małżonkowie żyli w czystości. Była to miłość nieskonsumowana, która miała się spełnić dopiero po śmierci.

23. „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”:

Mistrz Polikarp, człowiek uczony, prosił Boga o możliwość spotkania ze Śmiercią. Jego pragnienie zostało spełnione i oto pewnego dnia, kiedy pozostał sam w kościele, zobaczył przedziwna postać. Była to kobieta o rozkładającym się ciele. Z jej oczu płynęła krew, zgrzytała zębami, a w reku trzymała kosę. Mistrz był przekonany że to Śmierć, która przyszła po niego. Jednak postać uspokoiła Polikarpa i opowiedziała mu o swojej profesji. Zabiera ona każdego bez względu na wykształcenie i zajmowaną pozycje społeczną.
Ten średniowieczny dialog związany jest z popularnym w średniowieczu motywem dance macabre przedstawiającym śmierć, która wyławia z tanecznego kręgu poszczególne osoby.

To utwór o charakterze dydaktycznym, ponieważ naucza, aby się nawrócić, aby człowiek żył dobrze, a ustrzeże się leku przed śmiercią. W tekście tym występuje groteska w celu wywołania jakiejś refleksji.

24. Średniowieczne odmiany dramatu:
a) religijne: dramat liturgiczny, mirakle, misterium, moralitet
b) świeckie: farsa.

„Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” to misterium wielkanocne, prawdopodobnie zredagowane na podstawie średniowiecznych tekstów pasyjnych.

25. Zabytki języka polskiego:

a) IX wiek:
- „Geograf Bawarski”- opis anonimowego autorstwa sporządzony w Bawarii, zawierający nazwy plemion zamieszkujących tereny późniejszego
państwa polskiego (Polanie, Wiślanie, Ślężanie),

b) X wiek:
- „Dagome iudex”- dokument, w którym Mieszko I oddawał swe państwo pod opiekę papieża (związane z Chrztem Polski),

c) XI wiek:
- „Kronika Thietmara”- autorstwa biskupa niemieckiego, który opisał wojny polsko-niemieckie,

d) XII wiek:
- „Bulla gnieźnieńska”- rejestr ziem arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, zawiera aż 410 polskich nazw miejscowych i osobowych, ze względu na swoją wartość nazywany „Złota Bulla języka polskiego”,

e) XIII wiek:
- pierwsze zdanie po polsku zapisane w „Księdze henrykowskiej” ‘daj ać ja pobruszę a ty poczywaj’- daj ja popracuje a ty odpocznij,
- „Bogurodzica”,

f) XIV wiek:
- „Kazania świętokrzyskie”,
- „Psałterz floriański”
- roty przysiąg sądowych,

g) XV wiek:
- „Kazania gnieźnieńskie”,
- „Biblia królowej Zofii”,
- „Psałterz puławski”,
- „Legenda o św. Aleksym”,
- „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”,
- traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica