Charakterystyka liryki, rodzaje środków stylistycznych

RODZAJE LIRYKI
- Liryka bezpośrednia (osobista) - podmiot zwraca się do odbiorcy, wypowiadając się zazwyczaj na swój temat, w sposób bezpośredni
- liryka nieosobista - jeżeli przeżycia podmiotu dotyczą jakiejś grupy i wyrażają doświadczenie ogólne i występuje tak zwany podmiot zbiorowy
- Liryka pośrednia - podmiot liryczny nie ujawnia się w utworze, kreśli natomiast obraz świata go otaczającego oraz snuje ogólne refleksje.
• Liryka opisowa - Po wstępnym opisie występuje zazwyczaj rodzaj ogólnej refleksji na temat, który został poruszony, innym razem natomiast już sam opis zawiera elementy emocjonalnego zaangażowania.
• Liryka inwokacyjna - podmiot liryczny kieruje swoje myśli i wyznania w stosunku do konkretnej postaci czy rzeczy

PODMIOT LIRYCZNY
- podmiot liryczny tzw. porte - parole autora - to jest bezpośrednio ujawnia, że można uważać go za twórcę dzieła
- liryka maski - polega na tym, że podmiot liryczny wyraża co prawda poglądy autora, ale jest tak skonstruowany, że nie może być bezpośrednio utożsamiony z poetą (np. u Słowackiego czy Byrona, gdzie podmiotem był bohater orientalny, który wypowiadał się w imieniu twórcy)
- liryka roli - występuje wówczas, gdy podmiot liryczny, zarówno ze względu na poglądy, jak i na sposób kreacji, nie przypomina w niczym autora.
*Podmiot liryczny nie musi występować jako pojedyncza postać, czasem jest to tzw. podmiot zbiorowy, czyli większa grupa osób.

SYTUACJE LIRYCZNE
- liryka wyznania - podmiot liryczny i treść, jaką on przekazuje zlewają się w jedno, tak że nie sposób sobie wyobrazić tych elementów oddzielnie. Najczęściej używa się w tym przypadku monologu lirycznego.
- liryka narracyjna - podmiot liryczny przybliża odbiorcy obraz świata przedstawionego, równocześnie ustosunkowując się do niego. Nie wykorzystuje się w tym przypadku czasu przeszłego, jaki jest domeną epiki, ale czas teraźniejszy i tak zwany monolog liryczny zorientowany narracyjnie.
- liryka sytuacyjna - podmiot liryczny przedstawia wydarzenia, które sprawiają wrażenie małych scenek dramatycznych.

TEMATYKA
- liryka miłosna
- liryka filozoficzna
- liryka religijna
- liryka polityczno - patriotyczna

GATUNKI LIRYCZNE
- elegia - utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania, rozważania lub skargi.Wyróżniamy elegie miłosne i patriotyczne
- Epigramat - krótki, przeważnie dwuwierszowy utwór poetycki pisany dystychem elegijnym
- oda - utwór opiewający wziosłą ideę, wybitną postać lub niezwykły czyn. Charakteryzuje ją wzniosłość tematu i stylu. Cechuje ją także zbiorowy podmiot wypowiedzi
- tren - pieśń żałobna, elegijna, poświęcona cnotom i zasługom zmarłego
- pieśń - forma liryczna, która posługuje się różnymi środkami językowymi; różnorodna jest też tematyka i wyrażane uczucia; utwór wierszowany, charakteryzuje się występowaniem refrenu
- fraszka - utwór o różnej tematyce (humorystyczny bądź sarkastyczny), często zakończony puentą
- hymn - utwór o uroczystym, podniosłym charakterze. Występuje w nim apostrofa oraz zbiorowy podmiot liryczny
- sonet - utwór składający się z 14 wersów, najczęściej ułożony w 4 strofy: dwie po 4 wersy (tetrastychy), zwykle o charakterze opisowym, i dwie po 3 wersy ( tercyny), o charakterze refleksyjnym, przy czym ostatnia tercyna zawiera myśl ogólniającą
- Poemat - dłuższy utwór wierszowany obejmujący ciąg wydarzeń tworzących fabułę lub grupę refleksji, opisów
- Wiersz - utwór o organizacji tekstu, polegającej na powtarzaniu się w nim odcinków o takich samych właściwościach strukturalnych

NA BUDOWĘ WIERSZA SKŁADAJĄ SIĘ
- liczba strof
- liczba wersów w strofie
- liczba sylab w każdym wersie
- rymy (z uwzględnieniem wszystkich cech)

UKŁADY RYMÓW
- końcowe - w zakończeniu wersu;
- wewnętrzne - wewnątrz wersu;
- parzyste - dwa kolejne wersy mają ten sam rym (aabb);
- przeplatane (krzyżowe) - rymy występują naprzemiennie (ab, ab);

RODZAJE WIERSZY
- stroficzny – zbudowany z wyraźnie zaznaczonych strof, np. epigramat, fraszka
- stychiczny (ciągły) – zbudowany z wersów ciągłych, bez podziału na strofy, np. Pan T.
- biały – bezrymowy
- sylabiczny
• jednakowa liczba sylab w każdym wersie
• stały akcent (na drugiej sylabie od końca) przed średniówką i w wyrazach kończących wers
• średniówka w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe
• regularne rymy żeńskie
- sylabotoniczny
• bardziej zrytmizowany niż wiersz sylabiczny
• jednakowa liczba sylab w wersie
• jednakowa liczba sylab akcentowanych w wersie i ich stałe miejsca
- toniczny
- wolny (intonacyjny, zdaniowy)
• rym tworzą powtarzające się wersy
• długość wersów nie jest jednakowa
• intonacja wierszowa zamiast składniowej (stąd często stosowana przerzutnia
• fazy intonacyjne pokrywają się ze składniowymi)
• często rezygnacja z podziału na strofy (wiersze wolne często są wierszami stychicznymi)
• nie jest też wymogiem stosowanie rymów (stąd też są to najczęściej wiersze bezrymowe – białe)
• poezja współczesna wykorzystuje najczęściej wiersz wolny
- nieregularny – utwór rytmicznie rozmaity; najważniejszą cecha kompozycji jest jej nieregularność, stosowana w celu zaskoczenia odbiorcy

ŚRODKI STYLISTYCZNE I ICH FUNKCJE
- Fonetyczne:
• Instrumentacja głoskowa - nagromadzenie w tekście głosek lub ich kombinacji
• Onomatopeja - naśladowanie dźwięków wyrazami np. trzask, pisk
• Paronomazja (kalambur) - zastawienie wyrazów o podobnym brzmieniu, spokrewnionych lub niezależnych etymologicznie aby ujawnić ukryte, często tajemnicze związki znaczeniowe między zjawiskami

- Słowotwórcze:
• Wyrazy zdrobniałe
• Wyrazy zgrubiałe
• Neologizmy (wyraz stworzony przez autora, na potrzebę utworu)

- Składniowe:
• Anafora - powtarzanie tego, samego wyrazu w kolejnych wersach
• Antyteza - gł. Poetyka barkowa
• Apostrofa (retoryczny środek stylistyczny) - bezpośredni tzwrot do danej osoby lub rzeczy
• Epifora - powtarzanie wyrazu na końcu wersu
• Elipsa - celowe pominięcie zwrotu, którego można się domyślić. Służy skróceniu wypowiedzi
• Iwersja - szyk przestawny wyrazów w zdaniu
• Paraleizm - równoległe użycie w tekście zdań o takiej samej budowie. Rodzaj powtórzenia.
• Pytanie retoryczne
• Wykrzyknienie

- Leksykalne:
• Alegoria - jedno znaczenie. Obrazowanie pojęcia abstrakcyjnego.
• Archaizm - wyraz przestażały
• Symbol - wiele znaczeń, służy obrazowaniu pojęcia abstrakcyjnego
• Epitet - przymiotnik z rzeczownikiem
• Oksymoron - zestawione ze sobą wyrazy przeciwstawne
• Gradacja (stopniowanie) - zestawienie w jednym ciągu wyrazów w porządku rosnącym lub malejącym, związanych z jakąś cechą
• Hiperbola - wyolbrzymianie i uwypuklanie konkretnej cechy np. morze łez
• Eufemizm - łagodne wyrażenie cechy np. „gruby - puszysty”
• Peryfraza - omówienie, zastąpienie wyrazu rozbudowanym omówieniem, opisem np. „J. Kochanowski - najwybitniejszy przedstawiciel renesansowej literatury”
• Parafraza - przytoczenbie tekstu zmieniając go nieco, aby pasował do kontekstu
• Porównanie - wyrażenie wskazujące podobieństwo między dwoma elementami z użyciem „jak, jakby, niczym” itd.
• Prozaizmy -
• Metafora (przenośnia) - wyrazy zestawione ze sobą tworzące nowy związek frazeologiczny
o Animizacja - ożywienie
o Personifikacja - uosobienie
o Metonimia - zastąpienie właściwego wyrazu innym, będącym z nim w bliskim realnym związku
o Synekdocha - zastąpienie pojęć ogólniejszych, bardziej szczegółowymi lub odwrotnie
• Topos - motyw w niemzienionej formie, ponadczasowy
• Wulgaryzmy
• Paradoks - sformułowanie zawierające myśl niezgodną z powszechnymi przekonaniami, które przekazuje jednak konkretną prawdę np.” pierwszym warunkiem nieśmiertelności jest śmierć”
• Porównanie homeryckie - porównanie z rozbudowaną częścią opisową

- Środki służące wyrażaniu funkcji impresywnej języka:
• Zdania warunkowe
• Zdania pytające
• Formy wołane
• Odpowiednio dobrane związki frazeologiczne
• Intonacja
• Gest

- Środki służące wyrażaniu funkcji ekspresywnej:
• Wyrazy wartościujące
• Wykrzyknienia
• Partykuły
• Przyrostki i przedrostki
• Odpowiednio dobrana frazeologia
• Intonacja, gest