Prawo autorskie

I. Zasady prawa autorskiego.

1.Ochrona prawem autorskim przysługuje jedynie rezultatom ludzkiego wysiłku intelektualnego odznaczającym się twórczością.

Przedmiotem prawa autorskiego (utworem) jest tylko taki rezultat ludzkiego wysiłku intelektualnego, który odznacza się twórczością, czyli jest zarazem oryginalny (stanowi rezultat działalności o charakterze kreacyjnym) i indywidualny (wykazuje dostatecznie doniosłe różnice w porównaniu z uprzednio wytworzonymi produktami intelektualnymi).
Art. 1.
1. Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości,
przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).1

Ochrona tych rezultatów ludzkiego wysiłku, które przedstawiają sobą istotną wartość, nie odznaczają się jednak twórczością, należy do domeny tzw. praw pokrewnych.
Prawa pokrewne służą:
ochronie pewnego wysiłku gospodarczego (np. prawa przysługujące producentom nagrań muzycznych i telewizyjnych, nadawcom, w niektórych krajach także wydawcom niechronionych materiałów drukowanych);
ochronie rezultatów działalności umysłowej, w której poziom twórczości bywa z reguły znikomy, choć nie można im odmówić pewnej kreatywności (np. prawo do artystycznych wykonań, prawa do wydań krytycznych);
Ochrona praw pokrewnych cechuje się terytorialnym ograniczeniem i jest uzależniona od przeprowadzania formalnej procedury rejestracyjnej dobra chronionego. Ochrona z tytułu prawa autorskiego powstaje ex lege czyli z mocy prawa, automatycznie, z chwilą stworzenia utworu i jego uzewnętrznienia przez twórcę, bez konieczności dopełniania w tym względzie jakichkolwiek formalności, w szczególności jego rejestracji, nie ma także ograniczenia terytorialnego.
„S.M. Stewart wskazuje na trzy podstawowe różnice między ochroną przysługującą z tytułu praw autorskich , a praw pokrewnych: ochrona praw osobistych przysługuje generalnie tylko autorom; zakres prawa autorskiego jest szerszy niż zakres praw pokrewnych ; czas ochrony w przypadku praw pokrewnych jest krótszy.”2


2.Podmiotem prawa autorskiego jest twórca ewentualnie współtwórca utworu.

Co do zasady pierwszym uprawnieniem z prawa autorskiego ( pierwotnym podmiotem tego prawa) jest twórca utworu, ewentualnie współtwórcy. Powszechnie przyjmuje się bowiem, że twórcą może być tylko osoba fizyczna, a powstające na jej rzecz prawo autorskie jest ekwiwalentem za jej twórcze osiągnięcia. Od tego ostatniego założenia istnieją jednak pewne wyjątki. Dotyczą one tych przypadków, w których twórczość ma charakter kolektywny, a stworzenie utworu wiąże się z
1
koniecznością poniesienie dużych kosztów, których z reguły nie ponoszą twórcy czy współtwórcy. Z tego względu ustawy autorskie mogę przewidywać, że w odniesieniu do niektórych kategorii twórczości ( przede wszystkim programów komputerowych i utworów audiowizualnych) prawo autorskie powstaje z mocy prawa na rzecz podmiotu innego niż twórca, z reguły tego, który ponosi ryzyko ekonomiczne przedsięwzięcia ( producent, wydawca).
Art. 8.
1. Prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej.
2. Domniemywa się, że twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono
na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej
wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu.
3. Dopóki twórca nie ujawnił swojego autorstwa, w wykonywaniu prawa autorskiego
zastępuje go producent lub wydawca, a w razie ich braku – właściwa organizacja
zbiorowego zarządzania prawami autorskimi.3

„Prawo autorskie służy twórcy. Otóż zwrot ten oznacza w gruncie rzeczy, iż prawo autorskie powstaje na rzecz twórcy dzieła”.4

3.Ochronie prawa autorskiego podlegają zarówno majątkowe jak i niemajątkowe (osobiste) interesy twórcy.

Tradycyjnie przyjmuje się, że prawa autorskiego nie można sprowadzić jedynie do interesów o charakterze majątkowym, ze względu na to, że istnieje jedna grupa interesów niemajątkowych ( osobistych) twórcy. Przysługujące twórcy uprawnienia osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem (art. 16 Ustawy). Ochrona więzi twórcy z utworem oznacza nie tylko zabezpieczenie pozycji twórcy jako autora dzieła, ale i piętna, jakie niepowtarzalna osobowość twórcy odcisnęła na dziele. Stąd do autorskich uprawnień osobistych zalicza się tak prawo do autorstwa w jego aspekcie negatywnym i pozytywnym ( wyboru sposobu oznaczenia utworu nazwiskiem , pseudonimem czy udostępnianie go anonimowo), jak i prawo do integralności utworu, służące zabezpieczeniu tej postaci dzieła, jaką nadał mu twórca, a także wiele innych zbliżonych uprawnień.

4.W zakresie interesów majątkowych to twórca decyduje o korzystaniu z utworu i z tytułu tego korzystania przysługuje mu wynagrodzenie.

Art. 17 polskiej ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych przyznaje uprawnionemu (twórcy) wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji.
Art. 17.
Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania

2
z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia
za korzystanie z utworu.5

Stąd majątkowe uprawnienia twórcy można podzielić na dwa rodzaje:
uprawnienia do rozporządzania utworem – jest realizowane poprzez tzw. wprowadzanie do obrotu, tj. odpłatne lub nieodpłatne przeniesienie własności materialnego egzemplarza dzieła przez autora, względnie autoryzowanego sprzedawcę lub dystrybutora w imieniu autora. To uprawnienie twórcy ustaje z chwilą definitywnego przeniesienia własności na nabywcę.
uprawnienie do korzystania z utworu na wszystkich polach eksploatacji – obejmuje wszelkie formy korzystania z utworu ( rozpowszechnianie za pomocą internetu, czasowe (trwałe) kopiowanie utworu itd.). To uprawnienie twórcy jest nieograniczone w czasie i nie podlega zbyciu ani zrzeczeniu się przez autora.


5.Ze względu na interes społeczny prawo autorskie twórcy polega ograniczeniom w ramach tzw. dozwolonego użytku prywatnego i publicznego.

Uprawnienie twórcy do wyłącznego korzystania z utworu na wszystkich polach eksploatacji każdorazowy przypadek korzystania z utworu przez podmiot inny niż jego autor wymagałby uprzedniego spełnienia dwóch warunków:
otrzymania zgody na korzystanie (licencji) od autora
każdorazowego uiszczania opłaty z tytułu korzystania z utworu na rzecz autora.
Tymczasem, chroniąc słuszne interesy twórcy z tytułu jego praw majątkowych, prawo nie może ograniczać swobody artystycznego wyrazu i swobody przepływu informacji, musi również umożliwiać korzystanie z dotychczasowego dorobku nauki i sztuki. Ponadto z punktu widzenia ochrony interesu społecznego nie bez znaczenia jest także istotne obniżenie kosztów dostępu do dzieł czy prowadzenie działalności dydaktycznej i naukowej.
Stąd ograniczenia treści majątkowych praw autorskich, określane jako dozwolony użytek prywatny i publiczny, regulujące takie kwestie, jak korzystanie z utworu do celów użytku osobistego, dozwolony cytat, problematykę przedruku prasowego, korzystanie z dzieł przez bibliotekę i ośrodki dydaktyczne, itd.


II. Dozwolony użytek prywatny.

W celu umożliwienia swobodnego korzystania z utworu przez indywidualnych odbiorców art. 23 polskiej Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych
zezwala na „nieodpłatne korzystanie” z już rozpowszechnionego (udostępnionego publicznie) utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Zgodnie z ustawą zakres użytku osobistego obejmuje również przekazywanie utworu w kręgu osób
3
pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa, stosunku towarzyskiego.
Dozwolony użytek prywatny dotyczy wszelkich form eksploatacji utworu przez indywidualnych odbiorców, takich jak przegranie płyty z muzyką od osoby bliskiej, wykonania kserokopii artykułu z czasopisma czy reprodukcji obrazu.
Ustawa nie wprowadza ograniczenia liczby kopii, jakie mogą być wykonane w ramach korzystania z utworów w oparciu o dozwolony użytek prywatny. Wykonanie nawet większej liczby nie narusza prawa autorskiego tak długo, jak długo jest dokonywane prywatne, na użytek własny i nie prowadzi do udostępnienia całości lub części utworu publiczności.
Zgodnie z art. 77 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, dozwolony użytek prywatny nie dotyczy programów komputerowych.


III. Dozwolony użytek publiczny.

Przepisy o dozwolonym użytku publicznym zawarte w art. 23 do art. 33 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych upoważniają do pewnych form publicznej eksploatacji chronionych utworów, podyktowanych realizacją interesu publicznego, wyrażającego się z możliwości swobodnego obiegu informacji czy korzystania z dorobku nauki i kultury. Eksploatacja taka nie wymaga zgody autora – z wyjątkiem rozpowszechniania artykułów oraz aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich – uiszczania wynagrodzenia.

Katalog ograniczenia prawa autorskiego w ramach dozwolonego użytku publicznego jest obszerny i obejmuje:
ograniczenia autorskich praw majątkowych na rzecz środków masowego przekazu, wolno rozpowszechniać w celach informacyjnych już upublicznione sprawozdania o aktualnych wydarzeniach
prawo cytatu i dozwolony użytek szkolny, możliwości wykorzystania w utworach stanowiących samoistną całość urywków rozpowszechnionych utworów lub drobnych utworów w całości, pod warunkiem, że:
a) mieści się to w zakresie uzasadnionym wyjaśnieniem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości,
b) korzystający z prawa poda nazwisko twórcy i źródło
ograniczenia dotyczące rozpowszechniania utworów wystawionych w miejscach publicznych, można rozpowszechniać do własnych celów ( np. ilustracja opisu wycieczki turystycznej), byle nie do tego samego użytku, utwory wystawione na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub ogrodach
licencję ustawową zezwalającą na reprodukowanie opublikowanych utworów plastycznych i fotograficznych w encyklopediach i atlasach.



4
IV. Czas trwania autorskich praw majątkowych.

Z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie czas trwania autorskich praw majątkowych reguluje rozdział 4, Ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych i wynosi on:
w zasadzie przez cały czas życia twórcy i 70 lat po jego śmierci,
jeżeli twórca nie jest znany 70 lat od daty pierwszego rozpowszechnienia utwory ( chyba, że pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do autora, lub autor ujawni swoją tożsamość),
70 lat w odniesieniu do utworu, którego prawa autorskie majątkowe przysługują innej osobie niż twórca – od daty rozpowszechnienia, a gdy utwór nie został rozpowszechniony, od daty ustalenia osoby innej niż twórca,
w odniesieniu do utworu audiowizualnego, od śmierci osoby najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów,
kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego.


Wyliczeń dokonuje się na zasadzie następujących artykułów Ustawy:
„Art. 37.
Jeżeli bieg terminu wygaśnięcia autorskich praw majątkowych rozpoczyna się od
rozpowszechnienia utworu, a utwór rozpowszechniono w częściach, odcinkach,
fragmentach lub wkładkach, bieg terminu liczy się oddzielnie od daty rozpowszechnienia
każdej z wymienionych części.
Art. 39.
Czas trwania autorskich praw majątkowych liczy się w latach pełnych następujących
po roku, w którym nastąpiło zdarzenie, od którego zaczyna się bieg terminów określonych
w art. 36 i art. 37.”6

Po wygaśnięciu majątkowych praw autorskich utwór staje się własnością publiczną (ang. public domain) - można go publikować i powielać w dowolny sposób, zachowując jednak nadal dane o autorze. Sam twórca może również przed upływem okresu ochronnego oznajmić, że jego dzieło staje się własnością publiczną.


V. Ochrona autorskich praw osobistych.

W art. 78 Ustawy zawarte są przepisy regulujące środki ochrony autorskich praw osobistych. Twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszenia może żądać, by osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności, aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo - na żądanie twórcy - zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany
5
przez twórcę cel społeczny.

Twórca może żądać przed sądem cywilnym nie tylko odszkodowania, ale także zaprzestania działalności naruszającej jego interes czy zniszczenia wytworzonych towarów, może także wystąpić z oskarżeniem prywatnym przeciwko naruszycielowi.


VI. Ochrona autorskich praw majątkowych.
.
Zgodnie z art. 79 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych autor utworu może od osoby, która naruszyła jego prawa może:
żądać zaniechania naruszenia,
żądać wydania uzyskanych korzyści albo zapłacenia w podwójnej wysokości stosownego wynagrodzenia lub potrójnej jeśli naruszenie było zawinione,
w razie winy naruszyciela - wyrównania wyrządzonej szkody,
domagać się - na poczet należnego odszkodowania - przyznania przez sąd przedmiotów służących do bezprawnego wytworzenia egzemplarzy utworów lub przedmiotów, przy użyciu których dokonano naruszenia,
domagać się od naruszającego, jeśli naruszenia dokonał w ramach działalności gospodarczej podejmowanej we własnym lub cudzym imieniu, by uiścił odpowiednią sumę pieniężną z przeznaczeniem na Fundusz Promocji Twórczości.


VII. Opowiedzialność karna.

Na gruncie Ustawy o prawie autorskim z 10 lipca 1952 r. odpowiedzialność karna była nieodwartościowana. Sytuacja uległa zasadniczej zmianie wraz z wejściem w życie Ustawy z dnia 04 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, która kwestii odpowiedzialności karnej poświęciła cały rozdział 14 ( art. od 115 do 123).
Na tym jednak nie koniec ewolucji odpowiedzialności karnoprawnej w prawie autorskim. 22 lipca 2000 r. weszła w życie nowelizacja, która wśród kilku aspektów znacząco zmieniła odpowiedzialność karną w kierunku umocnienia ochrony praw autorskich i praw pokrewnych przez dowartościowanie odpowiedzialności karnej.

Przepisy karne tej ustawy, jako pozakodeksowe, mają zatem charakter przepisów szczególnych względem Kodeksu Karnego.
Zmiana art. 122 Ustawy przesądziła o tym, że przestępstwa określone w tej Ustawie mają charakter publicznoskargowy, te które wcześniej ściagane były z oskarżenia prywatnego, obecnie ścigane są na wniosek pokrzywdzonego, ale również w trybie publicznym.

Katalog roszczeń cywilnoprawnych odnoszących się do naruszenia praw autorskich przewidują zasadniczo art.78 i art.79 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.



6
Naruszenie autorskich praw osobistych.

Odpowiedzialność karna.

Zgodnie z art .115 Ustawy, kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu podlega:
grzywnie
karze ograniczenia wolności albo
karze pozbawienia wolności do lat 3
Takiej samej karze podlega, kto rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, ewentualnie publicznie zniekształca taki utwór. Ściganie wskazanych wyżej przestępstw następuje z oskarżenia publicznego.

Ochrona cywilnoprawna.

Na podstawie przepisu art.78 Ustawy twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania.
W razie dokonanego już naruszenia autorskich praw osobistych, twórca może żądać:
zaniechania tego działania,
dopełnienia przez osobę, kóra dopuściła się naruszenia, czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności złożenia publicznego oświadczenia o odpowiedniej treśći i formiem,
przyznania twórcy przez sąd odpowiedniej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (jeśli naruszenie było zawinione),
zobowiązania sprawcy naruszenia, aby uiścił odpowienią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny (jeśli naruszenie była zawinione).

Twórca może osobiście występować ze wskazanymi wyżej roszczeniami do osób naruszających jego autorskie prawa osobiste. Po śmierci autora roszczenia te mogą być zgłaszane przez: małżonka zmarłego, a w jego braku kolejno: zstępnych, rodziców, rodzeństwo, zstępnych rodzeństwa. Jeżeli twórca nie wyraził innej woli, o ochronę autorskich praw osobistych może wystąpić również stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy (art.78 ust. 2-4 Ustawy).

Naruszenie autorskich praw majątkowych.

Odpowiedzialność karna.

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych przewiduje rozbudowaną regulację odnoszącą się do odpowiedzialności karnej za naruszenie autorskich praw majątkowych. Wprowadzają ją przepisy art. 115-122. Tytułem przykładu można wskazać na przepisy art. 116, art.117 I art.118 Ustawy. Pierwszy z nich stanowi, że kto bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom rozpowszechnia cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w
7
postaci opracowania, podlega:
grzywnie,
karze ograniczenia wolności, albo
karze pozbawienia wolności do lat 2.
Jeżeli sprawca dopuszcza się tego czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, podlega karze pozbawienia wolności od lat 3, a jeśli sprawca uczynił sobie z popełniania tego przestępstwa stałe źródło dochodu albo działalność przestępną, organizuje taką działalność lub nią kieruje, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5.

Na podstawie art.117 Ustawy odpowiedzialność karną ponosi z kolei osoba, która bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom – w celu rozpowszechnienia – utrwala lub zwielokrotnia cudzy utwór w wersji oryginalnej lub w postaci opracowania. Grozi jej za to kara grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2.

W świetle art.118 Ustawy, kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej przedmiot będący nośnikiem utworu rozpowszechnianego lub zwielokrotnionego bez uprawnienia albo wbrew jego warunkom nabywa lub pomaga w jego zbyciu albo przedmiot ten przyjmuje lub pomaga w jego ukryciu, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Ochrona cywilnoprawna.

Zgodnie z przepisem art.79 Ustawy, uprawniony, którego autorskie prawa majątkowe zostały naruszone, może żądać od osoby, która naruszyła te prawa:
zaniechania naruszenia
usunięcia skutków naruszenia,
naprawienia wyrządzonej szkody (na zasadach ogólnych albo poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej dwukrotności, a w przypadku gdy naruszenia jest zawinione – trzykrotności stosownego wynagrodzenia, które w chwili jego dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie z utworu,
wydanie uzyskanych korzyści.
Niezależne od wskazanych wyżej roszczeń, uprawniony może także domagać się:
jednokrotnego albo wielokrotnego ogłoszenia w prasie oświadczenia odpowiedniej treści I w odpowiedniej formie lub podania do publicznej wiadomości części albo całości orzeczenia sądu wydanego w rozpatrywanej sprawie, w sposób i w zakresie określonym przez sąd,
zapłaty przez osobę, która naruszyła autorskie prawa majątkowe, odpowiedniej sumy pieniężnej, nie niższej niż dwukrotna wysokość uprawdopodobnionych korzyści odniesionych przez sprawcę z dokonanego naruszenia, na rzecz Funduszu Promocji Twórczości, gdy naruszenie było zawinione, i zostało dokonane w ramach działalności gospodarczej wykonywanej w cudzym albo we własnym imieniu, choćby na cudzy rachunek.
Ze wskazanymi wyżej roszczeniami może wystąpić twórca lub jego następca prawny tzn. osoba fizyczna lub prawna, która nabyła autorskie prawa majątkowe od twórcy, np. na podstawie umowy lub dziedziczenia.
8

VII. Podsumowanie

Przedmiotem prawa autorskiego (utworem) jest rezultat ludzkiego wysiłku intelektualnego, który odznacza się twórczością, oryginalnością. Prawo autorskie powstaje na rzecz twórcy.
Należy choronić tych rezultatów ludziego wysiłku, które przedstawiają istotną wartość, dlatego też ustawodawca wprowadza Ustawą należne korzyści pieniężne za “utwór”.
Ze względu na interes społeczny prawo autorskie twórcy podlega ograniczeniom w ramach tzw. dozwolonego użytku prywatnego i publicznego. Ale co do zasady prawo autorskie jest chronione Ustawą pod względem odpowiedzialności karnej i cywilnoprawnej za naruszenie tych praw.



Bilbliografia

1.J.Barta, R.Markiewicz, Prawo Autorskie, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008
2.J.Barta, R.Markiewicz, Prawo Autorskie I Prawo Pokrewne, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008
3.J.Barta , A.Wojciechowska, M.Czajkowska-Dąbrowska, M.Kępiński, E.Wojnicka, T.Grzeszak, M.Późniak-Niedzielska, R.Markiewicz, J.Preussner-Zamorska, A.Nowicka, E.Traple, J.Błeszyński, S.Grzybowski, System Prawa Prywatnego Tom 13 Prawo Autorskie, Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2007
4.K.Klafkowska-Waśniewska, Prawo do Nagrań Programów Radiowych I Telewizyjnych w Prawie Autorskim, Wydawnictwo Oficyna a Wolter Kluwer Bussines, Warszawa 2008
5.A.Kopff, Wpływ Postępu Techniki na Prawo Autorskie Tom 48, Wydawnictwo PWN 1988
6.Piotr.F. Piesiewicz, Utwór Muzyczny I Jego Twórca, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2009
7.J.Sieńczyło-Chlabicz, Prawo Właności Intelektualnej, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2009
8.Ustawa z dnia 04 lutego 1994 o prawie autorskim I prawach pokrewnych, Dz.U. 1994 Nr 24 poz.83 z późn. zm. 9