Etos pracy w wybranych utworach literatury pozytywizmu.

Etos pracy to jedna z zasadniczych wartości pozytywistycznego światopoglądu. Jego rozumienie związane jest z filozofią epoki, a ściślej mówiąc, z propagowanymi przez nią ideami utylitaryzmu, rozumianego jako służba dobru powszechnemu i społeczeństwu. Duże znaczenie miał także dynamiczny rozwój stosunków społeczno-ekonomicznych na świecie i szukanie sposobu na zapewnienie ludziom dobrobytu. Zarówno fizyczna, jak i intelektualna praca miały się przyczynić do wytworzenia dóbr materialnych mogących ten dobrobyt urzeczywistnić.

W Polsce przytłoczonej niedawną klęską powstania styczniowego hasła te nabrały szczególnego znaczenia. Przede wszystkim stanowiły opozycje wobec romantycznego idealizmu i wiary w odzyskanie niepodległości dzięki walce. Młode pokolenie pragnęło służyć swoimi zdolnościami i wiedzą w odbudowanie polskiej gospodarki i upowszechnieniu polskiej kultury. W realizacji tych zadań miał pomóc program pracy organicznej i pracy u podstaw.

Hasła pracy organicznej propagowały przede wszystkim unowocześnianie przemysłu, rolnictwa i handlu. Było to bardzo ważne ze względu na usilne starania zaborców, zmierzające do zrujnowania polskiej gospodarki i w konsekwencji do przejęcia jej we własne ręce. Praca u podstaw miała natomiast podnieść poziom ludowej oświaty i życia uboższych warstw społecznych. Wzywano do zakładania szkółek i bibliotek. Do rozpropagowania nowych idei przyczynili się zwłaszcza pisarze, z których należy wymienić przede wszystkim Bolesława Prusa, jako twórcę Lalki oraz Elizę Orzeszkową, jako autorkę Nad Niemnem.

Nad Niemnem to panoramiczna opowieść o dworze Korczyńskich i zaścianku Bohatyrowiczów, o konfliktach między różnymi środowiskami i pokoleniami. Krąg spraw społeczno-rodzinnych obraca się w powieści nieustannie wokół najistotniejszego problemu – ziemi, którą próbuje Polakom odebrać zaborca. Jest to drugi, obok pamięci o powstaniu styczniowym, czynnik zapalający bohaterów utworu. Z nim nierozerwalnie związana jest praca.

Praca jest w powieści najważniejszą wartością, której istnienie stanowi o moralnym ładzie świata. To ona decyduje o społecznej przydatności jednostki, według niej dzieli się bohaterów na postacie pozytywne i negatywne. Do tych pierwszych zaliczyć należy Benedykta Korczyńskiego, jednego z tych, którzy próbowali powstańczy zapał przekształcić w czynną realizacje programu pracy organicznej i pracy u podstaw. Utrzymanie ziemi w polskich rękach stanowi dla niego podstawowy obowiązek, toteż nie żałuje on sił, aby go wypełnić. Podobnie myśli syn Benedykta, Witold. Wychowany na pozytywistycznych już ideałach powraca jednak do porzuconej przez ojca romantycznej wiary i nadziei, rozumując już je nieco inaczej. Jego myśl o przyszłości związana jest z pracą, która ma dopomóc polskiemu społeczeństwu w jego konsolidacji, będącej warunkiem osiągnięcia niepodległości. Praca wypełnia życie mieszkańców zaścianka w Bohatyrowiczach, będąc dla jego mieszkańców sposobem na udowodnienie własnej wartości oraz niezbędnym warunkiem godnego życia. Istotny wydaje się przy tym fakt, że o ile Martę Korczyńską pokazała Orzeszkowa zmęczoną, narzekającą na wszystko, o tyle dla Bohatyrowiczów praca jest przyjemnością, daje radość. Mieszkańcy zaścianka śmieją się i śpiewają przy pracy. Nie traktują jej jako ciężki, żmudny, codzienny obowiązek, ale jako źródło nieustannej satysfakcji.

Odmiennie niż orzeszkowa traktuje zagadnienie pracy Bolesław Prus w swojej Lalce- powieści o społeczeństwie, społeczeństwie miłości i o ludzkiej psychice. Zasadnicza różnica polega na tym, że Prus chciał przekazać w powieści rozczarowanie wobec idei pozytywizmu, a nie zachwyt nad nimi. Rzeczywistość końca XIX w. przedstawia pisarz jako czas upadku wielkiego idealizmu, ogromnych różnic społecznych, bezwzględności układów ekonomicznych i handlowych.

W takim środowisku rozgrywają się losy Stanisława Wokulskiego, romantyka i pozytywisty jednocześnie , który przez całe życie uparcie piął się po drabinie społecznej i dzięki pracowitości oraz umiejętności odnalezienie się w nowych czasach pomnażał swój majątek. Był on także entuzjastą rozwoju nauki i wynalazczości. Podczas wędrówki po Powiślu, warszawskiej dzielnicy nędzy, rozmyśla o „obowiązkowej i słusznie wynagradzanej pracy”, która pozwoliłaby zwalczyć nędze. Snuje też marzenia o „nowych źródłach pracy” i „tanich towarach” dla tysięcy biedaków. Łoży ogromne sumy na towarzystwo dobroczynne, na przytułki i szpitale, opiekuje się ludźmi z marginesu społecznego. Wszystkie te starania dowodzą zrozumienia znaczenia uczciwej pracy dla rozwiązania problemów socjalnych dla formowania ideału człowieka epoki pozytywizmu.

Dzieje bohaterów Lalki dowodzą jednak, że program pozytywistyczny ze swoją centralną wartością – pracą - nie sprawdzał się w rzeczywistości. W literaturze kryzys ideologii organicznikowskich znalazł wyraz co najmniej równie silny, jak i tendencje do ich gloryfikacji. Te dwa przeciwstawne bieguny reprezentuje właśnie Lalka i Nad Niemnem, dając przez to czytelnikowi pełny i bogaty obraz zarówno ówczesnej sytuacji społecznej i historycznej, jak i sposobu rozumienia i oceniania pracy jako najważniejszej wartości etosu polskiego pozytywizmu.