Analiza i interpretacja "Bogurodzicy".

„Bogurodzica” jest utworem niezwykle ważnym dla polskiej kultury. Te dwie krótkie zwrotki, nie tylko zapoczątkowują literaturę na ziemiach Polski, ale także stają się naszym pierwszym, nieoficjalnym hymnem narodowym. „Bogurodzica” towarzyszyła rycerzom w czasie bitwy pod Grunwaldem i pod Warną oraz weszła do rytuału koronacyjnego. Przez kronikarza Jana Długosza została uznana za „carmen patrium”, czyli „pieśń ojców”. Niestety, jej autor pozostaje nieznany, chociaż według tradycji została napisana przez św. Wojciecha. Po wnikliwych badaniach języka pieśni, uznano, że powstała w drugiej połowie XIII w. Na utwór składają się 22 zwrotki, lecz najstarsze i najważniejsze są dwie pierwsze. W tych dwóch krótkich strofach zawierają się najważniejsze motywy epoki średniowiecza, wiele symboli, ukrytych znaczeń oraz archaizmów. W tej pracy chciałabym podjąć się próby zanalizowania tego doskonałego dzieła i podkreślić jego wyjątkowość.

Najstarszy polski tekst poetycki składa się z dwóch zwrotek o różnej długości, zakończonych refrenem. Zwrot „Kyrieleison”, czyli „Panie zmiłuj się nad nami” podkreśla charakter modlitewny utworu. Treścią „Bogurodzicy” są modlitewne prośby ludzi. W pierwszej zwrotce, zwracają się oni do Maryi o pomoc w otrzymaniu Bożej przychylności. Ludzie uznają ją za orędowniczkę, osobę która pomaga im zjednać Boga. Jest ona obiektem kultu, otoczona sferą sacrum. Pierwsze dwa rzeczowniki, określające Matkę Bożą, są dobrane na zasadzie kontrastu i dodatkowo wzmocnione rymem. Ukazują paradoks wiary chrześcijańskiej- matka Jezusa jest jednocześnie dziewicą. Warto zwrócić uwagę na zestawienie wyrazów „syn” i „Gospodzin”. One także wykluczają się, gdyż Pan powinien być ważniejszy niż syn. Nagromadzenie rzeczowników w dwóch pierwszych wersach nadaje wierszowi patosu oraz podkreśla jego wagę i oficjalny charakter. Są to formy wołaczy, chociaż równe mianownikowi. Eksponuje to rangę Bogurodzicy, jako osoby tak znaczącej, że nie należy się do niej zwracać wołając.

Druga zwrotka skierowana jest do Syna Bożego, aby za wstawiennictwem Jana Chrzciciela, wysłuchał próśb ludzi. ”Krzciciel”, podobnie jak Maryja, jest osobą, która ma wspomóc żyjącym w kontakcie z Bogiem. Prośby, zawarte w drugiej części „Bogurodzicy”, są zhierarchizowane, a także coraz bardziej szczegółowe. Zabieg ten nazywamy gradacją. W tej części autor posługuje się trybem rozkazującym. Na samym początku podmiot zbiorowy (ludzie) chce tylko, aby Bóg wysłuchał jego słów. Następnie woła o napełnienie myśli łaską, czystością. W końcu, konkretyzuje błagania: prosi o usłyszenie modlitw i spełnienie ich. O co dokładnie proszą ludzie? O „zbożny pobyt”, czyli dostatnie życie pod opieką Boga na Ziemi i „rajski przebyt”- zbawienie po śmierci. Te dwa pozorne synonimy- „przebyt” i „pobyt”, mają tak naprawdę przeciwne znaczenie. „Pobyt” jest tymczasowy, to tylko przystanek w podróży do raju. Natomiast „przebyt”- stały, rozpoczyna go śmierć, która jest bramą do wieczności. W „Bogurodzicy” odnajdujemy zmianę proporcji elementów kompozycyjnych. W pierwszej zwrotce apostrofa jest ważniejsza, a więc jest bardziej rozbudowana niż prośba. W drugiej, jest odwrotnie, to prośby przeważają nad zwrotem do adresata. W całym tekście „Bogurodzicy” wymienione są w sumie cztery osoby (Maryja, Bóg, Jezus, Jan Chrzciciel). Ta czwórka oznacza kwadrat cnót- męstwa, sprawiedliwości, roztropności, umiarkowania.

W utworze można dostrzec idee, charakterystyczne dla epoki średniowiecza. Przede wszystkim, podkreślona jest hierarchia świata. Nawiązuje to do filozofii św. Tomasza z Akwinu, który podkreślał wyższość jednych bytów nad drugimi. Tak więc najważniejszy jest Bóg, za nim święci, a dopiero potem człowiek, zwierzęta i rośliny. Małość człowieka jest podkreślana w „Bogurodzicy” poprzez gorące prośby, jakie niesie lud Boży do swego zbawcy- jedynej istoty, która może spełnić jego błagania. Jednak nie są one skierowane bezpośrednio do Boga. Pośrednikami w modlitwie są Maryja i św. Jan, postawieni w hierarchii pomiędzy śmiertelnikami i bóstwem. Taki dobór postaci oraz ich wzajemne relacje odpowiadają charakterystycznym dla Kościoła bizantyjskiego wyobrażeniom świętych tzw. Deesis. Jest to kompozycja przedstawiająca Jezusa jako sędziego na tronie oraz Marię i Jana Chrzciciela w geście proszącym.

W całym tekście widać doskonałość formy. Wersy budowane są na zasadzie paralelizmu- podobieństwa, ale występują też antytezy. „Bogurodzica” jest doskonałym przykładem wiersza średniowiecznego, zwanym tez zdaniowym. Wersy odpowiadają podziałowi na zdania lub jego części, dlatego niemożliwe jest w nim zastosowanie przerzutni. Zakończenia wersów, tzw. klauzule są uwydatnione za pomocą rymów. Nie ma w nim też regularnej rytmizacji. Występują rymy zakończone na „–a” („Bogurodzica” – „dziewica”) w średniowieczu uważane za szczególnie kunsztowne.

W najstarszej polskiej pieśni możemy znaleźć wiele archaizmów, czyli wyrazów, które wyszły z powszechnego użycia. Są one dla nas niezrozumiałe, gdyż przez lata zaginęły lub uległy zmianom. Na początku przyjrzyjmy się konstrukcji słowa tytułowego. Jest to zrost dwóch członów: „Bogu”- forma celownika od słowa „Bóg” użyta w znaczeniu dopełniacza oraz „rodzica”, oznaczającego wykonawcę czynności rodzenia (ta która rodzi- „matka”). Dziś powiedzielibyśmy „Bogarodzica”. W pieśni użyte są całe wyrazy, obecnie nieznane (archaizmy leksykalne), czyli „dziela” („dla”) i „zwolena” (wybrana z wielu) oraz te w nieobecnej już w polszczyźnie formie gramatycznej („dziewica”, zamiast „dziewico”). Znajdziemy też wyrazy sprzed przegłosu polskiego (zmiany „e” na „o” lub „a” przed spółgłoską twardą i po miękkiej), jak na przykład „sławiena” zamiast „sławiona” (archaizm fonetyczny). Cechy archaiczne widać także w kompozycji składniowej „Bogurodzicy”. Przyimek „dziela” występuje na drugim miejscu w konstrukcji zdania „Twego dziela Krzciciela”. Niektóre słowa zostały utworzone zgodnie z dawnymi zasadami słowotwórczymi. Dobrym przykładem jest tu „Bożyc”- połączenie słowa „boży” i formantu „–yc”, który dawniej tworzył nazwy ojcostwa. Dzięki nagromadzeniu archaizmów utwór jest dla nas źródłem informacji o początkach języka polskiego, jego składni i fleksji.

W „Bogurodzicy” obecny jest też symbolizm. Duże znaczenie maja dwie liczby: dwójka- dwie zwrotki, dwa człony wyrazów (np. „Bogurodzica dziewica”) nawiązuje do dwóch części Pisma Świętego. Czwórka, czyli cztery postacie wymienione w utworze, odnosi się do czterech Ewangelistów, stron świata. Jest to też liczba pełni i całości.

„Bogurodzica” zachwyca pięknem dawnego języka i starannością formy. Każde słowo zostało użyte celowo i komponuje się z całością. Aż trudno uwierzyć, że już ponad 700 lat temu poezja polska stała na tak wysokim poziomie. Te kilka wersów przekazuje nam prawdę o średniowiecznych ludziach i ich hierarchii. „Bogurodzica” jest też dla nas swego rodzaju zagadką. Prawdopodobnie nigdy nie dowiem się kto, kiedy i gdzie ją stworzył oraz co było jego inspiracją. Nigdy nie odkryjemy wszystkich znaczeń, które ma w sobie ten krótki tekst. Może dlatego sprawia nam to tyle radości.