Twórczość Jana Kochanowskiego

Jan Kochanowski był największym poetą polskiego odrodzenia, nazywany "ojcem poezji polskiej". Stał się sprawcą największego przełomu literackiego w historii polskiego piśmiennictwa, a jego dzieła na długie wieki stały się niewyczerpanym źródłem inspiracji dla następców. W twórczości poety wyróżniamy kolejne etapy: okres studiów zagranicznych, lata kariery dworskiej oraz tzw. "okres czarnoleski".

W pierwszym okresie, zagranicznym, pisywał, głównie elegie łacińskie do nie znanej nam Lidii. Za najstarszy utwór łaciński uważamy epitafium poświęcone Erazmowi Kretkowskiemu w bazylice św. Antoniego w Padwie. Niebawem (od 1561 r.) zaczęły się jawić dzieła polskie. W 1562 r. wraz z poematem Zuzanna, oczywiście o temacie biblijnym, ukazał się w druku hymn "Czego chcesz od nas Panie...". Według wersji poświadczonej na początku XVII wieku, powstać on miał za granicą i miał być przesłany Rejowi, który odczytawszy utwór na sejmiku, hołd składał młodemu poecie.
W okresie dworskim Kochanowski uprawiał epikę ("Zuzanna", "Szachy"), pisał wiersze okolicznościowe, a także fraszki i pieśni. W tym czasie powstał też dokonany przez poetę przekład biblijnych psalmów ("Psałterz Dawidów") oraz tragedia renesansowa "Odprawa posłów greckich". Należy jeszcze wspomnieć o szczególnym utworze. Jest to pieśń zatytułowana "Muza", którą należałoby uznać za manifest poetycki Kochanowskiego oraz dzieło rozpoczynające dojrzały etap jego twórczości.

Fraszki tworzył poeta już do końca swego życia, nawiązując do tradycji rzymskiej. Kochanowski wprowadził nazwę fraszka od włoskiego słowa, które znaczy gałązka, dla określenia krótkiego utworu poetyckiego. Przedmiotem obserwacji poety staje się cały świat. W trzech księgach fraszek maluje portret człowieka renesansu, z charakterystycznym dla jego światopoglądu umiłowaniem ładu i umiaru, skłonnością do korzystania z urody życia. Fraszki są różnorodne. Niektóre są tak poważne, że je niejednokrotnie do pieśni zaliczano ("Na dom w Czarnolesie", "Na lipę"), a obok tego są świetne scenki opowiedziane w miniaturowych strukturach ("O doktorze Hiszpanie"). O różnorodności, o tym, że we fraszki wkłada poeta "wszytki (…) tajemnice swoje", powiedział w programowej fraszce pod tytułem "Do fraszek".

Pieśni to forma wypowiedzi lirycznej, w której Kochanowski przedstawia ideał człowieka. Wśród pieśni wyróżnić można utwory o charakterze refleksyjnym, patriotycznym, miłosnym, religijnym, a także pieśni o naturze czy biesiadne. Źródłami i inspiracjami pieśni były głównie studia nad literaturą antyczną, a szczególnie nad twórczością Horacego; zainteresowanie literaturą włoską i liryką polską, a także refleksje jakie płynęły z pracy nad przekładem "Psałterza".

W okresie dworskim Kochanowski, jak przystało na dworskiego poetę pisze też oczywiście panegiryki, czyli utwory pochwalne, wysławiające wręcz z przesadą jakąś osobę lub wydarzenie.
Trudno jest ustalić dokładną datę porzucenia przez pisarza służby dworskiej, wydaje się, iż postanowienie osiedlenia się w rodowym majątku nie zapadło nagle. Około roku 1569/1570 związki Kochanowskiego z dworem rozluźniły się znacznie. Początek lat siedemdziesiątych to okres, kiedy w korespondencji pisarza znaleźć można zapiski mówiące o pozostawieniu wsi, ale również dowody na to, iż podejmował się jeszcze misji wynikających za sprawowania stanowiska.

Zamieszkanie na wsi nie zmieniło Kochanowskiego. Nie stał się typowym ziemianinem. Wręcz przeciwnie. Nadal kontynuował twórczość artystyczną, nie zaniedbywał życia towarzyskiego, podtrzymywał dawne przyjaźnie, zawierając nowe.

W okresie zwanym czarnoleskim powstają nowe Pieśni i Fraszki, a także Treny, napisane po śmierci ukochanej córki. Równocześnie jest okres wzmożonej działalności wydawniczej- Kochanowski porządkuje i poprawia wiele wcześniej napisanych utworów, przygotowując je do druku.

Treny. 19 utworów napisanych po przedwczesnej śmierci córki wyraża całą gamę uczuć, wywołanych tą tragedią. Cykl tych liryków ukazuje rozmaite fazy cierpienia ojcowskiego i wspomnienia o zmarłej. Początkowe utwory cyklu wprowadzają w jego atmosferę. Zanim ukaże się postać ukochanej Urszulki, poeta odtworzy różne fazy rozpaczy: od smutku po lament nad życiem tak nagle przerwanym. Najbardziej znane treny (VII i VIII) przywołują wygląd córeczki i jej zachowanie. Ukojenie przynosi dopiero tren ostatni. "Treny" to korona liryki osobistej Kochanowskiego. Mimo tragicznego motywu, jaki spowodował powstanie tego cyklu, zwycięża w nim filozoficzny optymizm.

Dzieło dramatyczne stworzył Kochanowski tylko jedno "Odprawę posłów greckich". Temat zaczerpnął z "Iliady". Odprawa posłów to odprawa upominających się o Helenę. Nie została ona jednak oddana, co stało się przyczyną wojny trojańskiej.

Drobne utwory grupował poeta w tomy: łacińskie ody odpowiadają polskim "Pieśniom", łacińskie fraszki polskim; elegie łacińskie nieco dalsze echo miały w "Trenach". Kochanowski był najbardziej twórczym wersyfikatorem w całej poezji naszej. Wprowadził: strofę saficką (czterowersowa: trzy jedenastozgłoskowce i jeden pięciozgłoskowiec); sonet; wiersz biały; Nieskazitelne były rymy poety czarnoleskiego. Składnię łacińską opanowaną miał świetnie; w polskiej stał się mistrzem nieprześcignionym. W dobie, w której polszczyzna dopiero przecierała sobie ścieżki istniejące już wspaniale w łacinie, wniósł do naszej literatury bardzo wiele. Rzadko zdarzało się, by nie opanował jakiejś dziedziny literatury.

Po 1580 roku w dorobku literackim Kochanowskiego nie pojawia się już żaden znaczący tytuł; wiersze powstałe w tym czasie mają charakter okolicznościowy. Poeta jednak coraz częściej myśli o podsumowaniu swojego dorobku i przygotowaniu go w całości do druku. Część utworów pozostawała bowiem w rękopisie, a niektóre prace nie zostały nigdy ukończone...