Położenie geograficzne i gospodarka.
Upadek cesarstwa zachodniego nie oznaczał całkowitego rozpadu Imperium Rzymskiego. Przetrwała wschodnia część tego cesarstwa, zwana Cesarstwem Bizantyjskim, zdołało ono obronić swoje granice przed najazdami barbarzyńców i wędrówek ludów.
Cesarstwo wsch. obejmowało płw. Azja Mniejsza, płw. Bałkański, płn. część Afryki i płw. Apeniński. Obszar Bizancjum był otoczony głównie M. Śródziemnym i także Morzem Czerwonym i M. Czarnym. Położenie geograficzne wpływało na rozwój żeglugi i handlu morskiego. Rozwijały się miast i kwitła gospodarka. Do największej świetności cesarstwo wsch. doszło w 6 w. n.e. za panowania Justyniana Wielkiego. Konstantynopol stolica Bizancjum liczył wówczas ok. 500 tys. mieszkańców, był najbogatszym miastem ówczesnego świata. Cesarstwo Bizantyjskie uważało się za kontynuatora starożytnego Rzymu. Językiem urzędowym była łacina, obowiązywało prawo rzymskie uporządkowane i ujednolicone za czasów Justyniana, zwany również kodeksem Justyniana. Celem przedsięwzięć gospodarczych był rozwój handlu. Ponieważ miasta zachodu były w tym czasie w zastoju gospodarczym. Bizancjum utrzymywało kontakty z Chinami i Indiami. Władze bizantyjskie doceniały także rolnictwo. Stosowano w nim płodozmian. Oprócz niego kwitło ogrodnictwo, sadownictwo i hodowla. Uprawiano rośliny lecznicze, trzycinę cukrową, bawełnę i zakładano plantacje jedwabiu. W miastach rozwijało się rzemiosło. Większość warsztatów była prywatna. Duże pracownie utrzymywały państwo. We wczesnym średniowieczu Bizancjum posiadało w swym ręku monopol handlu międzynarodowego. Zawdzięczało go z jednej strony swemu pomyślnemu położeniu geograficznemu, z drugiej- rozwiniętej sieci dobrych dróg rzymskich, które zbiegały się w Konstantynopolu. Toteż pomimo zarządzeń fiskalnych utrudniających niejednokrotnie wolny obrót towarami, handel bizantyjski rozwijał się wspaniale. Ograniczony w swej inicjatywie i aktywności przez państwo, korzystał z pośrednictwa kupców cudzoziemskich, którzy skupiali w swych rękach jak i wywóz tak i przywóz. Tym tłumaczy się tak szybki rozwój gospodarczy nadmorskich w bizantyjskich Włoszech, Dalmacji czy Bułgarii. Rozwój handlu wymagał ustalonych środków wymiany. Warunkom tym idealnie odpowiadał bizantyjski złoty solid, zwany pospolicie bezantem. Zdobył on sobie rychło cały rynek międzynarodowy.
Cesarz i jego dwór.
Ześrodkowane Cesarstwo Wsch. od 4 w. n.e. w Konstantynopolu ulegało przeobrażeniom. Wskazuje na to sama nazwa Cesarstwo Bizantyjskie, którą je określa. Wydarzenia zaistniałe
W wieku 6 były pochodną jeszcze wcześniejszego okresu. Rzeczywistość, która się ukształtowała oznaczała nadejście wielkich trudności (540- 565). Justynian Wielki i jego następcy, aby lepiej rządzić państwem dążyli do jedności terytorialnej. Usiłowali oni także ustanowić jedność spoczną i etniczną przy pomocy religii. „Jedno państwo-jedna religia” - taka była ich dyktatura. W Konstantynopolu cesarz był zwierzchnikiem Kościoła, sprawując nad nim bezpośrednią władzę. Cesarze wschodni pozostawali samowładcami, uważano ich powszechnie za wyższych dostojeństwem od innych monarchów i odnoszono się do nich azjatycką czołobitnością. Ze wschodu przyjęto też zamiłowanie do przepychu i zbytku. Wierzono, że cesarz zesłany jest przez Boga. Pełnił on funkcję najwyższego wodza, który sprawiał ją przy pomocy urzędników. Cesarz podczas licznych ceremonii zasiadał na potężnym tronie. Na głowie nosił diament, a odziany był w bogato zdobione szaty. Cesarz Bazyli 1 był założycielem dynastii Macedońskiej pod panowaniem, której cesarstwo przeżywało swój rozkwit. Cesarze bizantyjscy podobnie jak to kiedyś miało miejsce w Rzymie, byli w zasadzie wybierani przez senat, a przez lud i wojsko po dokonanym wyborze aklamowani. Procedurę ową w praktyce jednak często pomijano na wskutek kooptowania przez basileusów współczesnych cesarzy. Nie ustalenie prawa sukcesji było też przyczyną wszelkiego rodzaju uzurpacji i otwierało drogę do purpury cesarskiej ludziom najskromniejszego nawet pochodzenia. Do końca 6 w. n.e. Bizancjum zachowało rzymską organizację administracyjną. W miarę jednak jak na terenie cesarstwa wzrastały wpływy wschodnie uległa im również i ona. Nielicznie pierwotnie wydziały rządowe w tym czasie rozdrobnione, powodując wzrost liczby urzędników odpowiedzialnych za ich działalność. Tworzyli oni zróżnicowaną w wysokim stopniu hierarchię, w której każdej grupie przysługiwał odpowiedni tytuł.
Wśród wielkich dostojników cesarstwa wymienić należy czterech logotetów. Pierwsze wśród niech miejsce zajmował główny dyrektor poczty, potem z biegiem czasu minister spraw wewnętrznych i policji i równocześnie minister spraw zagranicznych i kanclerz państwa. Obok niego występowali trzej inni, a więc minister skarbu, główny skarbnik wojskowy i minister dóbr państwowych.
Każdy z ministrów miał do pomocy urzędników pracujących w biurach, wśród nich pierwsze miejsce zajmowała kancelaria cesarska kierowana przez pierwszego sekretarza. Dobrze zorganizowana biurokracja zapewniała Cesarstwu wewnętrzną spoistość i podtrzymywała tradycję jego polityki.
Chrześcijaństwo i jego podział. Prawosławie.
Po upadku cesarstwa zach., rzymskiego długo była widownią krwawych wędrówek wielu plemion germańskich oraz powstania i upadku różnych tworów państwowych. Towarzyszyły temu krwawe walki i zniszczenia. Jedyną istotą ładu i pokoju był Kościół katolicki, którego organizacja opierała się na gminach wiernych zwanych parafiami. Kościół rozstrzygał spory między walczącymi władcami, wprowadzał okresy pokoju bożego, w czasie, którego nie można było prowadzić żadnych walk, udzielał azylu prześladowanym. Kościoły i klasztory były ośrodkami kultury i jedynym miejscem, gdzie częściowo, chociaż zachowała się wiedza. Duchowni zakładali przytułki i szpitale, otaczali opieką ubogich.
Konstantynopol był największym i najznakomitszym w ówczesnym świecie chrześcijańskim. W sytuacji, kiedy pod panowaniem arabskim znajdowały się wielkie biskupstwa z siedzibami w Antiochii, Jerozolimie i Aleksandrii, przywództwo objąć mógł tylko Rzym lub Konstantynopol, co doprowadziło do zaostrzenia rywalizacji między nimi. W Konstantynopolu cesarz był zwierzchnikiem Kościoła, sprawując nad nim bezpośrednią władzę. W Rzymie papieże dążyli do zapewnienia Kościołowi niezależności od państwa, a nawet prymatu nad władzą świecką. W kwestiach czysto doktrynalnych kościół wschodni i zachodni różniły się jeszcze bardziej, aż doszło wreszcie do rozdziału w roku 1045. Od tamtej pory kościół chrześcijański podzielony był na rzymskokatolicki i prawosławny.
W 9 i 10 wieku misjonarze bizantyjscy nawrócili na prawosławie Serbów, Rusinów i Bułgarów. Było to jedno z osiągnięć Bizantyjczyków w okresie złotego wieku cesarstwa, który trwał od rządów Bazylego 1 do okresu panowania Bazylego 2, kiedy to armię cesarskie przeprowadziły ofensywę, podbijając duże terytoriach na Bałkanach i na Bliskim Wschodzie.
Rozwój kultury, sztuki i nauki w Cesarstwie Bizantyjskim.
Po okresie recesji kulturalnej, przypadającej na wiek 7 i 8 i połowę 9 stulecia, Bizancjum przeżywało okres renesansu. Nauka i sztuka znalazły gorliwych opiekunów pośród cesarzy dynastii macedońskiej i dzięki temu mogły rozwijać się wspaniale. Leon 6 Filozof (886-912) i Konstantyn 7 Porfirogeneta nie ograniczali się do roli mecenasów, lecz sami dali się poznać za swej działalności pisarskiej. Zwłaszcza szeroko zasłynął Konstantyn swymi dziełami o administracji państwa i ceremoniach dworu bizantyjskiego, przyczyniając się w ten sposób do pogłębienia naszych wiadomości na temat tego okresu. Pod osobistym wpływem uczonego cesarza rozwinęła się bogata literatura encyklopedyczna, której zawdzięczamy zachowanie urywków niejednego dzieła autorów starożytnych. Mecenat artystyczny Bazylego 1 wpłynął natomiast na rozkwit architektury. Liczba nowych budowli zwłaszcza o znaczeniu kulturowym, znacznie wzrosła. Dominował wśród nich typ kościoła krzyżowo-kopułowego.
Ostateczne przywrócenie kultu obrazów świętych spowodowało odrodzenie malarstwa religijnego. Artyści znaleźli szerokie pole działania przy ozdabianiu wnętrz zarówno świeżych wzniesionych świątyń, jak również istniejących od dawna. Nic, więc dziwnego, że malarstwo przeżywało w 10 wieku okres wielkiego rozwoju, przypominając najlepsze czasy twórczości artystów 6 wieku. Odrodzona sztuka bizantyjska swymi wpływami przekroczyła granice państwowe. Dotarła do Armenii, Gruzji, Rusi, południowych Włoch i Sycylii, Wenecji, a nawet pośrednio do Niemiec.
Upadek Cesarstwa Bizantyjskiego.
W swym dążeniu do odbudowania dawnego Imperium Justynian czerpał natchnienie z ekumenizmu, głoszącego potrzebę porozumienia i współpracy między różnymi kościołami chrześcijańskimi. Jego dowódcy Belizariusz i Narses podjęli się zrealizowania tej współpracy, jednak okazało się to krótkotrwałe. Zniszczeniekrólestw Wandalów i Ostrogotów oraz osłabienie monarchii Wizygotów świadczyło o słabości państw i sukcesie Bizancjum, to o tyle stało się dla tego Imperium przyczyną wielu kłopotów. Cesarstwa, ale odzyskanie przez Bizancjum części ziem dawnego Imperium rzymskiego na Zachodzie, spowodowało przykre następstwa, jakimi było opróżnienie skarbca narodowego, wzrost podatków i w konsekwencji niezadowolenie ludu. Nie udało się też odeprzeć inwazji Słowian na lini Dunaju i trzeba było ugiąć się pod żądaniami Persów. Osiedlenie się też nowych ludów przyniosło przekształcenie terytorium Bałkanów. Następcy Justyniana próbowali desperacko odzyskanych terytoriów na Zachodzie, czyniąc ciągłe ustępstwa na rzecz Persów. W tym czasie pojawił się na północy nowy przeciwnik Bizancjum - Awarowie. Osiedlili się oni między Cisą a Dunajem, a następnie zajęli Panonię. Zubożenie ludnośći spowodowane podniesieniem podatków, które były pobierane na potrzeby armii. Osłabienie wojska, jak również próby odpierania Persów, Słowian i Awarów wywołały wśród ludności poczucie braku bezpieczeństwa. Pojawiły się konflikty pomiędzy warstwami społecznymi, pomiędzy ludem, a władzą centralną. Cesarstwo nie było w stanie sprostać tym niepokojom, które przenosiły się aż na prowincje wschodnie. Dzięki nowym reformom Bizantyjczycy przeszli do ataku przeciw Persom w 622 roku. Była to wojna religijna. Można by ich zatem uznać za prekursorów krzyżowców. Sześć lat później Persowie zostali zmuszeni do zwrócenia Cesarstwu Armenii, Syrii, Egiptu i Mezopotami. W roku 626 Awarowie usiłowali otoczyć Konstantynopol, ale zakończyło się to nagłym ich odwrotem. Prawdziwe jednak niebezpieczeństwo przyszło ze strony Arabów.
Pod koniec 9 wieku w imperium zaczęły się walki wewnętrzne, podziały oraz walka między wrogimi stronnictwami i to właśnie w momencie, gdy pojawili się nowi niebezpieczni wrogowie. Normanowie wyparli Bizantyjczyków z południowej Italii, a Turcy seldżuccy doprowadzili do odnowienia siły islamu i rozbili Imperium w bitwie pod Mazikertem w 1071 roku, która jest często określana jako jedno ze starć decydujących o losach naszej cywilizacji. Większa część Azji Mniejszej, ze szczególnie zasobną Anatolią, skąd pochodziła znaczna część rekrutów i żywności, została stracona. Władca Bizancjum ocalonego od natychmiastowego upadku przez podziały w gronie wrogów, zwrócił się o pomoc do monarchów z Zachodu. W wyniku tego doszło do pierwszej krucjaty (1096- 99), w czasie której odzyskano Jerozolimę i złagodzono napór islamu na imperium, na czym Bizancjum zyskało pewne nabytki terytorialne. Nowa porażka cesarza Manuela Komena w 1176 roku znów osłabiła imperium, a skorzystali z tego krzyżowcy, którzy skierowali swoją uwagę na Konstantynopol, co skończyło się złupieniem miasta. Wreszcie po czwartej krucjacie (1202 - 04) Bizancjum zostało zastąpione przez podzielone Imperium Łacińskie.
Ostatecznie Cesarstwo Bizantyjskie rozgromili Turcy w 1453 roku.