Demokracja i jej historyczny rozwój

Demokracja szlachecka
Sejm polski
Demokracja szlachecka to system polityczny, który ukształtował się w dawnej Polsce w XV i XVI w. dzięki uzyskanym przez szlachtę przywilejom. Zapewniał on jej przewagę nad pozostałymi stanami i wpływ na politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa. Przywileje były aktami prawnymi, na mocy których szlachta uzyskiwała uprawnienia polityczne, gospodarcze, sądowo-administracyjne i ekonomiczne, a także zwolnienia z niektórych obowiązków prawa publicznego. Okoliczności ich wydania zostały już wcześniej omówione. Przedstawiona niżej tabela syntetycznie ukazuje ich treść.
Przywileje szlacheckie w Polsce
1374 Ludwik Węgierski w Koszycach
Król uzyskał zgodę na obsadzenie tronu polskiego przez jedną z jego córek w zamian za następujące przywileje dla szlachty:- obniżenie podatku poradlnego do 2 gr z łana chłopskiego,- zwolnienie z obowiązku budowy i naprawy zamków,- odszkodowanie za udział szlachty w wyprawach poza granice kraju,- wykupienie z niewoli szlachcica podczas wypraw zagranicznych,- urzędy krajowe miały być obsadzane tylko przez Polaków, a ziemskie przez mieszkańców danej ziemi.
1422 Władysław Jagiełło w Czerwińsku
Gwarancja nietykalności dóbr ziemskich bez prawomocnego wyroku sądowego; zakaz łączenia stanowiska starosty i sędziego.
Warka
1423 Władysław Jagiełło w Warku
Określenie zasad opuszczania wsi przez chłopów i zezwolenie na usuwanie sołtysów oraz przymusowe wykupywanie ich ziemi.
1430, 1433r Władysław Jagiełło w Jedlnia i Krakowie
Gwarancja nietykalności osobistej i majątkowej szlachty bez wyroku sądowego.
1454 Kazimierz Jagiellończyk w Cerekwicach i Nieszawie
Zakaz zwoływania przez króla pospolitego ruszenia i nakładania nowych podatków bez zgody sejmików ziemskich.
1496 Jan Olbracht (Piotrków)
Potwierdzenie wcześniejszych przywilejów, zwolnienie szlachty od ceł na towary przywożone na własne potrzeby, taksy wojewodzińskie, swoboda żeglugi na wszystkich rzekach, ograniczenie wyjścia synów chłopskich ze wsi.
Szczególne znaczenie polityczne miał przywilej cerekwicko – nieszawski. Wprowadził on zasadę konsultacji ważnych decyzji politycznych monarchy ze szlachtą i dzięki temu stał się podstawą rozwoju polskiego parlamentaryzmu. Dzięki jego rozwojowi szlachta zyskała realny wpływ na politykę państwa. Parlamentaryzm nie był niczym wyjątkowym w Europie. We wcześniejszych paragrafach zostały przedstawione okoliczności narodzin parlamentów w Anglii i Francji. Podobne instytucje powstawały we wszystkich państwach europejskich. Jednak w Polsce zyskała ona szczególne znaczenie.
Tradycja spotkań panującego z rycerstwem jest bardzo stara i można ją wywieść jeszcze z czasów przedpaństwowych, od wieców, czyli spotkań ludzi zdolnych do służby wojskowej, na których podejmowano ważne decyzje polityczne. Zwyczaj ten zaniknął w monarchii wczesnopiastowskiej w związku z umacnianiem się pozycji panującego. Odrodził się ponownie w okresie rozbicia dzielnicowego, gdy książęta spotykali się z urzędnikami, możnymi i ze swoim rycerstwem. Ostatecznie zjazdy takie zaczęto określać mianem sejmików ziemskich, gdyż spotykała się szlachta z danej ziemi. Od końca XIV w. sejmiki stały się organem samorządu, na których podejmowano decyzje obowiązujące całą szlachtę danej ziemi lub prowincji, w wypadku sejmiku generalnego. Od czasu przywileju z 1454 r. sejmiki zyskały funkcje ustawodawcze, gdyż wypowiadały się w sprawach przedstawionych przez króla. Od 1493 r. ukształtowała się praktyka wspólnych zjazdów reprezentantów sejmików z królem i grupą możnych (magnatów). Posłowie tworzyli izbę poselską, magnaci i najważniejsi urzędnicy państwowi – senat. Wspólny zjazd izby poselskiej, senatu i króla nazywano sejmem walnym. Zjazd piotrkowski w 1493 r. uważany jest za narodziny polskiego sejmu. Sejm stał się wkrótce najważniejszym organem państwowym. W 1505 r. na mocy konstytucji sejmowej, od kluczowych słów nazwanej “Nihil novi”, szlachta zastrzegła sobie, że bez zgody izby poselskiej nie mogą być dokonane w państwie żadne zmiany. W ten sposób uzyskała wpływ na zasadnicze decyzje państwowe.
Sejmy walne zwoływał król, a w okresie bezkrólewia prymas. Początkowo nie było ustalone, gdzie i kiedy będą się one odbywać. Król zwoływał sejmy w zależności od potrzeby i w dogodnym miejscu, zwykle był to Piotrków. Po 1569 r. miejscem obrad stała się Warszawa. Od 1573 r. sejmy dzieliły się na zwyczajne, zwoływane co dwa lata na sześć tygodni i nadzwyczajne, zwoływane w razie nagłej konieczności zwykle na dwa tygodnie. Obok sejmu walnego odbywały się również inne rodzaje sejmów: konwokacyjny – odbywany od 1573 r. w czasie bezkrólewia pod przewodnictwem interrexa dla ustalenia czasu i miejsca elekcji, a także koronacyjny – kończący bezkrólewie i odbywany w Krakowie.
Izba poselska składała się z posłów wybieranych na sejmikach ziemskich. Obradom przewodniczył marszałek. Każda ziemia wysyłała po dwóch przedstawicieli. Od 1573 r. dołączyli także posłowie z Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ogółem było ich około 170, z czego 48 z Litwy. W skład izby wchodzili także przedstawiciele dwóch miast królewskich: Krakowa i Wilna, ale nie odgrywali oni większej roli. Senat powstał z przekształcenia dawnej rady królewskiej tworzonej przez możnych. Ostatecznie weszli doń najwyżsi dostojnicy kościelni (prymas, biskupi), najważniejsi urzędnicy państwowi, wojewodowie i kasztelanowie. Z urzędników państwowych nie weszli do senatu hetmani i podskarbi nadworny. Senatorów było 140, a członkostwo w senacie było dożywotnie. Senat obradował pod przewodnictwem króla.
Kompetencje sejmów walnych ulegały zwiększeniu. Uchwalał on ustawy (konstytucje), których realizacją zajmowała się władza wykonawcza, czyli król i ministrowie. Podejmował decyzje w sprawach liczebności wojska, polityki zagranicznej państwa, wielkości podatków, wydatków i dochodów państwa. Tylko sejm mógł zawierać traktaty pokojowe i przymierza. Od początku XVII w. zyskał prawo do wypowiadania wojny, kontrolowania najwyższych urzędników państwowych i króla (senatorowie – rezydenci) oraz nadawania tytułu szlacheckiego. Podczas sejmów odbywały się sądy szczególnej wagi, tzw. sądy sejmowe. Rozpatrywały one sprawy ciężkich przestępstw politycznych (np. zdrady stanu).
Wielkie znaczenie sejmu spowodowało, że szlachta toczyła walkę z magnatami o wpływ na jego decyzje. Była to jednocześnie walka o emancypację szlachty spod zwierzchnictwa magnaterii i zajęcie odpowiedniego miejsca w państwie. W tym celu został powołany ruch polityczny średniej szlachty – ruch egzekucyjny. Narodził się on za panowania Zygmunta Starego, a za rządów Zygmunta Augusta zdobył duże znaczenie. Jego nazwa wywodzi się od głównego postulatu: egzekucji praw i dóbr. Pojęcie egzekucja dóbr oznaczało odebranie magnatom dóbr królewskich (królewszczyzn) bezprawnie przetrzymywanych przez rody magnackie. Natomiast egzekucja praw to żądanie wcielenia w życie prawa o tzw. incompatibiliach, czyli zakazie łączenia w jednym ręku kilku wysokich godności państwowych, jak również postulat kodyfikacji prawa, zacieśnienia unii z Litwą i likwidacji odrębności ustrojowej Prus Królewskich. Program ruchu egzekucyjnego został poparty jedynie przez Zygmunta Augusta, który na sejmie piotrkowskim w 1562-1563 r. wcielił go częściowo w życie. Przeprowadzona została nowa unia z Litwą (więcej na jej temat w następnym paragrafie). Dokonano lustracji królewszczyzn i niektóre z nich odebrano magnatom oraz utworzono stałe wojsko, tzw. kwarciane. Nazwa wzięła się stąd, że czwartą część dochodów z królewszczyzn przeznaczono na jego utrzymanie. Sukcesy ruchu egzekucyjnego spowodowały przejściowe osłabienie pozycji magnatów. Jednak wobec braku poparcia monarchów dla jego postulatów stopniowo tracił on siły, aż wreszcie w początkach XVII w. przestał istnieć.
Niezwykle ważnym elementem demokracji szlacheckiej był udział w elekcji monarchy. Elekcyjność tronu nie była czymś nadzwyczajnym w dziejach Polski i Europy. Już w okresie rozbicia dzielnicowego ukształtowała się praktyka wybierania księcia przez możnych świeckich i duchownych. Zanikła ona po zjednoczeniu państwa w 1320 r., lecz już po śmierci Kazimierza Wielkiego jego następca Ludwik Węgierski musiał uzyskać przychylność szlachty, aby móc objąć tron. Za Jagiellonów wykształciła się elekcyjność tronu w obrębie panującej dynastii. Kandydat na króla był wysuwany przez radę królewską i zatwierdzany przez sejm. Sytuacja uległa zasadniczej zmianie w 1572 r. po śmierci Zygmunta Augusta – ostatniego przedstawiciela dynastii Jagiellonów. Należało wtedy ustalić zasady przeprowadzenia wyboru władcy. Przetrwały ona aż do połowy XVIII w. i były powtarzane przy każdej elekcji. W toku ostrej walki politycznej ustalono, że miejscem elekcji będzie wieś Kamień pod Warszawą, a urząd interrexa, czyli tymczasowego zastępcy króla, sprawować będzie prymas Polski. Ponadto przyjęta została zasada elekcji viritim. Dawała ona każdemu szlachcicowi prawo do udziału w elekcji. W praktyce korzystała z tego prawa szlachta z ziem położonych najbliżej pola elekcyjnego. Ponadto zawiązano omawianą już wcześniej konfederację warszawską dla ochrony wolności religijnej. Kandydatów na króla przedstawiali ich pełnomocnicy, a w wypadku obcokrajowców posłowie ich państw. Głosowano województwami, a rezultaty głosowania przekazywane senatowi przez posłów z danego województwa ostatecznie ogłaszał prymas. Podczas pierwszej elekcji w 1573 r. przyjęte zostały dwa niezwykle ważne dokumenty. Były to artykuły henrykowskie i pacta conventa. Pierwszy z nich to akt sformułowany na sejmie elekcyjnym w 1573 r. podczas wyboru Henryka Walezego, od którego pochodzi jego nazwa. Zawierał on najważniejsze zasady ustroju politycznego Polski, do przestrzegania których musiał się zobowiązać wstępujący na tron monarcha (musiał je zaprzysiąc). Panujący zobowiązywał się między innymi, że będzie przestrzegał zasady elekcji viritim, zwoływania sejmu co dwa lata, nienakładania podatków oraz niezwoływania pospolitego ruszenia bez zgody sejmu. Ponadto uznawał prawo szlachty do wypowiadania mu posłuszeństwa, gdyby tych warunków nie dotrzymał. Nad poprawnym wcielaniem ich w życie czuwało 16 senatorów – rezydentów. Natomiast pacta conventa to postulaty przedkładane przez szlachtę kandydatowi na króla, który po obiorze musiał zaprzysiąc ich wykonanie. Były one różne dla każdego z kandydatów, gdyż zależały od ich możliwości. Zwykle dotyczyły rozmaitych zagadnień z zakresu polityki zagranicznej, organizacji armii i świadczeń finansowych.
Pierwsza elekcja z 1573 r. okazała się nieudaną, gdyż francuski książę Henryk Walezy opuścił Rzeczpospolitą, by objąć po bracie tron francuski. W drugiej elekcji 1575 r. królem wybrana została siostra Zygmunta Augusta Anna Jagiellonka, której dodano męża Stefana Batorego. Po śmierci Batorego podczas elekcji w 1587 doszło do wojny domowej. Magnaci wybrali królem arcyksięcia Maksymiliana Habsburga, a szlachta Zygmunta III Wazę. Zwycięstwo Jana Zamoyskiego nad wojskami Maksymiliana dało władzę Zygmuntowi. Elekcja monarchy stała się specyfiką ustroju politycznego Rzeczypospolitej. W XVI wieku omówione wyżej elementy demokracji szlacheckiej funkcjonowały sprawnie i państwo było jednym z najpotężniejszych w ówczesnej Europie. Od połowy XVII w. ujawniły się rozmaite niebezpieczeństwa i zagrożenia tkwiące w tym systemie. Zostaną one omówione w kolejnych paragrafach.
Temat: Demokracja szlachecka XV-XVIII
DEMOKRACJA SZLACHECKA.
POCZATEK:
Pod koniec XV w. w Europie zaszły poważne zmiany ustrojowe. Ujawnił się kryzys monarchii stanowej, coraz częściej pojawiały się głosy mówiące o potrzebie głębokich zmian ustrojowych. Zachodnia Europa podążała w kierunku państwa scentralizowanego, o silnej władzy. W przeciwieństwie do tego ruchu, Polska nie dążyła do absolutyzmu. Od końca XV w. lub jak twierdzą inni badacze historii od początku XVI w. ukształtował się w Polsce ustrój, zgodnie z którym mieszkańcy Rzeczpospolitej mogli uczestniczyć w sprawach politycznych państwa i który gwarantował wolność wyznaniową, ograniczał i określał zakres władzy królewskiej, tworzył podstawy i ramy dobrowolnej, trwającej 400 lat, unii dwóch niezależnych państw - Polski i Litwy. Tę formę państwa, utrzymującą się do 1795 roku określa się jako demokrację szlachecką.

KONSPEKT ROZWINIĘCIA:

1 ETAP - 1454 - 1505

1) 1454 - przywilej cerkwicko-nieszawski (K. Jagiellończyk). Król nie może nakładać nowych praw, podatków i zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmików.
Wzrasta tym samym władza szlachty, malej znaczenie króla.
2) 1493 - pierwszy Sejm (J. Olbracht) w Piotrkowie Trybunalskim.
"Trzy stany sejmujące: król, senat, izba poselska.
Zwoływany najpierw nieregularnie, po 1573 r. (artykuły henrykowskie) co 2 lata na 6 tygodni.
Rodzaje sejmów: walne (zwyczajne), nadzwyczajne, konwokacyjne, elekcyjne, koronacyjne.
Uprawnienia sejmu: nakładanie podatków, zwoływanie pospolitego ruszenia(od 1496 r.), udzielanie prawa łaski i amnestii, zawieranie traktatów pokojowych i sojuszniczych, wypowiadanie wojny (od 16161 r.), kontrola króla (dzięki senatorom- rezydentom - po 1573r.), decydował o rekrutacji wojsk zaciężnych (od 1620), prawo nobilitacji i udzielania indygenatu (od 1641 r.)
SENAT: wykształcił się z Rady Królewskiej, skład: arcybiskupi, biskupi, wojewodowie, kasztelani, kanclerze, podkanclerze, podskarbi, marszałkowie. Po unii lubelskiej - 140 senatorów. Największe kompetencje miał po 1501 r. - przywilej mielnicki, zniesione przywileju i zrównanie uprawnień w 1505 - "nihil novi"
KRÓL: elekcyjny, prowadził politykę zagraniczną i wewnętrzną, dowodził nad armią, mianował wyższych urzędników państwowych (biskupów także), miał ustawodawczą moc i miał prawo zwoływania sejmu.
IZBA POSELSKA: reprezentacja sejmików ziemskich, 170 posłów ( po unii lubelskiej)

"Rządy sejmikowe":
Z wykształceniem dwuizbowego sejmu sejmiki tracą znaczenie. Ich rola wzrasta od II poł. XVII.
SEJMIKI ZIEMSKIE: były kontynuacją dawnych wiecy dzielnicowych. Ich zadaniem był wybór i kontrola posłów, którzy zasiadali w Izbie Poselskiej.
Rodzaje sejmików: przedsejmowe, relacyjne, elekcyjne, kapturowe, deputackie, gospodarcze.
W okresie bezkrólewia niezwykle ważne - są jedyną nie zawieszoną władzą
3) 1505 - sejm w Radomiu (A. Jagielklończyk), ustanowienie konstytucji "nihil novi: - nic nowego nie może być ustanowione bez zgody Sejmu i Senatu
4) PODSUMOWANIE 1 ETAPU:
Powstanie Sejmu i ustanowienie jego kompetencji
Szlachta otrzymuje prawo do rządzenia.

2 ETAP 1505 - 1569

1) Wzrost znaczenia magnaterii
2) 1506 r. tzw. Statut Łaskiego (zbiór obowiązujących praw i przywilejów)
3) Działalność Bony, żony Zygmunta Starego: rozdawnictwo dóbr, próba wprowadzenia absolutyzmu
4) 1530 - koronacja Zygmunta Augusta za życia króla
5) Wzmożenie się działalności średniej szlachty
6) 1537 - pierwszy rokosz - "wojna Kokosza" - król zobowiązuje się do przestrzegania praw i przywilejów
7) 1559 - król nie zwołuje sejmu - do początku konfliktu Inflanckiego
8) 1562 - król przystępuje do obozu średniej szlachty
9) Ruchu egzekucyjnego:
Ruch egzekucyjny praw i dóbr - obóz średniej szlachty domagający się wykonywania i przestrzegania istniejącego prawa i zwrotu zabranych dóbr królewskich , stworzenia skarbu publicznego, ujednolicenia państwa.
Początkowo to reakcja na przywilej mielnicki
Główni działacze ruchu: Hieronim Ossoliński, Mikołaj Sienicki, Rafał Leszczyński
Osiągnięcia ruchu: przystąpienie do obozu reform Zygmunta Augusta (1562), lustracja dóbr koronnych, egzekujca dóbr, powołania "wojska kwarcianego", reforma podatkowa, ujednolicenie miar i wag, unia lubelska
10) Etap ten kończy Unia Lubelska - 1569
11) PODSUMOWANIE 2 ETAPU: Sformułowanie programy średniej szlachty - ruch egzekucyjny i reformy sejmów egzekucyjnych.

3 ETAP 1573

1) Pierwsze bezkrólewie po śmierci Zygmunta Augusta
2) Postanowienia Artykułów Henrykowskich:
Jest to umowa między "stanami politycznymi" a wybranym przez nie monarchą
Gwarantuje utrzymanie dotychczasowego ustroju: duża rola sejmu, uszczuplenie władzy króla, potwierdzenie istniejących praw, monarcha nie jest dziedzicem państwa, o wojnie i pospolitym ruszeniu król decyduje w porozumieniu z sejmem, nie może wyprowadzać pospolitego ruszenia poza granice kraju, król ma zwoływać sejm co 2 lata, wszystkie ważniejsze decyzje ma konsultować z senatorami
W razie złamania postanowień artykułów szlachta może odwołać króla
Artykuły henrykowskie to precedens w skali Europy
3) Konfederacja warszawska: wolność wyznaniowa dla szlachty
4) PODSUMOWANIE 3 ETAPU: Ustalenie zasadniczych praw Polski przedkładanym do zaprzysiężenia królom. Podsumowanie ustroju Polski i ograniczenie polityki przyszłych królów.

4 ETAP 1578 - 1581

1) 1578 - powołanie Trybunału Koronnego z Sądu Królewskiego, sąd apelacyjny najwyższej instancji (dla Wielkopolski w Piotrkowie Trybunalskim, dla Małopolski w Lublinie)
2) 1581 - powołanie Trybunału Litewskiego (w Grodnie i Mińsku)
3) Inne sądy szlacheckie: ziemski, grocki, podkomorzy
4) PODSUMOWANIE EPTAPU 4: Utworzenie najwyższych organów sądowniczych - Trybunału Koronnego i Litewskiego

5 ETAP WIEK XVII

1) Znaczenie magnaterii jest już ogromne: ekonomiczne (wielkie latyfundia, państewka magnackie), polityczne (uzależniają od siebie sejmiki i posłów)
2) Próby reform królewskich prowadzących do stworzenia monarchii absolutnej:
Zygmunt III August - chciał władzy centralnej, tronu dziedzicznego, ograniczenia przywilejów, głos doradczego dla izby poselskiej).
Odzew szlachty; rokosz Zebrzydowicki (sandomierski) 1606 - 1609 w celu odebrania przywileju monarchy w rozdawiennictwie urzędów i w celu ukrucenia prób zmiany ustroju
Władysław IV - chciał wzmocnić władzę, co spotkało się z mocnym sprzeciwem magnaterii
Jan Kazimierz - chciał wzmocnienia władzy królewskiej, i przeprowadzania koronacji za życia króla
Odzew szlachty: rokosz Lubomirskiego 1655 -1666
Michał Korybut Wiśniowiecki - wzmocnienie władzy oligarchii magnackiej
3) 1652 - Władysław Siciński przez użycie liberum veto zrywa sejm - precedens
4) PODSUMOWANIE 5 ETAPU: nieudane próby wprowadzenia rządów absolutnych w Polsce, króla ogranicza tron elekcyjny i artykuły henrykowskie. Zostaje zachwiana równowaga w stanie szlacheckim, zubożenie średniej szlachty, wzrost roli gospodarczej i politycznej magnaterii, decentralizacja władzy, rządy sejmikowe a nie centralne. Blokowanie przez magnaterię reform. Ustrój demokracji szlacheckiej przeżywa kryzys.

6 ETAP: PANOWANIE SASÓW

1) Panowanie Augusta II:
Chce wprowadzić absolutyzm na wzór Zachodnioeuropejski, wzmocnić pozycję Wettinów w Polsce, która ma być zapleczem dla działań dynastii, chcą dziedzicznego tronu.
1715 - konfederacja tarnogrodzka -odzew szlachty na próby wzmocnienia władzy
Konflikt zakończony w 1717 "sejmem niemym" - urzędy dla Polaków, reforma podatkowa, wojskowa, król ma przebywać w kraju, ukrócono samowolę Hetmanów
Rozpoczyna się interwencja obcych mocarstw w Polsce: Poczdam, traktat Loewenwolda
2) Panowanie Augusta III
Upadek Polski, kryzys polityczny i gospodarczy.
Ścieranie się mocarstw zachodnich co do panowania w Polsce
3) Próby reform: projekty reform ustrojowych familii Czartoryskich, Stanisława Leszczyńskiego (Głos wolny wolność ubezpieczający), Stanisława Konarskiego, bp. Andrzeja Załuskiego.
4) PODSUMOWANIE EATPU 6: zrywanie sejmów, przekupstwa obcych dworów, nietolerancja, kryzys gospodarczy, upadek suwerenności Polski, uległość wobec sąsiadów, spadek znaczenia i roli szlachty i ich interesów, nie ma już polskiej racji stanu, liczą się tylko interesy państw ościennych.

7 ETAP 1764 - 1795

1) Reformy sejmu konwokacyjnego:
Zakaz przysięgi na instrukcje sejmikowe, głosowanie większością głosów w sprawach skarbowych i wojskowych, ograniczenie kompetencji hetmanów i podskarbich na rzecz komisji skarbowych i wojskowych
2) Stanisław August Poniatowski królem, reformy sejmu koronacyjnego:
Utworzenie "konfederacji króla z ministrami" - namiastki rządu
Komisje dobrego porządku (skarbu, gospodarki, monetarnej)
3) 1767 - konfederacja w Słucku i Toruniu:
prawa kardynalne: wolna elekcja, liberum veto, prawo do rokoszu, wyłączne prawo szlachty do urzędów i ziemi, oraz władzy nad chłopem
konfederacja barska: 1768 - "w obronie wiary i wolności" przeciwko Rosji i królowi
4) Pierwszy rozbiór Polski (1772) i reformy sejmu rozbiorowego:
Władza ustawodawcza dla sejmu, potwierdzono prawa kardynalne, król przewodniczył Radzie Nieustającej (5 departamentów liczących 36 konsyliarzy wybranych z sejmu)
Reformy gospodarcze, armii, oświatowe
5) Sejm Wielki 1788 - 1792
Sejm pod laską konfederacji, pod przewodnictwem marszałków Małachowskiego i Nestora Sapiehy
Reformy sejmu: stała armia, podatek z dóbr szlacheckich i duchownych, zniesiona Radę Nieustającą, pozbawiono szlachtę gołotę prawa głosu, utworzono komisje porządkowe cywilno - wojskowe
6) Konstytucja 3 maja 1791
Sejm - dwuizbowy, co 2 lata, zniesiono liberum veto, decyzje zapadały większością głosów, sejm konstytucyjny co 25 lat
Władza wykonawcza: król (dziedziczny w dynastii saskiej przez Wettinów) i Straż Praw (rząd) odpowiedzialni przed sejmem
Niezawisłe sądownictwo
Chłopi pod opieką prawa i rządu
Zniesienie dualizmu Polski i Litwy
Zachowanie szlacheckich swobód wolnościowych, ale pozbawienie prawa głosowania nieposesjonatów
Polska stała się monarchią konstytucyjną, parlamentarną
Wzmocnienie roli średniej szlachty, ograniczenie magnaterii, nowa polityka wobec mieszczan
Trójpodział władzy według Monteskiusza
7) Wojna z Rosją (1792) i rządy targowiczan:
Przystąpienie S.A. Poniatowskiego do Targowicy
Niszczenie dzieła Sejmu Wielkiego, odebrano prawa mieszczanom a przywrócenie gołocie, prześladowanie działaczy Sejmu Wielkiego
8) Reformy drugiego sejmu rozbiorowego: pozostawienie po Sejmie Wielkim głosowania większością głosów, nietykalność osobistą mieszczan.
9) Powstanie Kościuszkowskie (1794) i Trzeci rozbiór Polski (1795)
Rozbiór Polski skutkiem stałego od czasów Saskich wzrostu pozycji mocarstw ościennych i kryzysu ustrojowego
Polska traci suwerenność i przestaje istnieć, koniec demokracji szlacheckiej, koniec istnienia Polski.
10) PODSUMOWANIE ETAPU 8: Zbyt późno podjęte reformy ustrojowe, złota wolność szlachecka okazała się zabójcą Polski, wykorzystywanie magnaterii i szlachty przez obce dwory, upadek gospodarczy, pusty skarb, słabość systemu podatkowego, ogromna rola państw ościennych, brak siły politycznej króla.

WNIOSKI KOŃCOWE: Demokracja szlachecka i siła państw ościennych przyczyną całkowitej likwidacji państwa polskiego, wzmocnienie pozycji zaborców. Polska przestała istnieć na 123 lata.

ZAKOŃCZENIE:
W lipcu 1796 roku zakończono demarkację granic pomiędzy trzema zaborcami. Tym samym faktem dokonanym stał się koniec istnienia państwa polskiego. Od XV w. gdy do władzy doszła szlachta, Polska pod jej rządami "przeżyła" okres wzrostu do potęgi europejskiej ale i ostateczny kryzys. Okres ten, do 1795 roku to czas niełatwy do oceny. Wielu wyśmienitych władców, rozwój kultury, potęga terytorialna i ekonomiczna. Obok tego idą jednak w parze; sarmacka samowola szlachty, brak silnej władzy królewskiej, wielokrotne ingerencje obcych państw w wewnętrzne interesy Polski. Po wiekach wspaniałej historii, Polska która na początku wieku XVI jawiła się jako państwo w którym rządzi społeczeństwo, która była precedensem ustrojowym w ówczesnych czasach, zginęła na własne życzenie.
Demokracja parlamentarna w Polsce
Ustrój II Rzeczypospolitej
Na kształt ustroju odrodzonego państwa polskiego wpłynęły dwa akty prawne: tzw. Mała Konstytucja z 1919 r. i konstytucja marcowa z 1921 r.
Pierwszy dokument został uchwalony przez Sejm Ustawodawczy 20 lutego 1919 r. i miał obowiązywać do czasu uchwalenia właściwej ustawy zasadniczej. Mała konstytucja regulowała wzajemne relacje między władzą ustawodawczą i wykonawczą. Najwyższą suwerenną władzą był Sejm Ustawodawczy, który miał wyłączne prawo do uchwalania ustaw, emisji biletów bankowych i zaciągania pożyczek państwowych. Naczelnik Państwa był przedstawicielem i najwyższym wykonawcą uchwał Sejmu, a także powoływał, w porozumieniu z Sejmem, rząd w pełnym składzie. Naczelnik Państwa był podporządkowany Sejmowi i reprezentował państwo na zewnątrz (polityka zagraniczna). Każdy akt państwowy Naczelnika wymagał kontrasygnaty właściwego ministra. Rząd odpowiadał przed Sejmem za swoją działalność (gospodarka, oświata i kultura). Ustawa konstytucyjna została uchwalona jednogłośnie, podobnie jak powierzenie Józefowi Piłsudskiemu urzędu Naczelnika Państwa. Władze państwowe zyskały demokratyczną i konstytucyjną podstawę.
Wielomiesięczna debata konstytucyjna (przerwana wojną bolszewicką 1920 r.) zakończyła się uchwaleniem 17 marca 1921 r. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Władzą ustawodawczą były Sejm i Senat wybierane co 5 lat w pięcioprzymiotnikowych wyborach (powszechnych, równych, tajnych, bezpośrednich i proporcjonalnych). Czynne prawo wyborcze posiadali obywatele, którzy ukończyli 21 lat (do sejmu) i 30 lat (do senatu), a bierne odpowiednio 25 i 40 lat. Sejm liczący 444 posłów posiadał prawo stanowienia ustaw, uchwalania budżetu, nakładania podatków, ratyfikowania traktatów międzynarodowych i udzielania amnestii. Odpowiedzialni przed nim byli członkowie rządu i podlegała mu Najwyższa Izba Kontroli. Senat liczący 111 członków miał prawo veta wobec projektów ustaw. Sejm i Senat obradujące razem jako Zgromadzenie Narodowe miały prawo wyboru prezydenta i wprowadzania zmian do konstytucji.
Władzę wykonawczą sprawowali Prezydent RP i Rada Ministrów. Prezydent, wybierany na 7 lat, był głową państwa i jego reprezentantem na zewnątrz; jako zwierzchnik sił zbrojnych nie mógł być naczelnym wodzem w czasie wojny. Mianował premiera rządu i na jego wniosek ministrów. Podpisywał ustawy, zawierał umowy międzynarodowe, miał prawo łaski i rozwiązywania sejmu. Za swoją działalność odpowiadał przed Trybunałem Stanu. Rada Ministrów decydowała o kierunkach polityki wewnętrznej i zagranicznej, uchwalała rozporządzenia, zarządzenia i podejmowała uchwały jako przepisy wykonawcze.
Władzę sądowniczą sprawowały sądy powszechne (Sąd Najwyższy, apelacyjne i okręgowe), w których zasiadali niezawiśli i nietykalni sędziowie, mianowani przez prezydenta. Ponadto istniały: sądy szczególne (wojskowe i pracy) oraz Trybunał Administracyjny, Trybunał Kompetencyjny i Trybunał Stanu.
Konstytucja gwarantowała podstawowe prawa obywatelskie: równość wobec prawa, bezpieczeństwo, wolność osoby oraz sumienia i wyznania, a także wolność zgromadzeń, stowarzyszeń i prasy. Zapewniała poszanowanie własności prywatnej. W świetle konstytucji marcowej Polska była demokratyczną republiką parlamentarną.
Stronnictwa polityczne w II RP
Pluralizm polityczny w odrodzonej Polsce doprowadził do powstania wielu partii politycznych, często niewielkich, zwanych ”kanapowymi”, które nie miały żadnego znaczenia politycznego. Duże rozbicie partii politycznych spowodowało problemy polskiego parlamentaryzmu, który nie był zdolny do wyłonienia stabilnej większości parlamentarnej. Potwierdza to prezentowana wyżej tabela ukazująca m.in. premierów polskich z lat 1918-1919. W związku z powyższym przedstawimy tylko najważniejsze stronnictwa polityczne II Rzeczypospolitej.
Ruch narodowy: Związek Ludowo-Narodowy (1919-1928) i Stronnictwo Narodowe (1928-1939). Program polityczny sprowadzał się do utworzenia państwa narodowego (antysemityzm), w którym będą przestrzegane zasady wolnego rynku w gospodarce, bez interwencjonizmu państwowego. Początkowo popierano demokrację parlamentarną, a od 1928 r. nastąpiło przechodzenie na pozycje totalitarne i kult rządów “silnej ręki”. Do 1926 r. kilkakrotne uczestnictwo w rządach, a po przewrocie majowym w opozycji.
Ruch chrześcijańsko-społeczny: Chrześcijańskie Narodowe Stronnictwo Pracy (1919-1937) i Stronnictwo Pracy (1937-1939). Szukały one tzw. trzeciej drogi (między socjalizmem a liberalnym kapitalizmem) zgodnej z nauką społeczną Kościoła katolickiego. Popierali kooperatyzm i zapewnienie robotnikom udziału w zyskach, a odrzucali nacjonalizm (dążąc jednak do unarodowienia gospodarki). Akceptowali demokrację parlamentarną, ale popierali idee silnej władzy wykonawczej. Do 1926 r. udział w rządach koalicyjnych, współpraca z endecją, a po przewrocie majowym w opozycji.
Ruch ludowy: Polskie Stronnictwo Ludowe “Piast” (1913-1931), Polskie Stronnictwo Ludowe “Lewica” (1913-1926) i Polskie Stronnictwo Ludowe “Wyzwolenie” (1915-1931). W 1926 r. PSL “Lewica” i część PSL “Wyzwolenie” utworzyły Stronnictwo Chłopskie. W 1931 r. wszystkie ugrupowania chłopskie utworzyły jedną partię Stronnictwo Ludowe. Program partii chłopskich zawierał postulat reformy rolnej (różniący się zasadami), agraryzm, poparcie demokracji parlamentarnej. Do 1926 r. udział w rządach koalicyjnych (PSL “Piast” z ND, a PSL “Wyzwolenie z PPS), po przewrocie majowym w opozycji.
Ruch socjalistyczny: Polska Partia Socjalistyczna (od 1919 r. włączyły się PPS zaboru pruskiego i PPSD). Program stawiał za cel dojście do ustroju socjalistycznego na drodze parlamentarnej, uznanie pluralizmu politycznego, szeroki dostęp do swobód demokratycznych i rozbudowaną ochronę świadczeń socjalnych świata pracy. Początkowo dominujący udział w rządach (1918-1919), a później w rządach koalicyjnych (1925-1926). Po przewrocie majowym życzliwa neutralność wobec sanacji, a od 1928 r. w opozycji.
Ruch komunistyczny: Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (1918-1925), przekształcona w Komunistyczną Partię Polski (1925-1938). W programie nacisk na rewolucję proletariacką i budowę państwa socjalistycznego wzorowanego na ZSRR, nacjonalizacja przemysłu i wywłaszczenie obszarników bez odszkodowania. Partia nielegalna, występująca przeciwko strukturom państwa polskiego.
Sanacja: po przewrocie majowym. piłsudczycy utworzyli Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (1928-1935), a później Obóz Zjednoczenia Narodowego (1937-1939). Spoiwem ruchu był autorytet marszałka Józefa Piłsudskiego, a programem uznanie wiodącej roli państwa w życiu społecznym, zasada silnego rządu i konsolidacja społeczeństwa wokół apolitycznej armii. Przy władzy w latach 1926-1939.

Demokracja po roku 1989

Przywrócenie nazwy Rzeczpospolita Polska i godła w postaci orła w koronie zapoczątkowało w 1990 r. istnienie III Rzeczypospolitej.. Jej powstanie i odtworzenie demokratycznych struktur państwa nie było jednoznaczne z umocnieniem się zasad demokracji w społeczeństwie polskim. Potwierdziły to w pewnym stopniu już następne po kontraktowych pierwsze w pełni wolne wybory prezydenckie z listopada 1990 r. Były one wynikiem popularności koncepcji prezydentury sprawowanej z woli narodu, czyli będącej wynikiem wyborów powszechnych. Kandydatami do fotela prezydenckiego byli: Roman Bartoszcze, Włodzimierz Cimoszewicz, Tadeusz Mazowiecki, Leszek Moczulski, Stanisław Tymiński i Lech Wałęsa.
W opinii społecznej najbardziej liczącymi się kandydatami byli przedstawiciele obozu solidarnościowego: Lech Wałęsa i Tadeusz Mazowiecki, a jednak w drugiej turze znaleźli się: Lech Wałęsa i “czarny koń” tych wyborów Stanisław Tymiński, który został pokonany przez przywódcę “Solidarności”. Wybór Lecha Wałęsy na prezydenta RP potwierdził zwycięstwo demokracji w Polsce, czego dowodem było przekazanie mu przez ostatniego prezydenta na uchodźstwie insygniów władzy prezydenta II RP.
Pierwsze po drugiej wojnie światowej w pełni wolne wybory parlamentarne w Polsce odbyły się 27 października 1991 r. Przy stosunkowo niskiej frekwencji wyborczej (43%) na ok. 100 ugrupowań uczestniczących w wyborach mandaty poselskie uzyskali reprezentanci 29 z nich.
Zwycięstwo osiągnęła postsolidarnościowa Unia Demokratyczna uzyskując 12,31% głosów (62 mandaty poselskie i 21 senatorskich). Kolejne miejsca w pierwszej dziesiątce zajęły: Sojusz Lewicy Demokratycznej z 11,98% głosów (60 mandatów poselskich i 4 senatorskie), Wyborcza Akcja Katolicka z 8,73 % głosów (49 posłów i 9 senatorów), Polskie Stronnictwo Ludowe - Sojusz Programowy z 8,67 % głosów (48 posłów i 8 senatorów), Konfederacja Polski Niepodległej z 7,5% głosów (46 posłów i 4 senatorów), Porozumienie Obywatelskie Centrum z 8,71 % głosów (44 posłów i 9 senatorów), Kongres Liberalno-Demokratyczny z 7,48% (37 posłów i 6 senatorów), Porozumienie Ludowe z 5,46% głosów (28 posłów i 7 senatorów), NSZZ “Solidarność” z 5,05% głosów (27 posłów i 11 senatorów) i, ku zaskoczeniu wielu obserwatorów, Polska Partia Przyjaciół Piwa z 3,27% głosów i 16 posłami. Tak duże rozproszenie mandatów spowodowało kłopoty z utworzeniem stabilnej większości parlamentarnej i rządu. Po dwóch miesiącach konsultacji został utworzony rząd koalicyjny z Janem Olszewskim (PC) jako premierem. Marszałkiem Sejmu został Wiesław Chrzanowski (ZChN), a Senatu August Chełkowski (NSZZ “Solidarność). Wybory te zakończyły proces formowania się demokratycznych władz w Polsce. Wskazały równocześnie na rosnącą siłę ugrupowań postkomunistycznych: SLD i PSL.
Zmiany polityczne i ustrojowe, które zaszły w Polsce po 1989 r. wymagały uchwalenia nowej konstytucji. Nie udało się tego zrealizować w latach 1989-1991 ze względu na olbrzymie zróżnicowanie ówczesnych elit politycznych. Dopiero pierwszy Sejm III RP (1991-1993) utworzył Komisję Konstytucyjną i podjął działania zmierzające do rozwiązania tego problemu. Jednak udało mu się tylko uchwalić Małą Konstytucję - Ustawę konstytucyjną z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym.
Na jej mocy zostały uchylone przepisy Konstytucji PRL z 1952 r. dotyczące ustroju socjalistycznego i wprowadzone nowe stanowiące podstawę ustroju politycznego i gospodarki rynkowej. Stanowiła ona, że “organami Państwa w zakresie władzy ustawodawczej są Sejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej, w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, w zakresie władzy sądowniczej - niezawisłe sądy”. Wcześniejsze rozwiązanie parlamentu (1993) przez prezydenta Lecha Wałęsę uniemożliwiło zakończenie prac nad nową konstytucją i spowodowało przełożenie tego zadania na nowy parlament.
Kolejne w III RP wybory parlamentarne odbyły się 19 września 1993 r. w oparciu o nową ordynację ustalającą progi wyborcze dla partii politycznych (5%) i koalicji (8%).
Przy 53% frekwencji w parlamencie znaleźli się przedstawiciele sześciu ugrupowań politycznych i mniejszości niemieckiej (nie obowiązywał ich próg wyborczy). Były to w kolejności: SLD z 20,41% głosów (171 posłów i 37 senatorów), PSL z 15,40% głosów (132 posłów i 36 senatorów), Unia Demokratyczna (Unia Wolności) z 10,49% głosów (74 posłów i 3 senatorów), Unia Pracy z 7,28% głosów (41 posłów), KPN z 5,77% głosów (22 posłów) Bezpartyjny Blok Wspierania Reform z 5,42% głosów (16 posłów i 2 senatorów) i Mniejszość Niemiecka z 4 posłami.
Wyniki wyborów były sukcesem ugrupowań postkomunistycznych, które zawarły umowę koalicyjną i powołały rząd z Waldemarem Pawlakiem (PSL) jako premierem. Rząd ten utrzymał się do lutego 1995 r. i został zastąpiony przez rząd Józefa Oleksego (SLD), a następnie Włodzimierza Cimoszewicza (SLD). Marszałkiem Sejmu został Józef Oleksy (SLD) zastąpiony później przez Józefa Zycha (PSL), a marszałkiem Senatu Adam Struzik (PSL).
Do wyborów prezydenckich w 1995 r. zgłoszono 17 kandydatur. Był to bardzo szeroki wachlarz kandydatów, m.in. od postkomunistycznych (Aleksander Kwaśniewski, Waldemar Pawlak), przez obóz postsolidarnościowy (Lech Wałęsa, Jacek Kuroń, Jan Olszewski, Lech Kaczyński, Hanna Gronkiewicz-Waltz, Tadeusz Zieliński, Adam Strzembosz i Leszek Moczulski) aż do monarchisty (Leszek Wierzchowski), artysty kabaretowego (Jan Pietrzak) i czarnego konia poprzednich wyborów (Stanisław Tymiński).
Wybory odbyły się 5 listopada 1995 r. i do drugiej tury przeszli: Aleksander Kwaśniewski (35,11%) i Lech Wałęsa (33,11 %). Ostatecznie zwyciężył Kwaśniewski (51,72%), któremu w dużym stopniu pomogły dwie debaty telewizyjne i hasło “Wspólna Polska” rozumiane jako kraj normalności i bez podziałów politycznych.
Zgromadzenie Narodowe II Kadencji uchwaliło 2 kwietnia 1997 r. Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej. W jej świetle ustrój polityczny RP opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej (Sejm i Senat), władzy wykonawczej (Prezydent RP i Rada Ministrów) i władzy sądowniczej (sądy i trybunały). Podstawą ustroju gospodarczego jest gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej i własności prywatnej. Konstytucja gwarantuje wszystkim obywatelom RP szeroki zakres wolności i praw obywatelskich. Jest ona potwierdzeniem prawidłowego przebiegu procesu transformacji ustrojowej w III Rzeczypospolitej.
Wybory parlamentarne z 21 września 1997 r. zakończyły się sukcesem Akcji Wyborczej Solidarność, która zdobyła 33,83% głosów (201 posłów i 51 senatorów). Kolejne ugrupowania, które znalazły się w parlamencie to: SLD z 27,13% głosów (164 posłów i 28 senatorów), UW z 13,37% głosów (60 posłów i 8 senatorów), PSL z 7,31% głosów (27 posłów i 3 senatorów), Ruch Odbudowy Polski z 5,56% głosów (6 posłów i 5 senatorów), Mniejszość Niemiecka 2 mandaty poselskie, a kandydaci niezależni 5 mandatów senatorskich.
Zwycięstwo Akcji Wyborczej Solidarność, która uzyskała 1/3 głosów potwierdza zdobycie nowej wiedzy o demokracji przez społeczeństwo polskie. Głosowało ono na duże ugrupowania polityczne, a odrzuciło niewielkie efemerydy nie dające nadziei na polepszenie sytuacji politycznej i gospodarczej.

Demokracja ludowa ( w okresie PRL-u)
Konstytucja PRL z 22 lipca 1952r ( z późniejszymi zmianami) określiła socjalistyczny ustrój państwa, w którym za podstawę uznano " wszechstronny rozwój społeczeństwa socjalistycznego, rozwój twórczych sił narodu i każdego człowieka, coraz lepsze zaspokojenie potrzeb obywateli. "
W rozwijających się państwach socjalistycznych a także w Polsce uważano, że rola pomocy społecznej powinna być zanikająca, gdyż ustrój socjalistyczny gwarantował każdemu obywatelowi prawo do pracy. Zdobyte środki materialne miały zlikwidować nędzę i ubóstwo, wynikające z bezrobocia, które uważane było za podstawową przyczynę ludzkich niedogodności okresu międzywojennego.
Po zakończeniu II wojny światowej społeczeństwo polskie zaangażowało się w odbudowę kraju. Podstawowymi a zarazem dominującymi potrzebami było zapewnienie minimum egzystencji w zakresie wyżywienia, odzieży, ochrony zdrowia, zapewnienia dachu nad głową, pracy. Ustrój socjalistyczny miał wyeliminować społeczne zacofanie i doprowadzić do poprawy sytuacji ekonomicznej ludności. Wzrost świadomości społecznej, dostęp do oświaty, zaspokojenie elementarnych potrzeb okresu powojennego, przyczynił się jednak do rozwoju nowych potrzeb. Dostrzeżono wówczas, że pomoc społeczna nie powinna przeciwdziałać tylko skutkom złych warunków materialnych lecz swoim zakresem działania objąć też ludzi chorych, niezdolnych do pracy.
Akcje socjalne to głównie opieka nad matką i dzieckiem, organizacja wczasów pracowniczych,. działalność kulturalno - oświatowa prowadzona w świetlicach i klubach zakładowych. Rozwijające się duże zakłady przemysłowe przejmowały realizację usług socjalnych na rzecz swoich pracowników oraz emerytów i rencistów.
Zakład pracy jako środowisko wychowawcze poza podstawową funkcją produkcyjną, pełnił też funkcję wychowawczą i socjalną.
Funkcja wychowawcza polegała na:
1. objęciu szczególną troską wychowawczą nowo zatrudnionych młodych pracowników,
2. podnoszeniu kwalifikacji, dokształcaniu pracowników niewykwalifikowanych, kształtowaniu właściwej postawy zawodowej,
3. wychowanie w zespole i nauka współdziałania
Funkcja socjalna zakładów pracy obejmowała organizację usług w zakresie działalności socjalnej. Podstawą prawną do jej prowadzenia była Uchwała Rady Ministrów z 1963r obejmująca świadczenia w zakresie :
1. gospodarki mieszkaniowej,
2. zbiorowego zakwaterowania, szkół, internatów oraz stypendiów
3. stołówek i bufetów,
4. ośrodków wypoczynkowych i turystycznych,
5. domów kultury, klubów, świetlic, propagowania sportu,
6. służby zdrowia,
7. kolonii, żłobków, przedszkoli
W 1970 r. Uchwałą Rady Ministrów zweryfikowano działalność socjalną zakładów pracy i określono jakie z dotychczasowych zadań są zadaniami socjalnymi. Do właściwych zadań socjalnych zaliczono prowadzenie ośrodków wypoczynkowych, domów kultury, propagowanie sportu i rozwój urządzeń dla dzieci.
W zakładach pracy w celu zapewnienia sprawnego działania i właściwego rozpoznania potrzeb powołano specjalne służby pracownicze. W ramach Działów Służb Pracowniczych powstały komórki socjalne. Do rozpowszechnienia tej działalności przyczyniła się ustawa z 1973 r. o zasadach tworzenia i podziału zakładowego funduszu nagród, funduszu socjalnego i mieszkaniowego. Na mocy tej ustawy zaistniała możliwość stworzenia funduszu socjalnego, powstałego z odpisu na fundusz płac.
Działalność socjalna zakładów pracy rozwijała się dwupłaszczyznowo:
administracyjna działalność służby socjalnej - realizowana była przez referenta socjalnego i obejmowała:
1. współdziałanie w administrowaniu zakładowym funduszem socjalnym i mieszkaniowym,
2. organizowanie wypoczynku
3. wczasy, kolonie, obozy, wycieczki, ogródki działkowe,
4. organizowanie zbiorowych dojazdów do pracy,
5. zarządzanie zakładowymi urządzeniami socjalnymi, kulturalnymi i sportowymi
opiekuńczo - wychowawcza działalność służby socjalnej - realizowana przez wykwalifikowanego pracownika socjalnego obejmowała :
1. rozpoznanie potrzeb pracowników i opracowywanie planów ich zaspakajania
2. organizację właściwych warunków socjalnych, szczególnie kobietom i młodocianym, opiekę nad dziećmi pracowników,
3. organizację opieki nad byłymi pracownikami, emerytami i rencistami
4. współdziałanie w rehabilitacji pracowników niepełnosprawnych
Do obniżenia roli pomocy w pierwszych latach państwa socjalistycznego przyczyniło się błędne założenie, że ustrój socjalistyczny zapewni dobrobyt oraz rozwój ubezpieczeń społecznych i rozwój akcji socjalnych realizowanych przez zakłady pracy. Kierowano się wówczas zasadą, że kto nie pracuje ten nie je.
W Polsce Ludowej ewolucja pomocy społecznej przebiegała w kierunku zorganizowanego, planowanego działania na rzecz społeczeństwa. Zabrakło w niej elementów elastyczności działania. Do ograniczenia pola działania pomocy przyczyniła się też nie uznawana ze względu na ustrój rola kościoła, który miał w tym zakresie wielkie tradycje.
Po okresie ratownictwa związanego z zakończeniem II wojny światowej, zasięg działania pomocy podlegał weryfikacji. Opiekę nad dzieckiem do lat 3 powierzono resortowi zdrowia, zaś nad dziećmi starszymi i młodzieżą - resortowi oświaty. Zlikwidowano wiele przytułków, kuchni, noclegowni wywodzących się jeszcze z okresu międzywojennego.
Rozproszenie zadań po różnych resortach spowodowało ograniczenie form pomocy niematerialnej co szczególnie widoczne było w zakresie poradnictwa. Państwo socjalistyczne realizację form pomocy w przeważającej części przypisało zakładom pracy. Postępująca budowa socjalistycznego dobrobytu, rozwój miast i wielkiego przemysłu, budowa małych niewygodnych mieszkań doprowadziła do rozpadu tradycyjnej wielopokoleniowej rodziny. Wiąże się z tym wzrost aktywizacji zawodowej kobiet, wzrost alkoholizmu, chuligaństwa co przysparzało coraz większe trudności w zapewnieniu właściwej opieki nad dziećmi i niepełnosprawnymi członkami rodziny. W myśl idei: kto nie pracuje ten nie je" właśnie ludzie pozostający poza społeczeństwem czynnym zawodowo - ludzie starzy i niepełnosprawni najbardziej ucierpieli z powodu braku opieki. Kłóciło się to z zasadą zapisaną w Konstytucji o powszechnej dostępności do tych świadczeń. Brak kompleksowej troski o rodzinę zaniepokoiło działaczy społecznych, którzy wystąpili z apelem do władz państwowych o reaktywowanie instytucji opiekunów społecznych.
W 1958 r. został opracowany przez Komisję Socjalną Centralnego Komitetu PZPR program zmierzający do kompleksowego działania w pomocy społecznej. Założenia tego programu określały:
1. bardziej precyzyjną niż dotychczas działalność w rozeznaniu potrzeb społecznych,
2. rozwój form pomocy zorganizowanej i świadczonej w miejscu zamieszkania,
3. organizowanie działalności profilaktycznej,
4. otoczenia wszechstronną opieką ludzi starych i niepełnosprawnych
Konsekwencją podejmowanych przez społeczników działań oraz inspiracji ludzi nauki, była Uchwała Rady Ministrów nr 92 z 5. 03.1959 r. w sprawie powołania instytucji opiekunów społecznych ( M.P. nr 32 poz. 145) oraz zarządzenie Ministra o zakresie i trybie ich działania.$ 4 tej uchwały wymienia, że: " Do zakresu działania opiekunów społecznych (...), należy bezpośrednie organizowanie i prowadzenie w ramach obowiązujących przepisów, na terenie objętym ich zakresem działania, akcji pomocy społecznej, a w szczególności w zakresie:
1. poprawy warunków materialnych, socjalnych i wychowawczych,
2. pomocy dla młodzieży i dzieci pozbawionych właściwej opieki rodziny,
3. pomocy dla rodzin po utracie żywiciela lub w razie jego ciężkiej choroby i kalectwa,
4. pomocy w walce z alkoholizmem i prostytucją,
5. zapewnienia opieki starcom
Swoje zadania opiekunowie społeczni wykonywali poprzez:
1. rozpoznawanie potrzeb materialnych, socjalnych, zdrowotnych i wychowawczych występujących indywidualnie lub zbiorowo w bloku, osiedlu, gromadzie,
2. odwiedzanie chorych w domach, ujawnianie przypadków wymagających interwencji właściwych organów państwowych, ustalanie odpowiednich form pomocy społecznej dla poszczególnych rodzin lub osób,
3. organizowanie siłami miejscowego społeczeństwa lub organizacji społecznych oraz służby zdrowia różnych form pomocy np. pielęgniarskiej, pomocy w nauce, drobnych usług
Wymieniona uchwała zobowiązywała opiekunów społecznych do ścisłej współpracy z organami władzy i administracji państwowej oraz innymi instytucjami prowadzącymi działalność wychowawczą.
Na mocy Zarządzenia Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dn. 27.10.1959 r. o zakresie i trybie działania opiekunów społecznych ( M.P. nr 93 poz. 496 oraz z 1964 r. nr 62 poz. 287 ), określone zostały zadania powiatowych, miejskich i dzielnicowych opiekunów społecznych. Podstawowymi zadaniami opiekunów wyższej rangi była koordynacja i organizacja pracy terenowych opiekunów społecznych i za ich pośrednictwem wykonywali swoje obowiązki. Opiekunowie powiatowi, miejscy i dzielnicowi byli też inicjatorami i organizatorami form pomocy społecznej na terenie swojego działania. Spełniali również funkcje kontrolne wobec podległych im opiekunów społecznych. Funkcja kontrolna w stosunku do podopiecznych dotyczyła zasadności wydatkowania przyznanych świadczeń z pomocy społecznej. W zakresie zadań opiekuńczych istotne było opiniowanie wniosków w sprawach rodzin adopcyjnych i zastępczych.
Z tak określonych zadań wynika, że działalność opiekunów społecznych daleko wykracza poza resort zdrowia i opieki społecznej i stawia wezwanie kolejnej formie pomocy jaką jest praca socjalna.
Pojęcie pracy socjalnej jest rozszerzeniem prowadzonych akcji socjalnych, które swoim działaniem obejmowały przede wszystkim ludzi pracy. Praca socjalna swoim zakresem obejmuje większy krąg ludności nie tylko związanych z działalnością zawodową. Zalicza się ludzi starych, osoby i członków rodzin dotkniętych patologią. Obok opieki i pomocy społecznej w działalności służb społecznych pojawia się praca socjalna. O zachowaniu odrębności tych pojęć jak pisał A. Kamiński świadczy istnienie odrębnych resortów. Zadania opiekuńcze finansowane są przez resort zdrowia i resort oświaty zaś zadania socjalne finansują zakłady pracy, związki zawodowe.
W 1960 r pomoc społeczna zostaje połączona z resortem zdrowia, co było podyktowane tradycjami dawnej opieki, gdzie działalność opiekuńcza łączona była z leczeniem i udzielaniem pomocy ludziom starym i niepełnosprawnym. Pomoc środowiskowa dla tych grup winna opierać się na organizacji pomocy socjalno - medycznej a w skład zespołu środowiskowego wchodził lekarz, pielęgniarka i pracownik socjalny.
Realizatorem polityki społecznej było państwo socjalistyczne, czyli administracja centralna ( ministerstwo, urzędy administracji centralnej ) oraz administracja terenowa (rady narodowe, urzędy gmin). Do realizacji socjalnej funkcji państwa powołano na szczeblu centralnym Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych w późniejszym czasie przekształcone w Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej
Struktura socjalistycznej pomocy społecznej opierała się więc na dwóch ściśle ze sobą powiązanych systemach.
Pierwszy - to organy administracji państwowej stopnia wojewódzkiego i podstawowego, do którego zgodnie z ustawą o radach narodowych należała troska o warunki socjalne mieszkańców terenu, na którym działały.
Wykonawcą zadań administracji szczebla wojewódzkiego był lekarz wojewódzki dysponujący aparatem fachowym czyli Wydziałem Zdrowia i Opieki Społecznej.
Do zadań tego organu należało:
1. kierowanie całokształtem zagadnień pomocy społecznej na terenie województwa,
2. koordynacja działalności organizacji społecznych wykonujących zadania z zakresu pomocy społecznej,
3. opracowywanie planów rozwoju, planów potrzeb, planów finansowych oraz rozbudowa sieci placówek pomocy społecznej,
4. prowadzenie domów pomocy społecznej,
5. nadzorowanie działalności organów administracji państwowej stopnia podstawowego,
6. rozpatrywanie odwołań od decyzji z zakresu pomocy społecznej.
Realizatorem zadań pomocy społecznej szczebla podstawowego w administracji państwowej byli naczelnicy miast, dzielnic, gmin.
Zadania tego szczebla obejmowały:
1. rozdział środków finansowych,
2. koordynację działalności organizacji społecznych,
3. powoływanie na wniosek ośrodków opiekuna społecznego
4. terenowych opiekunów społecznych,
5. wydawanie decyzji z zakresu pomocy społecznej
Drugim systemem organizacyjnym, zapewniającym prawidłowe rozeznanie potrzeb - diagnozę społeczną byt aparat fachowy współpracujący ze służbą zdrowia. W Zespołach Opieki Zdrowotnej utworzone zostały działy służb społecznych składające się z 4 sekcji:
1. Ośrodek Opiekuna Społecznego - został powołany instrukcją nr 1/69 z 31.01.1969 r. Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej ( Dz. Urz. MZiOS nr 4 poz. 12 ). Należy tutaj wspomnieć, że od roku 1965 powstało kilka takich Ośrodków na terenie kraju, które działały na zasadzie eksperymentu. Ośrodek stanowił aparat metodyczno -szkoleniowo -organizacyjny dla etatowych opiekunów społecznych. Minister Zdrowia zarządził, aby w całym kraju do końca 1973 r. powstała sieć Ośrodków. Rozbudowa organów pomocy społecznej uzasadniona była wzrostem liczby ludzi starych, wydłużającym się okresem życia, narastaniem chorób przewlekłych, a także coraz bardziej rozbudowanej sieci terenowych opiekunów społecznych, którzy potrzebowali fachowej pomocy w rozwiązywaniu coraz bardziej skomplikowanych problemów społecznych.
Ośrodek Opiekuna Społecznego stanowił podstawowy trzon w Dziale Służb Społecznych. Oprócz funkcji diagnostycznej do jego zadań należało:
a. ustalanie indywidualnego planu pomocy, wnioskowanie o pomoc, badanie skuteczności udzielonej pomocy
b. współpraca z administracją państwową i organizacjami społecznymi,
c. wnioskowanie o powołanie i odwołanie terenowych opiekunów społecznych,
d. organizowanie szkoleń dla terenowych opiekunów społecznych,
e. coraz lepsza integracja ze służbą zdrowia,
f. pełne rozeznanie w zakresie rodzin będących w trudnych sytuacjach szczególnie tych sprawujących niewłaściwą opiekę nad dziećmi.
g. pomoc w organizowaniu rozwiązań zaspakajających potrzeby w środowisku
2. sekcja świadczeń - zadaniem tej sekcji była bezpośrednia realizacja świadczeń udzielanych przez urzędy, na podstawie udzielonego im upoważnienia przez prezydenta właściwego urzędu
3. sekcja rehabilitacji zawodowej inwalidów zajmowała się :
a. rozwiązywaniem problemów inwalidów zdolnych do podjęcia pracy w ograniczonym stopniu,
b. kierowaniem inwalidów na szkolenia lub kursy przysposabiające do zawodu,
c. opiniowaniem wniosków w sprawie sprzętu ułatwiającego poruszanie się
d. wózki inwalidzkie motorowe, samochody inwalidzkie,
e. usamodzielnieniem inwalidy,
f. wyszukiwaniem miejsc pracy dla inwalidy, zgodnie z orzeczeniem lekarskim
4. sekcja opiekuńczo - wychowawcza - zajmowała się dziećmi do lat 3 a szczególnie umieszczaniem ich w żłobkach dziennych i tygodniowych oraz Domach Małych Dzieci.
Krąg osób kwalifikujących się do pomocy oraz zasady jej udzielania określała kolejna instrukcja MZiOS nr 5/68 z dnia 29.02.1968 r. w sprawie pomocy społecznej w formie świadczeń pieniężnych ( Dz. Urz. MZiOS nr 6 poz. 33 oraz z 1971 r. nr 10 poz.51). Zgodnie z tą instrukcją ze świadczeń pomocy społecznej korzystać mogły osoby w wieku poprodukcyjnym oraz produkcyjnym jeżeli zostały zaliczone do I lub II grupy inwalidzkiej pod warunkiem, że:
- nie posiadają oni własnych środków utrzymania, nie mogą korzystać z posiadanych narzędzi pracy lub posiadane środki własne nie przekraczają 80% najniższej emerytury a środki inwalidów I grupy nie przekraczają 100% tej emerytury,
- osobom, które znalazły się przejściowo w trudnej sytuacji materialnej w szczególności z powodu :
- czasowej niezdolności do pracy,
- szkolenia inwalidy
- jedynego żywiciela rodziny w zakładach szkolenia zawodowego lub kursach przysposabiających do zawodu,
- osobom podejmującym pracę szczególnie po opuszczeniu placówki służby zdrowia,
- osobom ubiegającym się o świadczenia rentowe lub emerytalne, jeżeli do tego czasu nie posiadały środków utrzymania,
- emerytom i rencistom będących w trudnych warunkach materialnych.
Zgodnie z dokonanym zapisem w tej instrukcji pomoc społeczna koncentrowała się wokół ludzi starych i niezdolnych do samodzielnej egzystencji.
System świadczeń w pomocy społecznej ukształtował się w Polsce Ludowej wskutek zróżnicowanych potrzeb społecznych, szczególnie zaś niewystarczających świadczeń z zakresu ubezpieczenia społecznego i realizowany był w postaci:
1. świadczeń pieniężnych - zasady i rodzaje tej pomocy określał Minister Zdrowia i Opieki Społecznej w drodze instrukcji i zarządzeń. Wymieniona instrukcja 5/68 była instrukcją zasadniczą, oprócz niej wydane zostały instrukcje dotyczące objęcia pomocą finansową osób i rodzin chorych lub zagrożonych gruźlicą, jedynych żywicieli rodzin, osób czasowo pozostających bez pracy z przyczyn przez nie niezawinionych itp.
Właściwymi organami do przyznawania tych świadczeń były organy administracji państwowej stopnia podstawowego. Świadczenia te były świadczeniami zindywidualizowanymi tzn. wysokość ich uzależniona była od sytuacji materialnej i możliwości finansowych organów. Fakultatywność przyznawania świadczeń nie oznaczała ich dowolności, nie mogły pozostawać w sprzeczności z obowiązującymi przepisami. Realizowane były w postaci zasiłków stałych, okresowych, jednorazowych. Ponieważ system tych świadczeń pełnił funkcję uzupełniającą lub też zastępczą w stosunku do świadczeń z ubezpieczenia społecznego, dlatego granicę dochodu oraz wysokość szczególnie zasiłków stałych i okresowych ustalano na poziomie najniższej emerytury bądź też renty przysługującej inwalidom I grupy.
2.świadczeń w naturze - występujących jako świadczenie powiązane ze świadczeniem pieniężnym lub odrębnie i obejmuje:
- przyznawanie świadczeń leczniczych,
- dostarczanie lekarstw,
- zaopatrzenie w opał, żywność, odzież,
- pomoc obiadowa prowadzona była również przez Polski Komitet Pomocy Społecznej.
Ta forma była świadczeniem odpłatnym.W zależności od sytuacji materialnej podopieczny pokrywał częściowo lub całkowicie koszty posiłku. Skierowana była przede wszystkim do osób, które nie miały warunków do przygotowania obiadu lub nie mogły tego uczynić z uwagi na stan zdrowia.
3. świadczenia w usługach - motywacją do rozwoju tego typu świadczeń był postępujący proces starzenia się ludności i związana z nim niezaradność. Tak stosowana forma pomocy była znacznie tańsza od kosztów utrzymania osoby w domu pomocy społecznej. Rozwój tego typu systemu w Polsce nastąpił od 1961r
Organizatorami tego typu świadczeń były przede wszystkim organizacje społeczne jak: Polski Komitet Pomocy Społecznej, Polski Czerwony Krzyż, Liga Kobiet itp. Organizacje społeczne na swoją działalność otrzymywały dotacje od państwa. Organy pomocy społecznej pokrywały koszty niektórych usług, szczególnie świadczonych u osób samotnych. System usług obejmował:
- opiekę nad chorym w domu
- sprawowaną przez siostry PCK,
- usługi domowe - wykonywane przez opiekunki zatrudnione w PKPS,
- usługi w naturze jak: pralnicze, remontowe itp.
- pomoc w aktywizacji i organizacji życia zawodowego i społecznego szczególnie po osiągnięciu wieku emerytalnego,
- organizacji wypoczynku
- dużą popularnością cieszyły się wczasy działkowe
- poradnictwo szczególnie prawne i pedagogiczne
4. system pomocy instytucjonalnej - realizowany przez umieszczanie podopiecznego we właściwych domach pomocy społecznej. Rozwój domów pomocy społecznej nastąpił w latach 50-tych, były one rozbudowywane na bazie dawnych domów opieki. Dokonane przekształcenia w funkcjonowaniu tych domów doprowadziły do wyodrębnienia specjalistycznych domów pomocy społecznej takich jak :
- domy rencistów,
- domy dla przewlekle chorych i przewlekle chorych ze schorzeniami układu nerwowego,
- domu dla niewidomych,
- domy dla osób upośledzonych umysłowo z rozgraniczeniem na domy dla dorosłych i dzieci.
Poza domami pomocy społecznej zapewniającymi całodobową opiekę pojawiły się też dzienne domy pomocy społecznej. Powstawanie odpowiedniego typu domu uwarunkowane było sytuacją demograficzną i zdrowotną społeczeństwa. Domy te po dzień dzisiejszy spełniają bardzo ważne funkcje w systemie pomocy społecznej. Zapewniają stałe miejsce pobytu, obejmują kompleksową opieką swoich pensjonariuszy szczególnie w zakresie wyżywienia, ubrania, opieką leczniczo - rehabilitacyjną. Pensjonariusze ponoszą koszty utrzymania w tych placówkach w wysokości uzależnionej od ich dochodów.
W Polsce Ludowej z początkiem lat 80- tych doszło do kryzysu politycznego i gospodarczego. W społeczeństwie zrodziła się idea powstania nowego związku zawodowego, który przede wszystkim miał bronić interesów społecznych. W wyniku wielu protestów społeczeństwa, akcji strajkowych domagających się poprawy bytu ludności, władze państwowe podejmowały działania osłonowe na rzecz społeczeństwa. Był to kolejny okres przełomowy również dla działalności pomocy społecznej. Sytuacja ta postawiła nowe wezwanie przed pracownikami służb społecznych. W tym okresie znacznie rozszerzył się krąg osób korzystających ze świadczeń pomocy a zarazem nastąpił dalszy rozwój form pomocy. Umocniła się potrzeba istnienia tych struktur.
Państwo chcąc zrealizować podjęte działania osłonowe kolejnymi instrukcjami lub zarządzeniami uruchamiało nowe fundusze interwencyjne. Duży nacisk położono na pomoc rodzinie. Uchwałą nr 1 Rady Ministrów z 8.01.1982r powołano fundusz pomocy rodzinie, który utworzony został z darów pieniężnych i ze środków pozyskanych ze sprzedaży darów rzeczowych. W ramach tego funduszu świadczono pomoc w postaci zasiłków okresowych i jednorazowych dla rodzin wielodzietnych, niepełnych, studenckich oraz dziadków wychowujących samotnie wnuczęta. Pomoc świadczona na rzecz tych rodzin skierowana była głównie na zabezpieczenie potrzeb dzieci tj. objęcie ich pomocą w formie obiadów w szkole i zapewnienie im zorganizowanego wypoczynku.
Przeobrażenia społeczno - gospodarcze zachodzące w każdym rozwijającym się państwie są wyznacznikiem kierunku rozwoju polityki społecznej. W Polsce Ludowej uległa zmianie struktura społeczno - zawodowa społeczeństwa. Stworzona możliwość podnoszenia kwalifikacji a w konsekwencji konieczność dokształcania uwarunkowana rozwojem postępu technicznego, dawała możliwość poprawy rozwoju rodzinie. Wywarło to też wpływ na rozwój pomocy społecznej, szczególnie zwrócono uwagę na odpowiednie kwalifikacje osób, które znajdowały się w kręgu realizatorów tych świadczeń. Opiekunowie społeczni posiadali różne przygotowanie zawodowe a pomocą społeczną zajmowali się w ramach zadań dodatkowych.
Sprawność działania w zorganizowanym systemie pomocy społecznej uzależniona jest też od sprawnego działania wykwalifikowanej służby społecznej. Sięgając do historii pełnienie funkcji opiekuńczo - wychowawczych zapoczątkowali ludzie dobrej woli, działający społecznie. Rozwój zawodowej służby społecznej spowodował, że rola opiekunów społecznych sprowadziła się do sygnalizowania potrzeb wymagających interwencji. Pracownik socjalny zaś, przejął funkcję diagnozowania, organizowania i realizowania pomocy oraz badania jej skuteczności. Funkcja integracyjna pracownika socjalnego wyrażała się w tym, że na wniosek opiekuna społecznego, podejmował właściwe działania, często interweniując w instytucjach pozostających w gestii innych resortów.
W 1974 r MZiOS przyjęło do realizacji na lata 1975 - 1990 program rozwoju zawodowej służby socjalnej. Decyzja ta podyktowana była koniecznością zwiększenia opieki środowiskowej z uwagi na wzrastającą liczbę ludzi starych, niepełnosprawnych, ludzi wymagających pomocy ze względów społecznych. Rozwój tej służby podyktowany był też względami ekonomicznymi: stosowanie działań profilaktycznych w środowisku jest tańsze od leczenia, natomiast opieka środowiskowa jest tańsza od opieki stacjonarnej. Zgodnie z tym programem docelowo w rejonie zapobiegawczo - leczniczym obejmującym 3 tyś. mieszkańców pracować miał 1 pracownik socjalny. W strukturze pomocy społecznej pracownicy socjalni zatrudniani byli w domach pomocy społecznej, zakładach rehabilitacji zawodowej, spółdzielczości inwalidzkiej, szpitalach oraz Działach Służb Społecznych - Ośrodkach Opiekuna Społecznego.
Różnorodność nałożonych zadań na pracownika socjalnego potwierdza dodatkowo jego funkcja integracyjna oraz obliguje do aktywnej postawy. Aktywność pracownika objawia się w wyszukiwaniu osób wymagających pomocy, nie koniecznie materialnej, tym bardziej, że społeczeństwo często upatrywało w podopiecznym - człowieka wywodzącego się z nędzy lub marginesu społecznego. Wyciągnięcie ręki o pomoc traktowano jako upokorzenie dla człowieka. Istotą pracy socjalnej jest doprowadzenie osoby potrzebującej do takiej sytuacji, w której osoba będzie mogła radzić sobie sama odzyska wiarę w siebie i swoje możliwości.