Romantyzm - ogólna charakterystyka okresu literackiego

1. Ramy czasowe epoki:
a) początek - Wielka Rewolucja Francuska – 1789
b) koniec - Wiosna Ludów - 1848
w Polsce:
a) początek – 1822 (opublikowanie „Ballad i romansów” Mickiewicza)
b) koniec – 1863 (wybuch powstania styczniowego)

2. Nazwa epoki – pojawiła się w pierwszej połowie XIX w. i została utworzona od wcześniej już używanego przymiotnika „romantyczny” (coś niepodobnego do rzeczywistości, niezwykle pięknego i oddziałującego na uczucie, coś fantastycznego). Termin romantyzm, jako kategoria psychologiczna, oznacza postawę człowieka wobec świata. Romantyk to marzyciel i idealista, człowiek uczuciowy.

3. Wpływ wydarzeń historycznych na rozwój romantyzmu.
Właściwości romantycznego światopoglądu i kultury zostały ukształtowane przez przewrót, jakim w skali europejskiej była Wielka Rewolucja Francuska, a w skali krajowej – upadek państwa oraz walki toczone w latach 1794-1864 (powstanie kościuszkowskie, wojny napoleońskie, powstanie listopadowe, rewolucja krakowska, Wiosna Ludów, powstanie styczniowe).

4. Romantyczne pragnienie wolności.
W kraju będącym pod zaborami głównym tematem stało się zagadnienie walki o narodowe wyzwolenie. Bohaterowie podporządkowują swe działanie tej idei, a kiedy trzeba własne życie składają w ofierze, tworząc wzorce postaw patriotycznych.

5. Opozycja klasycyzmu i romantyzmu.
Polemika między zwolennikami literatury klasycznej i romantycznej dotyczyła spraw estetycznych i literackich, miała wyraźny podtekst światopoglądowy i polityczny. Była wyrazem narastających napięć pomiędzy szukającymi ugody z zaborcą zwolennikami a wyznawcami nowoczesnego typu patriotyzmu, którzy zdecydowani byli podważyć wartości utrwalone przez kulturę oświeceniową i zmienić świat w sposób rewolucyjny. Literatura romantyczna była wyrazem protestu przeciwko racjonalizmowi, klasycyzmowi wieku oświecenia, przeciwko narzucania wzorów i imitatorstwa.

6. Istota literatury romantycznej.
Literatura romantyczna była wyrazem protestu przeciwko racjonalizmowi, klasycyzmowi wieli oświecenia, przeciwko narzucaniu wzorów i imitatorstwa. Bunt przeciwko kultowi rozumu przerodziła się z czasem w kult uczucia. Młodzi ludzie zaczęli się buntować przeciwko zacieśnianiu horyzontów, zaczęli szukać nowej prawdy o otaczającej ich rzeczywistości. Odrzucając naukowy światopogląd chcieli ogarnąć wyobraźnią to, co tajemnicze, nie wyjaśnione, trudne do poznania. Odrzucali wszelkie zakazy. Taka postawa negująca poznanie rzeczywistości na drodze rozumowej, przypisująca najwyższą wartość poznawczą intuicji i pierwiastkom uczuciowym, takim jak przeczucie, intuicja, instynkt, wiara nosi nazwę irracjonalizmu.

7. Heroizm bohatera romantycznego.
Jest to człowiek skłócony ze światem i społeczeństwem, w którym żyje, buntujący się przeciwko istniejącym normom społecznym, kulturowym i obyczajowym. Romantyczny bohater to indywidualista i istota o niezmiernie bogatym życiu wewnętrznym, pełna sprzeczności, rozterek i wahań. Taki człowiek przeżywał najczęściej wielką nieszczęśliwą miłość, która często prowadziła go do samobójczej śmierci (werteryzm).

8. Najważniejsze źródła inspiracji twórców romantycznych:
a) odległe czasy średniowieczne (tajemnicze zamki i ruiny stawały się scenerią służącą ukazywaniu niezwykłych przygód)
b) Bliski i Środkowy Wschód – tematyka orientalna (ukazanie tajemniczego, nieznanego i barwnego świata o bogatej przeszłości i literaturze)
c) skarbiec kultury ludowej (dostrzeżono w niej dominację uczucia i fantazji, baśniowość i tajemniczość) – za główne źródło narodowej odrębności romantycy uznali lud oraz jego kulturę duchową, która miała charakter pogański, słowiański, rodzimy, północny. Romantycy przyjęli ludową koncepcję świata opartą na żywej łączności człowieka z naturą, siłami nadprzyrodzonymi. Pragnęli utożsamiać się z ludowym rozumieniem świata i przyjąć ludowe sposoby jego poznawania.
d) rola natury – ważnym elementem romantycznej wizji świata była natura. Romantycy odrzucili oświeceniowe poglądy traktujące naturę jako automatyczny mechanizm. Rozumieli ją jako byt pierwotny, twór tajemniczy, uduchowiony, wiecznie żywy i tworzący. Podstawową właściwość natury widzieli w jej nieustannym odradzaniu się. To odwieczne prawo uzasadniało romantyczną wiarę w możliwość odrodzenia się jednostek i narodu.

9. Artysta i proces twórczy.
Poeta (wieszcz, geniusz) stawał się w ujęciu romantyków najwyższym pracodawcą i prorokiem, posłannikiem Boga. Artyści romantyczni odwoływali się do spontanicznego procesu twórczego (szczególna rola natchnienia).

10. Bohater bajroniczny.
Charakteryzuje się postawą pełną buntu, brakiem akceptacji wobec świata i panujących praw, niechęcią do naprawiania własnych błędów, silnym indywidualizmem, przeświadczeniem o własnej wyjątkowości, odwadze graniczącej z szaleństwem, poczuciem wolności nad innymi, zdolnością do okrucieństwa, chęcią działania za wszelką cenę, pragnieniem zmieniania świata.

11. Mesjanizm.
Jest to rozwinięty przez romantyków pogląd, przypisujący narodowi polskiemu specjalne posłannictwo. Mesjanizm polski, najbardziej oryginalny spośród mesjanizmów XIX w., rozwinął się po klęsce powstania listopadowego i był próbą tłumaczenia poniesionych ofiar i cierpień jako niezbędnego warunku do wypełnienia przez naród polski jego szczególnej misji w dziele wyzwolenia i uszczęśliwienia wszystkich ludów Europy. Była to interpretacja nieszczęść i klęsk narodu.

12. Realia polskie.
W kraju będącym pod zaborami głównym tematem stało się zagadnienie walki o narodowe wyzwolenie. Bohaterowie podporządkowują swe działanie tej idei, a kiedy trzeba własne życie składają w ofierze, tworząc wzorce postaw patriotycznych.