Sarmata

W mojej wypowiedzi chciałbym zaprezentować portret Sarmaty. Postaram się odpowiedzieć na pytania: kim byli Sarmaci, skąd się wywodzą, jakie były ich zwyczaje, myśl polityczna, oraz dlaczego ideały sarmackie przyczyniły się do upadku I Rzeczypospolitej.

Samo zjawisko i kultura Sarmatów zostały spopularyzowane w Polsce przez książkę Alessandro Guagniniego „Sarmatiae Europeae descriptio”, którą wydano w Krakowie w 1578roku, a następnie przetłumaczono na język polski w 1611 przez Paszkowskiego.

Sarmatyzm był barokową formacją kulturową, która dominowała w Rzeczypospolitej od końca XVI do drugiej połowy XVIII wieku. Łączył on w sobie tradycje Zachodu, Wschodu, tradycje rodzime. Wywodzi się on z legendy, która głosiła, że polskie elity - szlachta i magnateria, pochodziły od starożytnego ludu irańskiego - Sarmatów. Koczownicze plemiona sarmackie istniały naprawdę. Zamieszkiwali oni dorzecze Donu i wybrzeże Morza Czarnego, a na skutek wędrówek ludów zawędrowali w dorzecze Dunaju, gdzie mieli styczność ze starożytnymi Rzymianami, którzy opisali ich kulturę. Za potomków "prawdziwych" Sarmatów uznaje się dzisiejsze ludy Kaukazu, przede wszystkich Osetyjczyków.
Mit ten odegrał bardzo ważną rolę w literaturze baroku polskiego i znacząco wpłynął na kształtowanie się obyczajowości i ideologii polskiej szlachty.

Jeśli chodzi o mysl polityczną Sarmatów należy powiedzieć, że jej nierozłączną częścią były idee republikańskie, to znaczy: praworządność, samorządność, wybieranie urzędników, w tym króla, który był mianowany dożywotnim prezydentem. Uważano, że ustrój Rzeczypospolitej jest najlepszy na świecie. W wyobrażeniu szlachty, starożytni Sarmaci byli ludem równych sobie mężów, stąd właśnie narodziła się potrzeba pielęgnowania przywilejów szlacheckich oraz zasada nadrzędności szlachty w społeczeństwie I Rzeczpospolitej. Złota wolność szlachecka obejmowała przywileje równości, nietykalności osobistej, wolności podatkowej, nadrzędnej roli sejmu i wolnej elekcji jako podstawowych instytucji państwa. Podstawą kraju były prawa kardynalne czyli Artykuły henrykowskie, pacta conventa, a nieco później również liberum veto. Jakakolwiek próba naruszenia tych praw stanowiła najwyższą zbrodnię.

Nawiązując do zwyczajów sarmackich należy zaznaczyć, że niezwykle ważne były dla nich więzy rodzinne i towarzyskie. Do kobiet odnoszono się z ogromnym szacunkiem i galanterią, chętnie przyjmowano gości, także nieznajomych. Ulubionym zajęciem była rozmowa i właśnie dlatego urządzano bogate uczty, które z racji tego, że były zakrapiane alkoholem, niejednokrotnie kończyły się bójkami.

Małżeństwo określano mianem głębokiej przyjaźni, młodzi nie znali się przed zawarciem związku. Decydujący był majątek, a nie uczucie. Dziewczynki i chłopców wychowywano oddzielnie. Chłopcy byli kształceni tak, by w przyszłości mogli pójść na studia, dziewczynki uczyły się pisania, czytania i prowadzenia domu.

Najbardziej wyrazistą sarmacką ceremonią był pogrzeb, którego bogate uroczystości rozpisane były czasem nawet na wiele miesięcy. Sama ceremonia pogrzebowa, z udziałem aktora wcielającego się w postać zmarłego trwała tydzień. Cechowała ją bogata, teatralna oprawa, udział jak największej liczby szlachty, możnych i duchowieństwa. Nieodłącznym elementem pogrzebu był portret zmarłego umieszczany u wezgłowia trumny, a po pochówku towarzyszący żałobnikom podczas biesiady konsolacyjnej.

W architekturze sarmacka moda przejawiała się poprzez szlacheckie drewniane dwory z sosny, jodły i modrzewia. Centralnym pomieszczeniem, w którym przyjmowano gości, była duża sień. Istniała bardziej intymna część żeńska i bardziej otwarta część męska. Ściany pomieszczeń były ozdobione portretami przodków, pamiątkami po nich, łupami wojennymi. Budowano też wiele bogato zdobionych pałaców i kościołów, uczelni i szkół wyższych. Trzymano się rodzimych rozwiązań o bryłach gotyckich i specyficznej dekoracji stiukowej sklepień. W architekturze religijnej sarmatyzm wpłynął głównie na formy grobowców.

W malarstwie sarmatyzm przejawiał się poprzez portrety szlacheckie i portrety przodków. Postać ubrana w tradycyjny żupan i kontusz, była ukazywana w pełni majestatu. Obraz wzbogacony był o bogate napisy i objaśnienia dotyczące zaszczytów i tytułów przedstawionej postaci. Ważnym elementem był też opisany już portret trumienny.

Jeśli chodzi o Sarmatów należy nadmienić, że jednym z głównych obyczajów była wystawna i niezwykle barwna moda. Przeciętny Sarmata poświęcał jej wiele czasu i pieniędzy. Najpopularniejszą szatą, używana na co dzień był żupan – sięgający po kostki, rozcięty na dole, zapinany od szyi po pas. Miał on długie i wąskie rękawy. Często szyto go z kosztownych materiałów, o żywych barwach. Na żupan narzucano kontusz z charakterystycznymi, rozciętymi rękawami, sięgającymi poniżej kolan. To wszystko obejmował kosztowny, wysadzany drogimi kamieniami pas. Oprócz kontusza używano też delli – długiej, obcisłej do pasa, od pasa luźnej sukni. Delia była podpięta futrem, z czasem zaczęto nosić ją jako pelerynę. Na nogach noszono szarawary, a na głowę wkładano kołpak z czaplimi piórami. Nieodzownym elementem stroju była szabla, zwykle karabela, która miała rękojeść w kształcie głowy orła.