Gotyckie i romańskie katedry czyli w gotyckim stylu wzbić się do nieba, w romańskim mocno trzymać się przy ziemi.

1. Katedry romańskie.
2. Katedry gotyckie.
3. Cechy charakterystyczne obu stylów.

a) Pojęcia do wyjaśnienia : rotunda, portal, prezbiterium.
- Rotunda - świątynia formą przypominające walec.
- Portal – ozdobne wejście, np. Drzwi przedstawiające sceny z życia świętego Wojciecha.
- Prezbiterium-wschodnia część kościoła, w której stawiano ołtarz

b) Narodziny wielkiej sztuki romańskiej:
Nie możemy z całą pewnością powiedzieć, gdzie narodziła się sztuka romańska. Francuzi twierdzą na ogół, że na ich ziemi; francuscy uczeni ustalili też jej nazwę (dopiero w IV wieku) , wywodząc słowo „romański” albo romańska (sztuka) od nazwy języka, romańskiego właśnie, którym mówiono w dawnej Galii, a dzisiejszej Francji, zanim wykształcił się w język francuski.
Niepewność czy Francja jest ojczyzną sztuki romańskiej, wynika stąd, że jednocześnie powstawały jej dzieła i w innych krajach: w północnych Włoszech, w zachodnich Niemczech i w tej części Hiszpanii – jest nią przede wszystkim Katalonia – której nie zajęli w VII wieku Arabowie.

c) Zasięg:
Tak jak sztuka bizantyjska zagarnęła wschód Europy, tak sztuka romańska zajęła cały zachód docierając do wszystkich krajów, które chrześcijaństwo przyjęły do Rzymu.
W wiekach XI – XII w Europie nastąpiło rozpowszechnianie się stylu romańskiego, natomiast w wieku XIV- styl romański wkracza na arenę dziejów Polski.

d) Cechy charakterystyczne stylu romańskiego:
Jest to niemal wyłącznie sztuka sakralna (kościelna) powstająca wokół wielkich katedr, klasztorów i kolegiat. Główne typy architektury: kościoły zakonne z zabudowaniami klasztornymi, także tzw. kościoły pielgrzymkowe, kolegiaty i kościoły parafialne

Kościół romański powstaje na wzór rzymskiej bazyliki, ale prócz założenia prostokątnego i podziału na trzy nawy, nie ma nic z bazyliki starochrześcijańskiej nie pozostaje. Mury nabierają grubości – co można częściowo tłumaczyć potrzebą obronności - ale przede wszystkim potrzebą, żeby budowla była solidna i masywna. Zamiast dwuspadowego dachu – solidny strop lub sklepienie. Sklepienie to może być kopułą, która ma kształt połowy kuli; może też być kolebką – tak nazywa się sklepienie o kształcie przekrojonego na pół walca; może być wreszcie sklepieniem, które powstaje z przenikania się pod kątem prostym dwóch kolebek krzyżowym o tej samej średnicy.

Sklepienie wspiera się na filarach albo kolumnach, równie potężnych i solidnych jak mury. Filary i kolumny łączone są z okrągłymi łukami arkad i ustawione rzadziej niż w bazylice starochrześcijańskiej. Dzięki temu nawy boczne nie są już oddzielnymi korytarzami, ale zespalają się z nawą środkową, znacznie teraz szerszą. Oto więc następna nowość: wnętrze kościoła jako spoista całość.

Kolejną cechą charakterystyczną dla stylu romańskiego jest to, iż chrzcielnica znajduje się teraz wewnątrz budowli, a dzwonnica zamienia się w wieżę , najczęściej czworoboczną, masywną jak wszystko w tej architekturze i przybudowaną do korpusu kościoła. Liczba wież jest rozmaita: od jednej do trzech, czterech, pięciu, a nawet siedmiu czy dziewięciu w późniejszych okresach. Któraś z nich lub nawet kilka służy za dzwonnicę.

Wnętrze kościoła oświetlają wysoko umieszczone okna. Często łączy się je razem, po dwa lub, jeszcze chętniej po trzy, między nimi znajdują się kolumienki. Ta połączona grupa okien, które mogą być ślepe i służyć do celów dekoracyjnych nazywa się z łacińska triforium.

Gotyckie budowle były wysokie, masywne, o grubych murach, wieloczłonowe, o formach prostych, geometrycznych i surowych, o zwartych proporcjach i przejrzystym układzie spiętrzonych brył, podporządkowanych określonej hierarchii. Podstawowym materiałem w owym okresie był kamień w formie starannie opracowanych ciosów; stosowano powszechnie łuk półkolisty. We wnętrzach początkowo otwarte wiązania dachowe lub drewniane stropy, od końca XI wieku sklepienia kolebkowe i krzyżowe.

Rzeźba romańska to wielki i wspaniały rozdział w historii sztuki średniowiecza. Można nawet powiedzieć, że architektura i rzeźba to dwaj przyjaciele, którym tak dobrze jest ze sobą razem, że rozstają się niechętnie i tylko wskutek zrozumiałej dla obu stron konieczności. Nie można sobie wyobrazić nawet pieknej budowli romańskiej bez jeszcze piękniejszej rzeźby. Zdobi ona cokoły, gzymsy, fryzy, stanowi obramienie okien, oplata kolumny, filary, otacza paradne wejście do katedr i kościołów zwane portalem. Jest to rzeźba przeważnie kamienna, podporządkowana prawom ram architektury, przeważnie o tematyce religijnej, ale także wyobrażająca przedstawienia animalistyczne, wyobrażenia tworów mitycznych i fantastycznych, motywy roślinne, geometryczne (np. Plecionki), często o skomplikowanym programie ikonograficznym. Malarstwo z tego okresu także głównie religijne i związane z architekturą (dekoracje sklepień i ścian) było płaskie i linearne; Rozwinął się też witraż, malarstwo miniaturowe (liczne skryptoria klasztorne) oraz malarstwo tablicowe (frontalia i retabula ołtarzowe).

Ważnymi działami sztuki romanskiej były: snycerstwo, wyroby z kości słoniowej, złotnictwo (krzyże); relikwiarze (naczynia liturgiczne), emalierstwo , odlewnictwo w brązie, tkactwo i hafciarstwo.

e) Główne ośrodki sztuki romańskie:
- Francja - (kościoły w Cann, Tours, Poitiers, Tuluzie, Arles, Autun, Moissac, Souillac i Vezelay – także słynne rzeźby; malowidła ścienne – St. Savin, sur Gartempe, Tavant i Vic),
- Włochy - (katedry w Pizie, Modenie, kościoły S. Miniato we Florencji, Santa. Ambrogio w Mediolanie; rzeźbiarze tworzący w tym czasie: B. Antelami, Wiligelmo z Modeny; malowidła ścienne – Sant Angelo in Formis i Galiano.
- Anglia - opactwo St. Albans, katedry w Lincoln, Durham, Chichester
- Hiszpania – (katedry w Santiago de Compostela, Zamora i Salamance, portal Santa Maria de Ripoll; malowidła ścienne z Tahull i León)
- Niemcy – katedry w Trewirze, Spirze, Moguncji, Wormacji, kościoły w Kolonii, rzeźby w katedrze w Bambergu, Munster, Werden)
- Polska – katedry romańskie (Gniezno, Płock, Poznań, Kraków), kolegiaty (Opatów, Kruszwica, Tum pod Łęczycą), klasztory (Tyniec), małe kościoły grodowe (Inowłódz); portale w Czerwińsku, w Tumie pod Łęczycą, w kościele św. Marii Magdaleny we Wrocławiu, Strzelnie (także słynne kolumny), Trzebnicy; brązowe Drzwi Gnieźnieńskie, malowidła ścienne w Czerwińsku i Tumie pod Łęczycą.

IV Gotyckie katedry wznoszą się ku niebu
a) Okres trwania gotyku: - od XII wiek do XV, a nawet początków XVI wieku.
b) Cechy charakterystyczne gotyku:
Budowla gotycka w przeciwieństwie do romańskiej jest lekka, strzelista, pnie się wysoko w górę. Dla przykładu powiedzmy, że wysokość nawy głównej w wielu katedrach Francji waha się pomiędzy 30 a 50 metrami. Cała zaś budowla, wraz z wieżami, może osiągnąć zawrotną wysokość 150 metrów.

Trzy elementy gotyku pozwalają na uzyskanie wrażenia lekkości i strzelistości, są to:
1. Sklepienie krzyżowo-żebrowe
2. Przypory (to nic innego jak skarpy kamienne, którymi obrasta budowla od zewnątrz.
3. Łuk ostry

Charakterystyczne dla gotyckiej katedry są też okna: wysokie i smukłe, które były doskonałą okazją dla wszystkich artystów specjalizujących się w dziedzinie witrażu czyli obrazów robionych z maleńkich kawałków kolorowego szkła. I tak np. We wspaniałej katedrze we francuskim mieście Chartres jest 146 okien przedstawiających 1359 różnych tematów, nie tylko zresztą religijnych, ale także o tematyce świeckiej robionych na zamówienie szewców, piekarzy, płatnerzy, rzeźników, stolarzy itp.

Wprawdzie rzeźbiarz gotycki podobnie jak romański pozostawał przede wszystkim w służbie kościoła, to jednak nie uważał, że jego rzeźba musi być ściśle związana z architekturą. Zwłaszcza jeśli chodzi o postaci ludzkie. Bardzo starał się przedstawiane postaci pokazać, jak najbardziej realnymi, nie pozwalał sobie na fantazję i bardzo uważnie przyglądał się ludziom, ruchom człowieka, żeby je wiernie odwzorować. Jeśli na portalu katedry gotyckiej roi się od świętych wymieniających uśmiechy, pozdrowienia, to jej wnętrze jest puste Czasem tylko pojawiają się postaci rzeźbione, które chociaż nieliczne, zasługują na uwagę. Nie są to bowiem święci, ale osoby świeckie – najczęściej fundatorzy katedry, osoby zasłużone itp. Najwspanialsze figury fundatorów znajdują się we wnętrzu katedry w niemieckim mieście Naumburg, w Saksonii. Jest to 12 postaci książąt saskich, którzy na własny koszt zbudowali katedrę.

c) Główne ośrodki:
Wspaniałe katedry gotyckie znajdują się na terenie Francji, a ściślej w takich miastach jak: St.- Denis, Paryż, Chartes, Amiens, Reims, Beauvais, Strasburg. Na terenie Niemiec wspaniałe pozostałości gotyku można zobaczyć w takich miastach jak: Marburg, Fryburg Bryzowski, Ratyzbona, Kolonia, Ulm. W Anglii możemy podziwiać gotyckie katedry w Salisbury, Oxford, Canterbury, Wells, Lincoln, Lichfield, York. Nie brakuje gotyckich katedr na terenie Włoch, a ściślej w Mediolanie, Scienie, Bolonii i Florencji, a także w Hiszpanii, a konkretnie w Burgos i Segovii.

d) Polski gotyk czyli gotyk ceglany
Kościoły gotyckie w Polsce – gdzie podobnie jak na terenie Niemiec nie było wystarczającej ilości kamienia- budowano z czerwonej, nie pokrytej tynkiem cegły, czasem tylko cegłę uzupełniano kamieniem. Stąd gotyk polski nazywa się ceglanym.

Warto podkreślić, że w naszym kraju też możemy obejrzeć gotyckie katedry, wystarczy odwiedzić w Gdańsku kościół Mariacki czy kościoły: św. Jana, św. Katarzyny, św. Piotra i Pawła oraz św. Trójcy.

Zabytki gotyku spotkamy też w Toruniu, w Gnieźnie, Poznaniu, Malborku oraz we Wrocławiu i Krakowie, w którym trzynawowy kościół Mariacki uznany jest za arcydzieło polskiego gotyku. A przepiękna kaplica znajdująca się na terenie katedry na Wawelu (zwana Mariacką) jest też zbudowana w stylu gotyckim. Na Wawelu też możemy obejrzeć piękne rzeźby gotyckie – nagrobki Władysława Łokietka oraz Kazimierza Wielkiego. Zwłaszcza nagrobek Kazimierza Wielkiego wykonany z piaskowca i czerwonego marmuru z postacią króla spoczywającego pod gotyckim baldachimem godnie upamiętnia tego mądrego władcę i pierwszego opiekuna sztuk w Polsce.

Chyba się nie pomylę, jeśli stwierdzę, że warto by było wybrać się na wycieczkę po Polsce śladem romańskich i gotyckich budowli...