Osadnictwo wiejskie

Charakterystycznym dla krajów w początkowej fazie rozwoju jest osadnictwo pierwotne, które pojawia się w momencie przejścia człowieka z koczowniczego trybu życia na tryb osiadły. Zaczyna budować pierwsze prymitywne obiekty, które dają schronienie ludności. Początki rolnictwa mają ścisły związek z osadnictwem prymitywnym. Osadnictwo prymitywne jednak to nie to samo co osadnictwo wiejskie. Wsie w krajach wyżej rozwiniętych to osady rolnicze, w której ludność utrzymuje się z uprawy ziemi albo hodowli zwierząt. Wieś to zorganizowany twór państwowy, w którym rolnictwo funkcjonuje jako oddzielny dział gospodarki.

Jednostki osadnicze typu wiejskiego na świecie są bardzo od siebie różne. W krajach o najwyższym rozwoju cywilizacyjnym współczesne wsie stanowią przeobrażenie osadnictwa pierwotnego. Taki charakter mają jednak tylko wsie w krajach w których przeszły wszystkie etapy rozwoju cywilizacyjnego. W krajach Afryki, Azji i Oceanii, w których najsłabiej są rozwinięte urbanizacyjne i gospodarczo osadnictwo wiejskie ma inny charakter. W krajach Ameryki Północnej i Południowej, a także Australii pierwotne osiedla zostały wyparte przez osadnictwo o charakterze europejskim.

W Demograficznym punkcie widzenia wieś to jednostka osadnicza, której ludność nie przekracza określonej liczby. W ujęciu urbanistycznym i geograficznym wieś to miejsce zamieszkania ludności rolniczej, które tworzy nieodłączną całość z terenem. Osiedle wiejskie składa się z zabudowania gospodarczego, mieszkalnego, a także z użytków rolnych oraz grunty związane z nimi. Gruntami, które związane są z użytkami rolnymi możemy uznać np. wody stojące, czyli stawy, które wspomagają hodowle kaczek, gęsi i innych zwierząt gospodarskich.

Najmniejszą jednostka osadniczą jest pojedyncze gospodarstwo rolne. W skład takiego pojedynczego gospodarstwa rolnego wchodzą: dom mieszkalny, budynki gospodarcze oraz pola należące do gospodarstwa. Zagrody mogą być od siebie oddalone w różnych odległościach, nawet w dużych.

Małą osadę tzw. przysiółek tworzy kilka skupionych zagród. Wsie mogą przybierać różne wielkości: małe, średnie i duże. Zależne to jest od charakteru sieci osadniczej a także od gęstości zaludnienia we wsiach skupionych. We wsiach dużych żyje co najmniej 1000 mieszkańców, czyli ok. 200 domów mieszkalnych. Na terenie Polski w głównej mierze występują wsie małe. Na przykład na Węgrzech, w rejonie Morza Śródziemnego wytworzyły się duże wsie skupione.

W zależności od rozmieszczenia domów i ich położenia w stosunku do gruntów ornych i dróg rozróżniamy różne układy przestrzenne wsi. W krajach, gdzie osadnictwo przeszło przez wszystkie etapy rozwoju cywilizacyjnego, czyli rozwoju społeczno-gospodarczego i kulturowego, można wyróżnić wiele typów. Kontynentem na którym wszystkie etapy rozwoju miały miejsce rozróżniamy następujące typy kształtu wsi: okolnice, owalnice, wielodrożnice, ulicówki, łańcuchówki, rzędówki i inne.

- Okolnice - wsie placowe, wokół okrągłego placu nieregularnego bądź okrągłego, występują zwarto stojące zabudowania, które tworzą pierścień zamknięty z jednym albo dwoma wejściami do wsi. Taki typ wsi głównie występuje na terenie Czech, ale także licznie na terenach między Odrą a Łabą.
- Owalnice - wsie placowe, w których plac przyjmuje kształt wrzeciona z wydłużonym placem. Wstęp do wsi był ograniczony dwiema bramami na początku i w wylocie drogi. Jest to forma przejściowa pomiędzy okolnicą a ulicówką.
- Wielodrożnica - wsie o chaotycznej zabudowie, nieregularnym przebiegu dróg. Domy i zabudowania gospodarcze ustawione są wzdłuż przebiegu dróg. Ten typ wsi występuje m.in. w: Polsce, Niemczech, Węgrzech i Serbii.
- Ulicówki - wsie, które przecina jedna droga przy której po obu stronach stoją zwarto ustawione budynki.
- Łańcuchówki - wsie, w których domy są nie regularnie rozmieszczone nieregularnie wzdłuż drogi.
- Rzędówki - wsie, w których domy były luźno rozmieszczone, najczęściej po jednej stronie drogi.

Oprócz osadnictwa skupionego powstało osadnictwo rozproszone. Jest to forma nowoczesnego osadnictwa wiejskiego, wiąże się to z reformą agrarną. Taki typ osadnictwa występuje na terenach Stanów zjednoczonych, Kanady i Australii. Jest to typ osadnictwa farmerskiego, który wiąże się ze wyspecjalizowaną produkcja rolną w tych krajach.

Główną i podstawową funkcją, którą pełnią osiedla typu wiejskiego jest funkcja rolnicza. Jednak w tych wsiach możemy jeszcze odnaleźć inne funkcje. Ten przypadek dotyczy głównie osad znajdujących się w strefie podmiejskiej wielkich miast i aglomeracji. Można rozróżnić następujące funkcje: usługowa – w krajach o ustabilizowanych rolnictwie, kulturalno- oświatowa, naukowa, rzemieślnicza, turystyczna, uzdrowiskowa. Zmiany funkcjonalne jednostek osadniczych typu wiejskiego dają podstawę do przyznawania praw miejskich.