W jaki sposób próbowano rusyfikować naród polski?

Rusyfikacja to polityka władz rosyjskich zmierzająca do wynarodowienia ludności polskiej zamieszkującej tereny, które w następstwie rozbiorów Polski i traktatu Wiedeńskiego z 1818r. Znalazły się pod panowaniem Rosji.
Systematyczną akcją rusyfikacyjną rozpoczęto po upadku powstania listopadowego. Zniesiono konstytucję nadaną przez Aleksandra I, która nadała Królestwu Polskiemu odrębność państwową, a wprowadzono „Statut organiczny", zlikwidowano sejm, odrębne wojsko polskie. Wprowadzono rosyjskie instytucje państwowe i rosyjskie prawo. Konfiskowano uczestnikom powstania majątki ziemskie.

W 1833 wprowadzono stan wojenny. O wszystkim decydowali namiestnik I. Paskiewicz oraz carscy naczelnicy wojskowi. Zachowana Rada Stanu do 1841 składała się w większości z Rosjan. Stopniowo różne dziedziny życia (szkolnictwo, sądownictwo) podporządkowywano kierownictwu centralnemu w Petersburgu. Na Litwie, Białorusi, Ukrainie represje i polityka rusyfikacji były znacznie ostrzejsze. Skonfiskowano 3 tysiące majątków uczestników powstania, a 50 tysięcy rodzin drobnej szlachty polskiej przesiedlono w głąb Rosji. Zlikwidowano Uniwersytet Wileński, Liceum Krzemienieckie i inne polskie gimnazja.
Ponowne zaostrzenie rusyfikacji nastąpiło po upadku powstania styczniowego (1864). Naczelną władzę Rosji w Królestwie Polskim sprawował Komitet Urządzający do Spraw Królestwa Polskiego; zlikwidowano odrębności administracyjne kraju, który podzielono na dziesięć guberni. Królestwo Polskie nazywano „Kraj Nadwiślański" („Kraj Przywiślański"). Zrusyfikowano całkowicie administrację (choć nigdy nie udało się usunąć z niej wszystkich Polaków, gdyż rząd rosyjski nie dysponował odpowiednią kadrą). Zlikwidowano Kościół unicki, zniesiony już wcześniej w samym cesarstwie rosyjskim.; unitów (zwłaszcza na Podlasiu) w barbarzyński sposób zmuszano do przejścia na prawosławie. Budżet Królestwa włączono do ogólnego budżetu cesarstwa Rosji. W 1874 urząd namiestnika zastąpiono stanowiskiem generała-gubernatora, który był zarazem dowódcą warszawskiego okręgu wojskowego obejmującego cały obszar Królestwa Polskiego.

Do I wojny światowej obowiązywały w Królestwie prawa wyjątkowe, na mocy których generał-gubernator mógł oddać pod sąd wojenny osoby cywilne lub zsyłać w głąb Rosji Polaków „politycznie podejrzanych" bez postępowania sądowego. Szkolnictwo stopniowo rusyfikowano. Jedyną polską uczelnię akademicką w Królestwie, Szkołę Główną Warszawską założoną w 1862, przekształcono w 1869 w rosyjski. Uniwersytet Cesarski. W szkołach średnich wprowadzono język rosyjski jako język wykładowy, zachowując nadobowiązkową naukę języka polskiego, ale w języku rosyjskim. Tylko religii uczono po polsku (z wyjątkiem Chełmszczyzny). Także w szkołach ludowych wprowadzono naukę w języku rosyjskim. Ostatecznie w szkołach zakazano nawet rozmawiać w języku polskim.

Projektowano także narzucenie językowi polskiemu alfabetu rosyjskiego. Najzacieklejszą politykę antypolską prowadzili: Paskiewicz, Hurko i Apuchtin.
Najsilniejsze tendencje rusyfikacyjne wystąpiły na Litwie, Białorusi i Ukrainie, gdzie rusyfikacja skierowana była nie tylko przeciw Polakom, lecz i przeciw innym narodom. Zwłaszcza na Litwie za rządów generała-gubernatora M. Murawjowa zwanego Wieszalielem zakazano Polakom nabywania majątków ziemskich (mogli je tylko dziedziczyć), całkowicie z rusyfikowano urzędy, sądy i szkoły, uniemożliwiając Polakom uzyskanie dostępu do wielu stanowisk. Wielu polskich powstańców skazano na śmierć, setki zesłano w głąb Rosji, majątki ich konfiskowano i oddawano oficerom i urzędnikom rosyjskim; wsie oskarżone o udział w powstaniu palono wraz z całym dobytkiem. W miastach w wielu miejscach publicznych wprowadzono zakaz używania języka polskiego. Próbowano też zrusyfikować Kościół.


Pewne złagodzenie polityki antypolskiej nastąpiło w końcu XIX w. W czasie rewolucji 1905-07 doszło do ustępstw ze strony caratu wobec Polaków: można było wówczas otwierać szkoły prywatne z polskim językiem wykładowym i zakładać polskie organizacje kulturalne. Po stłumieniu rewolucji nastąpiło ponowne zaostrzenie polityki antypolskiej. Ilustracją tych wszystkich działań rusyfikacyjnych jest książka S. Żeromskiego „Syzyfowe prace”, nazwaną przez historyków literatury dokumentem epoki.