Historia Hiszpanii

Ziemie Płw. Iberyjskiego, gdzie ślady obecności człowieka sięgają dolnego paleolitu (od ok. 900 tys. p.n.e.), najstarsze dzieła sztuki — kultury magdaleńskiej (Altamira), a z IV–II tysiącl. p.n.e. pochodzą liczne megality, były u progu epoki hist. zasiedlone przez Iberów i Celtów; na pd. i wsch. wybrzeżach osady handl. zakładali Fenicjanie (przyczyniając się też do rozwoju kultury Tartessos) oraz Grecy; w VI w. p.n.e. miejsce Fenicjan zajęli Kartagińczycy; ich ekspansja w III w. p.n.e. została podczas II wojny punickiej zastąpiona przez podbój rzym., który trwał do 19 r. p.n.e.; pod panowaniem Rzymu H. pozostała do pocz. V w. n.e.; nastąpiła romanizacja ludności, przemiany cywilizacyjne, z czasem chrystianizacja. W 409 n.e. uległa najazdowi (z pn.) Swewów, Alanów i Wandalów, a potem Wizygotów, którzy w VI w. przenieśli ośr. swego państwa z Galii do Toledo i stopniowo opanowali półwysep; germ. Wizygoci stanowili nieliczną warstwę panującą nad ludnością rom.; kres ich państwu położył 711 atak muzułmanów z Afryki; muzułm. H. weszła w granice kalifatu damasceńskiego (z wyjątkiem ośr. chrześc. na pn., jak Asturia), a od 756 stanowiła odrębne państwo kordobańskie, które 1031 rozpadło się na drobne emiraty, okresowo jednoczone w XI–XIII w. (Almohadzi, Almorawidzi); ok. 800 Frankowie usunęli muzułmanów z pn.-wsch. części H., gdzie utw. Marchię Hiszp.; powstające po jej rozpadzie oraz w wyniku ekspansji Asturii kolejne państwa chrześc. (Nawarra, Aragonia, Barcelona, León, Kastylia, Portugalia) wypierały państwa muzułm. na pd. (rekonkwista) aż do zajęcia 1492 Grenady. W 1479 unia Kastylii i Aragonii pod panowaniem Izabeli I Katol. i Ferdynanda II Katol. stworzyła podstawy pod zjednoczenie H.; kraj, pocz. wielokulturowy i wielorel., poddano unifikacji ideologicznej i rel. (działalność inkwizycji, wygnanie Żydów 1492 i morysków 1609–14); wzmocniono centr. władzę król.; odkrycie 1492 Ameryki przez K. Kolumba rozpoczęło ekspansję kolonialną; 1516 panowanie w H. objęła dyn. Habsburgów (ces. Karol V, Filip II), angażując ją w walkę o dominację w Europie oraz przeciw reformacji i zagrożeniu tur.; do końca XVI w. H. była pierwszą potęgą polit., mor. i militarną; pod jej władzą znalazła się większość Ameryki Pd. i Środk., Filipiny, duża część Włoch, Niderlandy, Portugalia; ok. 1530–ok. 1680 trwał wspaniały rozkwit hiszp. kultury. W XVII w. nastąpił głęboki regres: niewydolność gospodarki i władzy państw., klęski w wojnach z Francją, strata m.in. pn. Niderlandów i Portugalii; po wygaśnięciu hiszp. Habsburgów 1700 tron objęli Burbonowie, tracąc w wyniku wojny o sukcesję hiszpańską ostatnie posiadłości H. w Europie; ich reformy w XVIII w. zmierzały do usprawnienia państwa, ożywienia gospodarki, wzmocnienia władzy (zwł. w duchu oświec. za Karola III). Po okupacji przez wojska napoleońskie 1808 i wojnie wyzwoleńczej Burbonowie 1814 przywrócili absolutyzm; spory i walki o kształt ustrojowy państwa (1820–23 rewolucja liberalna, wojny karlistowskie, 1868 obalenie i 1874 powrót Burbonów, 1873–74 republika) przerwało wprowadzenie 1874–76 monarchii konst., w ramach której do 1923 rządzili na przemian konserwatyści i liberałowie. W 1810–26 niepodległość zdobyła większość hiszp. kolonii w Ameryce, a 1898 H. utraciła ostatnie posiadłości w wyniku klęski w wojnie z USA; 1912–56 władała pn. Marokiem. W 1923–30 dyktaturę sprawował gen. M. Primo de Rivera; 1931 proklamowano republikę; spory polit., napięcia na tle społ., nar. (Baskonia, Katalonia) i stosunku do Kościoła powodowały wzrost polaryzacji społeczeństwa; 1936 bunt prawicowych wojskowych przeciw lewicowemu rządowi zapoczątkował wojnę domową 1936–39; w wyniku zwycięstwa sił nacjonalist. rządy dyktatorskie sprawował do 1975 gen. F. Franco, opierając się na armii i Falandze Hiszp., systemie kontroli i represji, poparciu Kościoła i konserwatywnej części społeczeństwa; mimo bliskich stosunków z hitl. Niemcami i faszyst. Włochami, H. nie wzięła udziału w II wojnie świat.; od 2. poł. lat 50. Franco wyprowadzał kraj z izolacji międzynar.; zapoczątkowano liberalizację i modernizację gospodarki. Po śmierci dyktatora 1975 tron objął Jan Karol I z dyn. Burbonów; nastąpiła szybka liberalizacja życia polit., konstytucja z 1978 wprowadziła parlamentarno-gabinetowy system rządów, uznano prawo regionów hist. do autonomii (1979–83 ukonstytuowało się 17 wspólnot autonom.); 1976–82 rządy sprawowała centroprawica, a 1982–96 Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza (premier F. Gonzlez Mrquez); prowadzona w latach 80. restrukturyzacja gospodarki przyczyniła się do wysokiego wzrostu ekon.; 1982 H. przystąpiła do NATO, 1986 do EWG i 1993 do UE; od 1996 rządy Partii Ludowej (zwycięstwa wyborcze 1996 i 2000), premier J.M. Aznar; od czł. 1999 Unii Gosp. i Walutowej (euro); w latach 90. terrorystyczna aktywność ETA, której 2000 rząd zapowiedział bezwzględną walkę, zaś hiszp. partie polit. — utworzenie wspólnego frontu przeciwko ETA, co wykluczyło rozmowy z lokalnym rządem Baskonii zdominowanym przez nacjonalistów.
M. TUÑÓN DE LARA, J. VALDEÓN BARUQUE, A. DOMNGUEZ ORTIZ Historia Hiszpanii, Kraków 1997.






Wojna domowa w Hiszpanii 1936-1939,
Wojna domowa w Hiszpanii pomiędzy republikańskim rządem (republikanie, socjaliści, komuniści), a zwolennikami generała F. Franco (m.in. konserwatyści i monarchiści). Republikanów poparł Związek Radziecki oraz przybywający ochotnicy (głównie komuniści), którzy utworzyli tzw. brygady międzynarodowe. Natomiast generał Franco został poparty przez Niemcy i Włochy.
Wojna rozpoczęła się 17 VII 1936 buntem komendanta Wysp Kanaryjskich generała Franco. Dzięki pomocy lotnictwa włoskiego i niemieckiego przerzucił on swe oddziały z Afryki do południowej Hiszpanii. 15 sierpnia połączył się z oddziałami generała E. Moli w odległości 100 km od Madrytu. Zorganizowana została wówczas tzw. władza ludowa, która obroniła Madryt, a w następnym roku przeszła do ofensywy, głównie dzięki pomocy francuskiej i sowieckiej (zwycięstwa nad rzeką Jarama w lutym czy pod Guadalajarą w marcu).
W 1938 wojska frankistowskie przeszły do kontruderzenia i przedzieliły terytorium kontrolowane przez republikę, zajmując w styczniu 1939 Barcelonę. 27 lutego tegoż roku rządy Francji, Włoch i Wielkiej Brytanii uznały utworzony w 1937 rząd Franco. 28 marca zdobyto Madryt, a 1 kwietnia Franco ogłosił zakończenie wojny.
Ocenia się, że pomoc niemiecka wynosiła 10 tys. ludzi (w tym 5-tysięczny Legion Condor), 200 czołgów, 600 samolotów i 800 armat. Pomogli też m.in. Portugalczycy i Irlandczycy, a także 75-tysięczny korpus tzw. "ochotników" marokańskich. Natomiast stronę republikańską wsparli Sowieci siłą 3 tys. ludzi oraz 1000 samolotów, 900 czołgów, 300 samochodów pancernych i 1550 armat, Francuzi dostarczyli zaś 300 samolotów. Poza tym w tzw. brygadach międzynarodowych walczyło ok. 35 tys. ochotników różnych narodowości.
Straty po stronie nacjonalistów wynosiły 90 tys. ludzi, a po stronie przeciwnej 110 tys. Rannych po obu stronach zostało ponad mln osób. Poza linią frontu zamordowano łącznie 130 tys. osób, 500 tys. obywateli Hiszpanii znalazło się na wygnaniu. Prawie 200 tys. zginęło po wojnie w wyniku prześladowań.