Gramatyka

CZEŚCI MOWY
Przymiotnik oznacza cechy i właściwości rzeczowników: dobry, mądry, ciężki, leśny itp. oraz w krótkiej formie: rad, wesół, zdrów, godzien, wart.
Przymiotniki odmieniają się przez przypadki i rodzaje: męski, żeński i nijaki w liczbie pojedynczej oraz męskoosobowy i niemęskoosobowy w liczbie mnogiej.

Zaimek (po łacinie pronomen – zamiast imienia) wskazuje przedmiot lub sytuację.

Zaimki dzielimy na:
• osobowe – ja, ty, my, wy, oni, ci, tamci, owi,
• zwrotne – się, siebie, sobie,
• dzierżawcze – mój, twój, nasz, wasz, ich, jego, jej,
• wskazujące – ten, tamten, ów, taki,
• pytające – kto, co, komu, czemu, kogo, gdzie, kiedy,
• względne – (pytające bez znaków zapytania) kto, co, komu,
• nieokreślone – nikt, coś, ktoś, nic, cokolwiek, pewien.

Inny podział rozróżnia zaimki:
• rzeczowne – ten, to, ta, ów,
• przymiotne – taki, taka, owaki,
• liczebne – tyle, ile, ileś,
• przysłowne (nieodmienne) – tak, owak, wszak, wtedy, tu, tam, stąd,
dotąd, tędy, tamtędy, jak, kiedy, gdy,
odtąd, gdzieś, kiedyś, nigdy, wszędzie.

Liczebniki to nazwy liczb i cech związanych z liczeniem. Dzielą się na:
• proste – jeden, sto,
• złożone – trzysta, pięćset,
• główne – jeden, pięć, sto, tysiąc,
• porządkowe – pierwszy, piąty, siódmy, setny,
• zbiorowe – dwoje, troje, pięcioro, dziesięcioro,
• mnożne – pojedynczy, poczwórne, jednokrotny, stokrotny,
• wielorakie – dwojaki, trojaki,
• ułamkowe – (nie odmieniają się) pół, półtora.

Liczebniki – jedni, dwaj, dwóch, obaj, obydwaj, obydwóch (obydwu), trzej, trzech, czterej, czterech – łączą się z rzeczownikami męskoosobowymi: dwaj panowie poszli, dwóch panów poszło; pozostałe liczebniki łączą się z rzeczownikami niemęskoosobowymi: jedne książki, dwa konie, dwie linie itp.
Liczebniki odmieniają się przez przypadki

Wyrazy oznaczające czynność dokonującą się trwającą w czasie. Czasownik odpowiada na pytania: co robi, co się dzieje, np. pisze, myśli.

Rozróżniamy czasowniki:
- przechodnie(czynność rządzi dopełnieniem)"wziął książkę" – "książka jest wzięta" nieprzechodnie"on śpiewa, on leży"
- jednokrotne(czynność wykonywana raz)wiezie, niesie, śpi wielokrotne(czynność wykonana wiele razy)wozi, nosi, sypia
- dokonane(nie występuje w czasie teraźniejszym)rzucić, mignąć niedokonane(występuje we wszystkich czasach) rzucać, migać

Przysłówki oznaczają jakość lub okoliczność stanu i każdej czynności. Odpowiadają na pytania: jak, gdzie, kiedy, skąd, dokąd, w jaki sposób.
Przykłady: daleko, naraz, wówczas, naprawdę, wtenczas, gorzko, źle, dobrze, boso, wcześnie, po ludzku, po polsku, na skutek, na przykład, w ogóle, z daleka, z dawna, po staremu, wszerz, wspak.

Przyimek łączy się z wyrazem i nadaje mu inny sens; np.: rzeczownik stół tworzy z przyimkami wiele zestawień: na stole, o stole, za stołem, obok stołu, po stole, pod stołem, zza stołu, koło stołu, przy stole, ponad stołem, spod stołu, od stołu, ku stołowi, do stołu itd.

Przyimek w połączeniu z rzeczownikiem, przymiotnikiem, liczebnikiem tworzy wyrażenie przyimkowe np.: z nudów, ze strachu, sklep z obuwiem, zeszyt w kratkę, z piętnaście, ze sto, z milion.]

Spójniki łączą dwa jednorodne wyrazy lub części zdania.
Ten związek może być:
• łączny – i, oraz, ni, też, lub, albo;
• przeciwstawny – a, ale, lecz, jednak, przecież;
• wynikowy – więc, dlatego, toteż, przeto;
• podrzędny – że, bo, jeśli, choć, aby, ażeby, gdyby, ponieważ.

Partykuły zabarwiają i wzmacniają znaczenie wypowiedzi. Przykładowe partykuły: że, iż, li, nie, tu, to, też, no, oby, niech, chyba, lada chwila, tam do licha.

CZEŚCI ZDANIA
Konieczną częścią zdania jest orzeczenie. Oznacza ono czynność, stan lub właściwość podmiotu.
Odpowiada na pytania: co robi podmiot?, kim jest?, jaki jest?, co się z nim dzieje?
Janek pisze.
Jedźmy na wycieczkę.
Olek jest uczniem.
Mama jest dobra i czuła.
Niebo stawało się szare.

Są dwa rodzaje orzeczenia:
a) Orzeczenie czasownikowe jest wyrażone formą czasownika osobowego:
Janek pisze.
Słońce świeci.
b) Orzeczenie imienne składa się z łącznika wyrażonego formą czasowników "być",
"stać się", "zostać", "musieć", "chcieć", "mieć" i orzecznika wyrażonego inną częścią mowy:
rzeczownika, przymiotnika, liczebnika, imiesłowu przymiotnikowego.
Janek został żołnierzem.
Słońce już było wysoko.
Wieczór był ciepły i cichy.
Chcę porozmawiać.
Nauka staje się przyjemnością.
Podmiot jest główną częścią zdania.
Podmiot może oznaczać osoby, zwierzęta, rzeczy, zjawiska, pojęcia.
Odpowiada na pytania: kto?, co?
PCK jest instytucją służącą ludziom.
Janek pisze.
Mama jest dobra i czuła.
Niebo stawało się szare.
Ojciec i matka poszli do kina.
Ona jest chora.
Przyjechali dwaj panowie.
"Ogniem i mieczem" jest interesującą książką.

Podmiot gramatyczny to rzeczownik występujący w mianowniku, a także każda część mowy użyta w znaczeniu rzeczownika.
rzeczownik – Dom stoi na wzgórzu.
przymiotnik – Znajomy kupił nowy garnitur.
liczebnik – Wybiła dziesiąta.
czasownik – Tańczyć jest przyjemnie.
zaimek – On czyta.
przysłówek – Jutro należy do nas.
spójnik – "I" jest spójnikiem.
przyimek – "W" jest przyimkiem.
partykuła - "Li", "że" są partykułami.
wykrzyknik – "Och" rozległo się nagle.

Podmiot logiczny występuje w przypadkach zależnych:
a) gdy występuje wyraz wskazujący na brak lub nadmiar:
Dziś na ulicach dużo ludzi.
Brakuje ptasiego mleka.
W kuchni zabrakło soli.
Nie ma już wiatru.
b) gdy obok stoi liczebnik zbiorowy i główny powyżej pięciu oraz zaimek liczebny lub przysłówek:
Do domu było ćwierć mili.
Kilkoro dzieci bawiło się w parku.
Sześć domów stało w rzędzie.
Przyjechało dwóch panów.
Gościowi spało się dobrze.
Zagrzmiały tysiące oklasków.

Podmiot domyślny jest wyrażony przez końcówkę czasownika osobowego:
Podróżujemy samochodem.
Popatrzyli na niego.
Wczoraj oglądaliście film, a dziś idziecie do teatru.
Czytałam już tę książkę.
Bywają zdania bezpodmiotowe:
Grzmi.
Taje.
Zmierzcha się.
Dnieje.
Świta.
Kłuje go w boku.
Swędzi.
Rozwidnia się.

Przydawka określa właściwości podmiotu i odpowiada na pytania:
jaki?, który?, czyj?, ile?.
Wczoraj była piękna pogoda.
Na polach leżał biały śnieg.
Jaś wyjechał rano o piątej.
W jego domu były piękne pokoje.
Piąty dzwon był największy.

Przydawka przymiotna bywa wyrażona za pomocą:
- przymiotnika:
Rozległy się potężne brawa.
Wczoraj była piękna pogoda.
- zaimka przymiotnego:
Bartek machał tą samą chorągiewką.
Strzaskał jakąś głowę.
- liczebnika: W oknach rozbłysło jedno, drugie, trzecie światło.
- imiesłowu przymiotnikowego:
Pięknie ubrana dama weszła do przystrojonej sali.

Przydawka rzeczowna zwyczajna jest wyrażona rzeczownikiem w tym samym przypadku i liczbie co wyraz określany:
Rzeka Wisła przepływa przez miasto Warszawę.
Ksiądz Bernardyn uciekł się do swej tabakiery.

Przydawka rzeczowna porównawcza łączy się z rzeczownikiem określanym za pomocą wyrazów: jak, jako, jakby, niby:
Ciosy spadały jak grad.
Struny zadzwoniły jak trąby mosiężne.
Na gładkie łączki niby jeziora śniące zstępowały smugi światła.
Często widać płaty ziemi jakby obdartej ze skóry.
Szczęśliwy człowiek jako kwestarz w Niehrymowie.
I bór czerwienił się na kształt ogromnego gmachu.

Przydawka dopełniaczowa wyraża się za pomocą rzeczownika w dopełniaczu:
Piękne są okolice Krakowa.
Słychać turkot pociągów i gwizd lokomotyw.
Na ławce w parku leżała teczka kolegi.

Przydawka przyimkowa jest wyrażona za pomocą rzeczownika z przyimkiem:
Na stole leżał zeszyt w kratkę.
Chmura z gradem szybko leci.

Dopowiedzenie to przydawka rozwinięta przez inne wyrazy określające:
Już trzykroć wrzasnął derkacz pierwszy skrzypek łąki.
Żubr, brodacz sędziwy, zadrżał we mchu.
Mickiewicz, największy polski poeta, spędził większą część życia na obczyźnie.

Dopełnienie to wyraz uzupełniający myśl wyrażoną w zdaniu. Jest to rzeczownik lub inna część mowy występująca w roli rzeczownika. Dopełnienie odpowiada na pytania przypadków zależnych:
Wiódł ślepy kulawego. (dopełniacz)
Pomaganie bliźnim jest cnotą. (celownik)
Piotr buduje dom. (biernik)
Dziecko rzuca piłką do kosza. (nadrzędnik)
Jan mówi o nim bardzo pochlebnie. (miejscownik)

Rozróżniamy dopełnienie bliższe i dalsze.
Dopełnienie bliższe jest wtedy, gdy przy zmianie czasownika staje się ono podmiotem:
a) Jan niesie stół.
Stół jest niesiony przez Jana.
b) Musisz pilnować dziecka.
Dziecko musi być pilnowane.
c) Podziel dwanaście przez dwa.
Dwanaście podzielono przez dwa.
Dopełnienie dalsze nie zmienia się w podmiot:
Chłopczyk wysłuchał słów matki. Rozmawialiśmy o ojcu.
On jest skory do entuzjazmu.
Jan jest wytrzymały na niewygody.
Liczę na twą pracowitość.
Lubię czytać.
Daj lekarstwo choremu.

Okolicznik wskazuje na okoliczności towarzyszące czynnościom, stanom lub właściwościom, o których jest mowa w zdaniu. Okoliczniki najczęściej są przysłówkami, rzeczownikami z przyimkiem oraz bezokolicznikami.

Okolicznik miejsca odpowiada na pytanie: gdzie?
Marta mieszka na wsi, nad rzeką.
Tam, w rzece jest dużo ryb.
W pobliskim lesie można znaleźć zwierzynę.
Gdzieniegdzie rośnie krzak głogu.

Okolicznik czasu odpowiada na pytanie: kiedy?
Wczoraj rano pojechałam do centrum.
Spotkałam go dwa lata temu.
Dziś idziemy do teatru.
Latem byliśmy nad morzem.

Okolicznik sposobu odpowiada na pytania: jak? w jaki sposób?
Chore dziecko z cicha stęka.
Odrabiaj lekcje starannie.
Szedł kulejąc.
Ciosy spadały jak grad.
Deszcz lał jak z cebra.

Okolicznik przyczyny odpowiada na pytanie: z jakiego powodu?
Dziewczyna zarumieniła się z wrażenia.
Przez ciebie spóźnię się do pracy.
Bez pracy niczego nie osiągniesz.
Wszyscy uśmiechali się z radości.

Okolicznik celu odpowiada na pytanie: w jakim celu?
Uczę się, aby umieć.
Janina poszła do sklepu po zakupy.
Szedłem wypełnić jego rozkazy.
Misjonarz przybył nawracać to plemię.

Okolicznik stopnia i miary odpowiada na pytanie: jak dużo?
Nie oddalaj się nawet na krok.
Brat jest wyższy o głowę ode mnie.
Głos miał nadzwyczaj miły.
Okolicznik warunku odpowiada na pytanie: pod jakim warunkiem?
W razie deszczu wezmę parasol.
Wygraj w polu, a wygrasz i w sądzie.

Okolicznik przyzwolenia odpowiada na pytanie: mimo co?
Chociaż byli głodni, pojadali wolno.
Jakkolwiek osoba jej uczyniła dobre wrażenie, była mu obojętna.