Kręgi cywilizacyjne średniowiecznej Europy

Temat, który postaram się rozwinąć dotyczy epoki średniowiecza. Epoka trwa około 1000lat (od V w. do XV w.). Granice czasowe nie są ściśle określone. W przypadku początkowej daty przyjmuje się rozpad Cesarstwa Zachodniorzymskiego, który miał miejsce w 476 r.. jest to jednak data symboliczna. Średniowiecze kończy się w 1453 r. podbiciem Konstantynopola przez Turków. Ja jednak będę rozpatrywała okres krótszy, do około XII/XIII wieku pomijając zmiany, jakie zaczęły się dokonywać w późniejszym czasie. Ramy geograficzne, które zawiera mój temat to Europa Zachodnia, głównie tereny obecnych Niemiec, Francji, Anglii, Włoch-obecnego państwa kościelnego).

Cywilizacja to poziom rozwoju ludności w jakimś czasie, który charakteryzuje się poziomem kultury materialnej, stopniem opanowania środowiska naturalnego i nagromadzeniem instytucji społecznych. Jest to najwyższy poziom organizacji społecznej i jej hierarchii. Za przejaw cywilizacji uznaje się pismo, handel, organizację życia miejskiego, sposób identyfikacji jednostek między sobą.

Granice cesarstwa rzymskiego od zawsze były nękane najazdami plemion barbarzyńskich, Hunowie, Goci, Słowianie, Germanie – ludy, które potem zamieszkały na terenie Europy znacząco przyczyniły się do upadku cesarstwa. Ludy te wykształciły jednak cywilizacje i stworzyły kulturę średniowiecznej Europy, która za pośrednictwem Kościoła zaczerpnęła wiele ze starożytności. Sfera gospodarcza, polityka – zostały zupełnie zmienione w porównaniu do świata antycznego.

Arabowie to grupa ludów pochodzenia semickiego zamieszkująca od czasów starożytnych Półwysep Arabski. Często uznaje się Arabów nie za jeden naród, ale za wspólnotę kulturową. Pogląd ten jest spowodowany tym, że większość Arabów jest potomkami ludów podbitych w trakcie arabskich podbojów. Mahomet założyciel pierwszej wspólnoty muzułmańskiej, która przeobraziła się w teokratyczne państwo religijne. Muzułmanie wierzą, że jest największym i ostatnim prorokiem jedynego Boga, Allaha, a święta księga islamu - Koran, została mu przekazana przez Boga w serii objawień. W chwili śmierci Mahometa, czyli w 632 r. zjednoczeni Arabowie panowali nad częścią Półwyspu Arabskiego. W następnych latach, które są właściwie jedną, ciągłą wojną, zwaną dżihad, znacznie powiększa swoje terytorium. W zasadzie należałoby mówić nie o podbojach arabskich, lecz o podbojach muzułmańskich, bowiem impuls do zdobycia świata dała Arabom nie narodowość, lecz nowa religia – islam. W początkach VII wieku Arabowie byli luźnym zbiorem plemion, zamieszkujących Półwysep Arabski. W jego urodzajniejszej, południowej części ludność była osiadła, natomiast pustynna i półpustynna część północna była zamieszkana przez plemiona koczowników. Grupy te różnią się między sobą nie tylko stylem życia, ale także obyczajami a nawet sposobem mówienia. W latach 628-632 założyciel nowej religii, Mahomet, przełamując tradycyjne uprzedzenia między koczownikami a rolnikami, zjednoczył Arabów i stworzył z nich potęgę militarną. Tę dynamikę wykorzystali jego następcy - kalifowie.

Cywilizacja upadłego cesarstwa była wskrzeszana przez Bizancjum, wschodniej części cesarstwa rzymskiego, która po upadku części zachodniej kontynuowała w średniowieczu tradycje cesarskiego Rzymu. Cesarstwo Wschodniorzymskie obejmowało w tym czasie niemal cały Półwysep Bałkański, Azję Mniejszą, Syrię i Egipt. Stolicą cesarstwa bizantyjskiego był Konstantynopol, największe miasto średniowiecznej Europy, wywierające ogromny wpływ na dzieje cesarstwa, zwłaszcza w końcowym okresie jego dziejów, gdy obszar cesarstwa niemal pokrywał się z rozmiarami miasta. Cesarz sprawował władzę zwierzchnią również nad religią. Traktował Kościół jak jedno z ogniw swojej władzy, podobnie jak sądownictwo czy wojsko i narzucał podwładnym religię. Cesarz sam zwoływał synody i sobory i narzucał im tematykę. W konsekwencji państwo było przede wszystkim skuteczne, a niekoniecznie etyczne. W kręgu cywilizacji bizantyńskiej polityka nie kieruje się etyką, a więc często jest barbarzyńska. Jako przykład można wspomnieć oślepienie pokonanych bułgarskich żołnierzy przez cesarza Bazylego Bułgarobójcę i odesłanie ich pieszo do domu z jednym jednookim żołnierzem na każdych stu, aby ich prowadził. Bizancjum nie akceptowało różnorodności, niespójności czy nierównomierności. W Rzymie, a dziś w krajach cywilizacji łacińskiej, elementem łączącym jest jedność celu przy różnorodności form, w Bizancjum natomiast państwowe ujednostajnianie jest normą.

Kolejnym łącznikiem między cywilizacją antyczną, a średniowieczem stał się Kościół, który w tej nowej epoce zdobył dominującą pozycję. Cywilizację europejską tych czasów można nazwać cywilizacją chrześcijańską. We wszystkich aspektach życia Europy średniowiecznej widać wpływ Kościoła. Określał sens bytu ludzkiego, kształtował światopogląd, stworzył własną klasę społeczną (duchowieństwo), ingerował w politykę, a nawet gospodarkę. Europa została szybko schrystianizowana i pod patronatem Kościoła trwała aż do czasów renesansu. Kultura wczesnego średniowiecza była, więc kulturą Kościoła. Nauka i literatura posługiwała się wspólnym językiem - łaciną. Ułatwiało to przepływ ksiąg i ujednolicało kulturę średniowiecza. Dzięki temu uniwersalizmowi kulturalnemu w całej Europie odnajdujemy podobne style w architekturze, malarstwie, a w bibliotekach te same księgi. Filozofia została podporządkowana Pismu Świętemu i wyznaczała światopogląd epoki. Jedna z wielu dziedzin, jaką zdominował Kościół była nauka. Wykształcenie było dostępne wyłącznie duchownym i to oni stanowili intelektualną elitę ówczesnych czasów. W stosunku do antyku nauka bez wątpienia uwidoczniła postęp, ale konserwatyzm Kościoła powstrzymywał dalej idące ambicje naukowe. Jednakże w średniowieczu powstawały szkoły przykościelne, czy przyklasztorne, co jest wielkim postępem na tym polu - nauczanie stało się zorganizowane. Największą jednak zdobyczą cywilizacyjną w tej dziedzinie jest uniwersytet. Masy intelektualne zaczęły się skupiać w swoich kręgach, co musiało prowadzić do powstawania nowych idei i myśli. Nie należy jednak przeceniać roli Kościoła na polu naukowym, gdyż owszem zapoczątkował jej rozpowszechnienie, ale powstrzymywał jej dalszy rozwój. Jedynym narzędziem naukowym była Biblia. W niej szukano odpowiedzi na wszystko i jak się okazuje zawsze ją znajdywano. Taki sposób nauczania nie prowadził do żadnych naukowych przełomów czy odkryć, co pozwalało duchowieństwu utrzymać swą dominująca pozycję.

Chrześcijaństwo było podobnie jak w Rzymie pod koniec jego istnienia, religią panującą. Już pierwsze przekazy dotyczące organizacji państwowych na terenach Europy dotyczą chrztu Chlodwiga - księcia frankijskiego. Na podwalinach państwa frankijskiego powstało pierwsze właściwe państwo chrześcijańskie - państwo Karola Wielkiego. W roku 800 papież Leon III koronował Karola na cesarza rzymskiego. Innowacyjne metody władzy Karola Wielkiego były naśladowane przez wiele innych powstających później państw. Moim zdaniem jego największymi dokonaniami było m.in. wprowadzenie kapitularzy, czyli rozporządzeń prawnych. Swoje państwo którym władał patrymonialnie (jak swoją własnością) podzielił na monarchie i hrabstwa. Wprowadził denar srebrny, walutę, która obowiązywała w całym kraju. Władca podróżował po swoim państwie, dlatego nie możemy jednoznacznie określić stolicy. Za panowania Karola Wielkiego zostały wybudowane szkoły i powstawały skryptoria. Ważną reformą jaką przeprowadził ten władca to reforma pisma, ujednolicił je. Dzięki temu powstała minuskuła i majuskuła. Państwo Franków zostało podzielone w 843r. przez Ludwika Pobożnego i zapoczątkowało powstanie innych państw europejskich, które na przestrzeni wieków odegrały dominującą rolę. Ustrój feudalny stał się jednolity dla całej chrześcijańskiej Europy.

Jednym z państw, które powstało w wyniku podziału w Verdun stało się państwo Ludwika Niemieckiego, nazwane później Cesarstwem Ottonów. Najważniejszymi dokonaniami Ottona I było wzmocnienie władzy królewskiej i cesarskiej wobec niemieckich książąt plemiennych oraz uzależnienie papieży od cesarza. Interweniując dwukrotnie na rzecz papieża w ogarniętej politycznym chaosem Italii Otto I koronował się na króla Longobardów, po czym upomniał się o koronę cesarską. Otrzymał ją w 962 roku w Rzymie z rąk papieża Jana XII. Dzięki odnowieniu cesarstwa powstało państwo nawiązujące do tradycji starożytnego Rzymu oraz imperium Karola Wielkiego. W Cesarstwie Ottonów nastąpił powrót do karolińskiej idei uniwersalnej monarchii chrześcijańskiej Europy. Warto dodać, że sporym sukcesem polityki Ottona I było ożenienie syna Ottona II z księżniczką bizantyjską Teofano oraz wymuszenie na papieżu koronowania go na cesarza. Przeprowadzona za życia ojca koronacja zapewniała ciągłość godności cesarskiej w dynastii saskiej, a ślub z Teofano oznaczał uznanie tytułu cesarskiego królów niemieckich przez Konstantynopol. Ambicją dynastii Ottonów było podporządkowanie sobie całego chrześcijańskiego świata w ramach uniwersalistycznego cesarstwa. Najbliższy realizacji tego planu był Otto III. Wychowany w kulcie tradycji saskiej, karolińskiej i bizantyjskiej, świadomie nawiązujący do legendy Karola Wielkiego, zamierzał stworzyć imperium złożone z równouprawnionych chrześcijańskich królestw - Italii, Francji, Niemiec oraz Słowiańszczyzny, nad którymi panowałby rezydujący w Rzymie cesarz. Jednak nieoczekiwana śmierć Ottona III w 1002 roku pogrzebała idee zjednoczeniowe.

Nie można zapomnieć o najliczniejszej etnicznie i językowo indoeuropejskiej grupie ludności w Europie, zamieszkującej głównie środkową, wschodnią i południowo-wschodnią część tego kontynentu - Słowianach. Zwyczajowo dzielą się na Słowian wschodnich (Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini), zachodnich (Polacy, Czesi, Słowacy) i południowych (Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy, Macedończycy, Bułgarzy). Istnieje wiele teorii, co do pochodzenia nazwy Słowian, jedna z nich mówi, że nazwa ta wzięła się od “słowa”, czyli Słowianami byli ludzie znający wiele słów. Jeśli chodzi o język słowiański, istnieje teoria, że dawniej istniał jeden język prasłowiański, z którego wyodrębniły się pozostałe. Wydajność hodowli i rzemiosła sprawiała, że plemiona Słowiańskie rozwijały się bardzo szybko, kulturę Słowian nazwano później kulturą łużycką. Pozycja Słowian zwiększyła się jeszcze bardziej poprzez handel wymienny z Rzymem. Jednak moim zdaniem najważniejszym osiągnięciem Słowian jest jednolitość w obrębie jednego plemienia, a na czas wojny wybierano księcia. Wszyscy ludzie byli sobie równi. Uważam, że jest to ogromne osiągnięcie, wyprzedzające ówczesnych władców o wiele wieków.

Ustrój feudalny stał się jednolity dla całej chrześcijańskiej Europy. Polityka władców państw była bardzo ekspansywna i można powiedzieć fanatycznie podporządkowana Kościołowi. We wczesnym średniowieczu najważniejszymi posunięciami politycznymi były wojny z poganami i nawracanie ich. Później przez wpływ papieża rozpoczęły się krucjaty. Okres średniowiecza to okres ciągłych wojen najazdów, zajazdów i potyczek. Wojna zdominowała serca chrześcijańskich rycerzy - każdy z nich chciał uczestniczyć w boju z poganami lub przynajmniej ze swym sąsiadem. Tutaj nie widać żadnego postępu w stosunku do czasów barbarzyńskich. Ale nie można przecież oczekiwać, że z na wpół - koczowniczych plemion Europejczycy staną się tolerancyjnymi pacyfistami.