Czy literatura powinna "wymierzać sprawiedliwość widzialnemu światu", czy być "zwierciadłem, które obnosi się po gościńcu". Przedstaw własne przemyślenia powołując się na wybrane przykłady literackie.

1. REFLEKSJE WSTĘPNE - Jako pierwsi mówili o oddziaływaniu sztuki pitagorejczycy. Stworzyli oni pojęcie katharsis, występujące w muzyce, która miała wpływać oczyszczająco na słuchaczy i doskonalić ich uczucia. Kategorię tę przeniósł do literatury Arystoteles, który w "Poetyce" przypisał tragedii zadanie wywołania u widza uczuć litości i trwogi, mających go wyzwolić i dostarczyć spokoju wewnętrznego. Koncepcja ta w wielu różnych interpretacjach wracała w następnych epokach, wzbogacona o refleksję nad społecznym oddziaływaniem sztuki i jej wychowawczymi zadaniami. Dosyć szybko zauważono, że literatura może utrwalać pożądane postawy, kształtować wzorce osobowe czy zwalczać określone zjawiska. Jednak najważniejszą jej funkcją wydaje się odkrywanie i nazywanie istotnych problemów nurtujących czytelników oraz stawianie zasadniczych pytań o sens świata i ludzkiego życia. Czy można więc rozdzielić zadania poznawczo - estetyczne literatury od jej oddziaływania wychowawczego.

2. STAWIAMY CZOŁA DEFINICJOM - arystotelesowska zasada mimesis i jej związek z teorią powieści - lustra. Arystoteles nakazał w "Poetyce", by sztuka naśladowała naturę. Wiele wieków później Stendhal sformułował definicję powieści będącej "zwierciadłem, które obnosi się po gościńcu". Trudno nie dopatrzyć się podobieństwa między tymi dwoma poglądami. Cóż bowiem może kryć się pod metaforą lustra, jeśli nie literatura odbijająca rzeczywistość z fotograficzną dokładnością? Jej zdanie ma polegać na naśladowaniu świata realnego, uwzględniającym każdy aspekt obserwowanej codzienności.

Praktyczne zastosowanie zasady "lustra" można zaobserwować w powieści H. Balzaca "Ojciec Goriot". Pisarz był wiernym kronikarzem swojej współczesności i podkreślił: "[...] ja nie wymyślam ludzkiej natury, obserwuję ją im staram się odmalować taką, jaka jest". Warto zastanowić się, jakie elementy świata przedstawionego jego powieści sprawiły, że potomni przyznali, iż wyraził prawdę o swojej epoce "wierniej aniżeli wszystkie dzieła historyków".

Technika pisarska Balzaca opiera się na trosce o szczegół: dokładna topografia Paryża i drobiazgowe opisy wnętrz wprowadzają nas w czas i miejsce akcji. Postacie są mocno osadzone w środowisku społecznym i reprezentują różne jego warstwy: mieszkańcy pałaców dzielnicy Saint - Germain kontrastują z wynajmującymi pokoje w mieszczańskim pensjonacie pani Vauquer. Pisarz portretuje charakterystyczne typy epoki, dba o prawdopodobieństwo ich wyglądu zewnętrznego, zachowania się i poglądów: Rastignac jest typowym młodym człowiekiem, pragnącym osiągnąć sukces w Paryżu, a córki Goriota skupiają w sobie cechy kobiet robiących salonową karierę. Charakterystyczna dla powieści - lustra jest także umiejętność odczytywania przez narratora cech charakteru i przeszłości postaci wyłącznie z jej wyglądu zewnętrznego.

W narracji autorskiej Balzac ogranicza się do uogólniających refleksji, natomiast krytycznym komentatorem praw rządzących życiem czyni jednego z bohaterów powieści - Vautrina, wyidealizowanego przestępcę, który jest sędzią surowym i pełnym pogardy dla świata.

Obiektywną i "przezroczystą" narrację odautorską, umożliwiającą bezpośrednie obcowanie ze światem przedstawionym, znajdujemy także w "Lalce" B. Prusa - powieści ukazującej "polskich idealistów na tle społecznego rozkładu". Jej bohaterowie, będąc jednostkami o bogatej osobowości. są także reprezentantami swych środowisk, co pozwala pisarzowi analizować socjologiczne uwarunkowania powieściowych wydarzeń. W utworze "odbija się jak w lustrze" 19 - wieczna Warszawa i problemy jej mieszkańców: zdegradowanie arystokracji, egoizm mieszczaństwa i bieda Powiśla.
[...]

3. PRZYGLĄDAMY SIĘ ODMIENNOŚCIOM W PREZENTOWANIU TYCH SAMYCH ZAGADNIEŃ. - pamiętnikarska opowieść J. Ch. Paska o życiu szlachcica i ośmieszenie konserwatyzmu Sarmatów w "Powrocie posła" J. U. Niemcewicza. Napisane u schyłku 17 wieku "Pamiętniki" Paska ze względu na zawartość i zasięg tematyczny są ważnym i wiarygodnym źródłem historycznym ukazujący życie szlachty. Stanowią także dokument mentalności przeciętnego barokowego sarmaty. Pasek nie zdobył się na krytycyzm wobec siebie i swojej grupy społecznej, dlatego w jego wspomnieniach, jak w zwierciadle odbija się szlachta - odważna, waleczna, fanatycznie przywiązana do złotej wolności i do wiary katolickiej.

Oświecenie postawiło przed literaturą nowe wyzwania, które podjął J. U. Niemcewicz. W "Powrocie posła" wykorzystuje on ograny schemat komediowy, by wpisać w niego aktualne treści polityczne, ściśle powiązane z reformatorskimi działaniami Sejmu Wielkiego. Opowiadając się za ograniczeniem przywilejów szlacheckch, kompromituje przez ograniczonego sarmatę - Starostę Gadulskiego, chlubiącego się swą głupotą, ignorancją i konserwatyzmem. Niemcewicz przeciwstawia Gadulskiemu oświeconego patriotę, Podkomorzego, często operuje kontrastem i wyolbrzymieniem, traktując "Powrót posła" jako narzędzie w walce politycznej.

Podjęta w "Panu Tadeuszu" próba podtrzymania na duchu społeczeństwa a krytyczny rozrachunek z wadami Polaków w "Grobie Agamemnona". A. Mickiewicz ukazuje w swojej epopei mentalność i obyczajowość szlachty z początku 19 wieku. Akcję utworu umieszcza na Litwie, prezentuje panoramę "kraju lat dziecinnych", dba o piękno szczegółu. Epicki narrator stara się zachować dystans wobec sarmackiej egzotyki. Zbiorowość wyposażona jest w zalety (patriotyzm, waleczność) i wady (prywatę, pieniactwo, pychę, umysłową ciemnotę), jednoczy się wokół tradycji i dzieli z powodu majątku, osobistych porachunków. Realistycznemu spojrzeniu na tę grupę społeczną towarzyszy przeświadczenie, że jest ona zdolna do wewnętrznego przeistoczenia się, czego przykładem mogą być: ewolucja Jacka Soplicy oraz postawa Tadeusza i Zosi, którzy uwłaszczają chłopów.
[...]

4. ZASTANAWIAMY SIĘ CZY "ODBICIE W LUSTRZE" MOŻE "WYMIERZAĆ SPRAWIEDLIWOŚĆ". - postawa dokumentalisty przyjęta w "Medalionach" przez Z. Nałkowską. "Medaliony" są miniaturami prozatorskimi, których artyzm opiera się na prostocie środków wyrazów i na wierności faktom. Narratorzy poszczególnych opowiadań to zwykli ludzie, opowiadający o swoich doświadczeniach. Ich osobowość jest zniszczona przez wojnę, lecz oni tego nie dostrzegają. Każda z opowieści jest dokumentem przeżyć jednostki, ale równocześnie stanowi skrót doświadczeń powszechnych.

Narrator odautorski nie komponuje bezpośrednio faktów, podkreśla tylko ich autentyczność, sięgając do zabiegów właściwych reportażom. Nałkowska nie wykracza poza to, co sama mogła ujrzeć i usłyszeć, pracując w Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich. Jednak, dobierając fakty i operując przemilczeniem, wywołuje u czytelnika szok emocjonalny. Udowadnia, że zło, które zatriumfowało podczas wojny, jest rezultatem systemu faszystowskiego, jego jasno określonych celów i metod działania.
[...]

ZESTAWIAMY OBSERWACJE.
a) z problemem obozów koncentracyjnych pisarze nie mogą się zmierzyć bez zastosowania nowych technik, obcych wcześniejszej literaturze.
b) Dążenie do maksymalnego obiektywizmu i wyciszenia emocji nie jest przeszkodą w "wymierzaniu sprawiedliwości".
c) "Odbicie w lustrze" może być bardziej szokujące niż bezpośrednia ocena moralna prezentowanych wydarzeń.

REFLEKSJE KOŃCOWE.
A. Warto zastanowić się, czy światu, w którym żyjemy, może wystarczać literatura spełniająca tylko jedną z przypisywanych jej w temacie funkcji. Czy, żyjąc w rzeczywistości nieprzejrzystych norm moralnych, zadowolimy się literackim odbiciem tego chaosu? A może wymagana przez literaturę wierność odwiecznym zasado etycznym wydaje się nam sztuczna i nie potrzebna?
B. Ponieważ kształt dzieła zależy od celu, jaki stawia sobie autor, trzeba także zastanowić się, które ujęcia są atrakcyjne dla współczesnego czytelnika. Czy zrozumieniu świata i człowieka lepiej służy obiektywny opis rzeczywistości, czy wywołanie wstrząsu i niepokoju moralnego? Czy literatura może w czymkolwiek pomóc współczesnemu człowiekowi?