Literatura Fantasy.

Od razu zaznaczam, że nie była to praca pisana na prezentację maturalną tylko na zwykłą lekcje j. polskiego. Długość tekstu i plan nie jest dostosowany do potrzeb maturalnych. Ale treść zawsze przydać się może :)
Opierałem się głównie na "Rękopisie znalezionym w smoczej jaskini" A. Sapkowskiego i Wikipedii. Niektóre fragmenty tekstu są niedopracowane. Wszystko musiałem opowiadać, więc ściśle opracowany tekst nie był konieczny.

Plan:
1. Definicja
2. Podział fantastyki
3. Omówienie poszczególnych gatunków.
4. Problem w zdefiniowaniu odpowiednich gatunków dla fantastyki.
5. Omówienie podgatunków fantasy.
6. Typy bohaterów.
7. Historia fantasy.
8. Dlaczego warto czytać fantasy?


Cytat I:
„Fantasy jest to, co opatrzono etykietą z napisem „fantasy”. Jeśli na grzbiecie książki, u samej góry, tuż pod logo domu wydawniczego figuruje małymi literkami „fantasy” – to dana książka należy do gatunku fantasy” – Andrzej Sapkowski.


Cytat II:
„Fantazjowanie jest naturalną czynnością człowieka. Rozumowi ani nie zagraża, ani nie obraża go bynajmniej, ani nie przytępia apetytu nań, pod żadnym pozorem nie zakłóca też percepcji racjonalizmu naukowego. Przeciwnie, im rozum bardziej przenikliwy i otwarty, tym bogatsze fantazje zdolen wytwarzać." – John Tolkien.

Literatura fantasy jest to pojęcie bardzo trudne do zdefiniowania. Wielu krytyków i pisarzy próbowało ustalić encyklopedyczną, ścisłą definicję tego pojęcia. Jednak przy porównaniu ich założeń, wynika, że każde z nich wzajemnie się wyklucza. Polski pisarz fantasy – Andrzej Sapkowski w swojej książce „Rękopis znaleziony w smoczej jaskini” podaje własną interpretację tego terminu: „Fantasy jest to, co opatrzono etykietą z napisem „fantasy”. Jeśli na grzbiecie książki, u samej góry, tuż pod logo domu wydawniczego figuruje małymi literkami „fantasy” – to dana książka należy do gatunku fantasy”. Jak widać przytoczona definicja nie jest dokładna i jest w niej wiele niedociągnięć. Często zdarza się, że wydawnictwa celowo, bądź z braku wiedzy przypisują gatunek fantasy książkom, które absolutnie zaliczyć do niego nie można.
Problem w zdefiniowaniu pojęcia „literatura fantasy” wynika z trudności w określeniu cech gatunku, które w całości będą go odróżniać od innych. Wiemy, że fantasy zaliczana jest do działu literatury o nazwie fantastyka. Do fantastyki , zaliczamy jeszcze fantastykę naukową(science – fiction) oraz literaturę grozy - horrory. Istota fantastyki polega na kreowaniu postaci, części świata lub całej rzeczywistości zupełnie odmiennej od tej, którą znamy z życia. Poszczególne gatunki fantastyki spełniają tę prawidłowość, jednak jednoznaczne przyporządkowanie do wybranego gatunku, czasami okazuje się bardzo trudne.
Fantasy opiera się na używaniu magicznych i nadprzyrodzonych form jako główny składnik fabuły. Utwory tego nurtu są najczęściej umiejscowione w fikcyjnym świecie, w którym poza zwykłymi prawami fizyki i biologii działa też magia oraz inne nadnaturalne moce. Do świata przedstawionego należy przeważnie rozległy zestaw rekwizytów swobodnie zaczerpniętych ze średniowiecza. Charakterystyczne jest także występowanie obok gatunku ludzkiego gatunków istot mitycznych lub baśniowych, takich jak: elfy, trolle, gobliny, smoki, wiedźmy, fauny, koboldy, gargulce, centaury, jednorożce, driady. Zazwyczaj psychologia postaci, ich motywacje i zachowania są przedstawione realistycznie — dotyczy to także postaci o pochodzeniu mitycznym lub baśniowym. Świat w książkach fantasy jest fikcyjny, mitologiczny lub baśniowy, ale potraktowany przez autora jak świat historyczny, który kiedyś istniał, podobnie jak kronika. Niezwykła moc oddziaływania tego gatunku istnieje poprzez uprawdopodobnienie postaci i precyzję opisu ich świata.
Fabuła powieści science – fiction to przewidywanie osiągnięć nauki i techniki oraz ukazanie ich wpływu na życie jednostki lub społeczeństwa. Akcja najczęściej toczy się w przyszłości. Mamy tutaj do czynienia z podróżami w czasie, kontaktami z obcymi cywilizacjami, czy też skutkami wynalazków technicznych i odkryć naukowych.
Literatura grozy, czyli horror charakteryzuje się budowaniem świata przedstawionego na wzór rzeczywistości, aby wprowadzić w jego obręb zjawiska kwestionujące te prawa i nie dające się wytłumaczyć bez odwoływania się do zjawisk nadprzyrodzonych. Zadaniem horroru jest wywołanie lęku i niepokoju u odbiorcy utworu.
Literaturę fantasy odróżnia się od science – fiction przy założeniu, że nie wchodzi w tematykę naukową, natomiast różnica między fantasy a horrorami polega na unikaniu tematyki grozy w utworach fantasy. Jednak gatunki te w znacznym stopniu przenikają się.

Obecnie istnieje wiele rankingów literatury fantastycznej, jak i samej fantasy. W Liście Fantasy Wszechczasów opublikowanej w sierpniu 1987 przez Locusa – szanowane amerykańskie czasopismo zajmujące się fantastyką – pierwszą nagrodę zdobył John Ronald Reuel Tolkien z „Władcą Pierścieni”. Werdykt ten nikogo nie dziwi, natomiast na pozostałych pozycjach widnieją utwory, do których można mieć wątpliwości, czy powinny się tam znaleźć. Anne McCaffrey znalazła się na tej liście za książkę „Jeźdźcy smoków z Pern”. Jest to seria powieści opowiadająca o ludziach, którzy wraz ze smokami walczą ze śmiercionośnymi Nićmi spadającymi na planetę Pern z Czerwonej Gwiazdy. Oprócz zmagań z Nićmi, opisane są wyklucia smoków, odkrywanie Południowego Kontynentu, a także zdobywanie wiedzy o Starożytnych ludziach, którzy przylecieli na planetę z Ziemi. Cykl ten zdecydowanie zalicza się do science – fiction. Kolejnym przykładem dowodzącym tezie, jak trudno zdefiniować gatunek powieści fantastycznych, jest obecność na tejże liście Stephena Kinga z utworami: „Miasteczko Salem”, „Lśnienie”, oraz „Bastion”. Czy przytoczone tytuły należą do literatury grozy, czy może jednak do fantasy? To następna sporna kwestia.
Jednak sami autorzy nie ułatwiają zadania przydzielenia danych tytułów do odpowiedniej kategorii. Pisarze science – fiction, jak na przykład wspominana wyżej Anne McCaffrey, obracają się w tematyce w pełni należącej to literatury fantastyczno – naukowej, jednak używają poetyki z fantasy zapożyczonych.
Natomiast autorzy fantasy czasami dodają do swoich powieści elementy w całości wycięte z literatury science – fiction. Przykładem może tu być Tanith Lee, która w jednej ze swoich powieści wprowadza statek kosmiczny i astronautów z NASA.
Kolejną grupę tworzą autorzy, którzy próbują połączyć SF i fantasy ze względu na możliwość osiągnięcia wyższych zysków. Tego typu utwory przeczytają miłośnicy obu gatunków. Do tej grupy możemy zaliczyć Piersa Anthonego z cyklem Tarot, gdzie główny bohater podejmuje się misji ratowania kolonii ludzi z planety Tarot, gdzie roi się od smoków, czy demonów.

Jak widać, usystematyzowanie gatunków fantastyki jest dużym problemem. Jednak sam gatunek fantastyki dzieli się na wiele podgatunków. Ważniejsze z nich to:
• Heroic fantasy lub Magia i Miecz(ang. Sword and Sorcery) - Fantastyka heroiczna nie należy do najbardziej szanowanych gatunków, ze względu na prostą konstrukcję fabuły. Najczęstszym motywem heroic fantasy jest wędrówka bohatera (człowieka, czasem w towarzystwie innych ludzi, elfów czy krasnoludów) walczących z czarnoksiężnikami, smokami lub innymi kreaturami, aby uratować świat. Częstym zabiegiem stosowanych przez autorów jest rozdzielenie bohaterów na dobrych i złych, co pozwala odnaleźć czytelnikowi cechy głównego bohatera w sobie. Droga postaci zaczyna się w momencie, kiedy bohaterowie są całkiem niepozorni, prowadzi ona przez różne niebezpieczeństwa, zaś kończy na walce ze śmiertelnym wrogiem. Częstym elementem heroic fantasy są opisy bitew, główny bohater niekiedy wywodzi się ze znakomitego rodu, ale nie wie o tym.
• High fantasy - opiera się na nowo utworzonych światach. Są one w pełni niezależne od naszego świata. Obowiązują w nim inne zasady, istnieje inna historia, inni bogowie. Przykładem jest "Władca Pierścieni" Tolkiena.
• Urban fantasy – podgatunek literatury fantasy, którego akcja rozgrywa się w realiach wielkomiejskich. Specyficzny klimat utworów utrzymanych w tym gatunku jest spowodowany przez pozorną sprzeczność współistniejących tu magii i techniki. Magia wkracza do zwykłego miejskiego życia, wraz z magicznymi postaciami, które stają się przyczyną wielu kłopotów.
• Low fantasy - konwencja literacka, będąca podgatunkiem fantasy, charakteryzująca się realizmem zbliżonym do świata rzeczywistego, bardzo często nawiązując do istniejących w nim realiów. Jest skrajnie odległa od innych podgatunków, np. high fantasy, ale zbieżna m.in. z dark fantasy. Środki literackie charakterystyczne dla światów fantasy są bardzo zmarginalizowane - zazwyczaj brak jest fikcyjnych ras, takich jak elfy czy krasnoludy, a magia jest jedynie zjawiskiem incydentalnym; bohaterowie nie mają żadnych nadnaturalnych zdolności, lecz są zwykłymi ludźmi odznaczającymi się jedynie szczególnymi cechami charakteru.
• Dark fantasy to opowieści, których akcja skupia się na elementach typowych dla horroru, miejscem akcji są jednak światy magii i miecza lub high fantasy. Mogą, lecz nie muszą być to światy stworzone specjalnie dla konkretnej opowieści

Bohaterów fantasy z reguły można podzielić na 2 typy:
Model pierwszy – amerykański, czyli Superman.
Model drugi – europejski, czyli legenda o królu Arturze.

W przypadku pierwszym idealnym przedstawicielem będzie „Conan” Roberta Howarda.
Postać, która jest produktem amerykańskiej kultury masowej. Posiada wszystkie idealne cechy, przemierza świat, walcząc ze Złem, a na końcu zostaje królem.
Najbardziej charakterystycznym dziełem dla modelu europejskiego jest „Władca Pierścieni” Tolkiena. Autor tego dzieła nigdy nie ukrywał, że w dzieciństwie był zafascynowany legendami arturiańskimi. Mamy tu do czynienia z błędnymi rycerzami walczącymi o dobro świata i wybrankę swojego serca. Charakterystyczne jest także wprowadzanie postaci, które pozornie nic nie znaczą, nawet same nie zdają sobie sprawy ze swojej pozycji, a jednak to od nich zależą losy świata(Frodo Baggins, Eragon).
W każdym z tych modeli nadrzędna funkcje pełni WYPRAWA. Jest to idealny sposób na żywą narrację i pokazanie przygód bohatera na tle zmieniającego się krajobrazu.

Wielu krytyków dopatruje się korzeni fantasy w słynnym sumeryjskim dziele – „Eposie o Gilgameszu”, czy też w twórczości Homera. W przytoczonych pozycjach rzeczywiście mogą znajdować się elementy, na których fantasy mogła się wzorować, ale są to dzieła, które dały początek wszystkim dziedzinom literatury, więc nie można ich zaliczać jako korzeni fantasy. Należy także odrzucić „Alicję w krainie czarów” Carolla i „Czarnoksiężnika z Oz” Bauma, które są literaturą dziecięcą.
Za datę historyczną powstania gatunku fantasy uznaje się rok 1930. Wtedy to Robert Howard pisze opowiadanie „Feniks na mieczu”, ukazujące się 2 lata później na łamach magazynu „Weird Tales”. Utwór opowiada o Conanie – wojowniku, który przemierza stworzony przez Howarda świat w poszukiwaniu przygód, by na końcu zostać królem. Krótko po wydaniu, opowiadania Howarda stają się bardzo popularne. Po śmierci autora, zafascynowani pisarze i fani tworzą kontynuacje jego opowiadań. W 1956 roku powstaje grupa zagorzałych miłośników Howarda, która nadaje jego opowiadaniom specjalną nazwę – „Sword and Sorcery”, czyli „Magia i Miecz”. Naśladowcy Roberta Howarda zaczynają tworzyć własne powieści fantasy, które cieszą się sporym zainteresowaniem.
Prawdziwa rewolucja zaczyna się jednak, gdy w roku 1937 John Ronald Reuel Tolkien publikuje książkę p.t.: „Hobbit, czyli tam i z powrotem”. Dzieło odnosi niebywały sukces, który jest zaskoczeniem nawet dla samego autora. Wydawnictwo „Hobbita” prosi autora o kontynuację, ale na „Władcę Pierścieni” trzeba było czekać aż do oku 1954. Do tego czasu powstają kolejne dzieła fantasy, jak wydane w 1950 roku „Opowieści z Narnii” Clivea Staplesa Lewisa. Jednak to Tolkien, a nie Lewis rzucił świat na kolona. Szczególnie było to widać w latach 60, kiedy to wydano „Władcę Pierścieni” w Stanach Zjednoczonych. Lata 60 w Stanach Zjednoczonych to także czas tworzenia innych utworów fantasy. Można tutaj powołać się na Terencea Hanburego Whitea z „Był sobie raz na zawsze król” i wielu innych autorów. Ponieważ do dzieła Tolkiena nie pasował gatunek „Magia i Miecz” starano się o nową nazwę dla tego typu utworów. Mówiono o „heroic fantasy”, później o „high fantasy”, a na końcu stwierdzono, że samo „fantasy” w zupełności wystarczy i pozwoli czytelnikowi stwierdzić, czego może oczekiwać po książce. Kiedy w 1963 roku pojawia się pierwszy tom „Świata Czarownic” Andre Norton gatunek ma już historię, nazwę, autorów, wydawców i co najważniejsze – milionowe rzesze fanów.
Od lat 60 literatura fantasy cieszy się dużą popularnością. We współczesnych latach nadal widać jej ogromne oddziaływanie na społeczeństwo. Świetnym przykładem jest tutaj Joanne Rowling z cyklem „Harry Potter”. Autorka osiągnęła wielki sukces wydając pierwszą część cyklu w roku 1997 w Wielkiej Brytanii. Sprzedaż książek osiągnęła olbrzymi zysk i wkrótce historię zwykłego chłopca, który trafił do Szkoły Magii i Czarodziejstwa, znał cały świat. Kolejne części powieści również sprzedawały się w milionowych nakładach.
W 2003 roku świat fantasy zaszokował młody pisarz Christopher Paolini. Wtedy to została wydana pierwsza część cyklu „Dziedzictwo” tego autora o nazwie „Eragon”. Kiedy autor rozpoczął prace nad powieścią miał zaledwie 15 lat. Dzieło początkowo spotkało się z przychylną opinią krytyków. Przez 24 tygodnie książka znajdowała się na liście bestsellerów New York Timesa. Obecnie autor pracuje nad czwartą, ostatnią częścią cyklu. „Eragon” jest typowym przedstawicielem podgatunku heroic fantasy. Twórczość Paoliniego traktuje się z rosnącym dystansem - z jednej strony cichnie szum medialny wokół jego osoby jak i serii książek, z drugiej powszechnie wiadomym faktem jest, że sporą rolę w uczynieniu książki sławną mieli udział rodzice autora oraz firma wydawnicza − będąca ich własnością, co również spotyka się z krytyką.
Wielką burzę w 2005 rozpętała Stephanie Meyer, kiedy wydano pierwszą część sagi „Zmierzch” jej autorstwa. Książka opowiada o przygodach Belli Swan, która po przeprowadzce do miasteczka Forks, zakochuje się w wampirze Edwardzie Cullenie. Dotychczas wydane cztery książki z sagi cieszą się ogromną popularnością. Jednak dotyczy to głównie nastolatek, do których ta powieść ewidentnie jest skierowana. Twórczość Meyer budzi wiele kontrowersji. Krytycy literaccy zarzucają autorce schematyczność fabuły, przerysowania, brak wyrazistych postaci i jakiejkolwiek głębi emocjonalnej oraz silnie zaakcentowany marysuizm, czyli wprowadzanie postaci literackiej która posiada wyłącznie zalety i odnosi tylko sukcesy.
W Polsce po 1989 roku znacznie wzrosła możliwość czytania literatury fantasy(jak i literatury w ogóle). Przemiany ekonomiczne i polityczne ułatwiły sprowadzanie zagranicznych pozycji, czy wydawanie książek przez polskie wydawnictwa.
Niewątpliwie czołowym przedstawicielem polskiej fantasy jest Andrzej Sapkowski. Jako pisarz fantasy debiutował w roku 1996 na łamach „Fantastyki” opowiadaniem „Wiedźmin” znakomicie przyjętym przez czytelników. Opowiadanie to zapoczątkowało cykl opowieści o wiedźminie Geralcie z Rivii, wojowniku samotnie walczącym ze złem tego świata. Saga wiedźmińska została uznana przez krytykę za literacki fenomen lat 90. Wszystkie tomy zajmują czołowe miejsca na listach bestsellerów. Książki Sapkowskiego wydane zostały w wielu europejskich krajach i nadal przygotowywane są następne przekłady.

Wielki sukces fantasy dowodzi naturalnej ludzkiej potrzeby magii, tajemnicy, mitu oraz fantazji. John Tolkien powiedział kiedyś, że: „Fantazjowanie jest naturalną czynnością człowieka. Rozumowi ani nie zagraża, ani nie obraża go bynajmniej, ani nie przytępia apetytu nań, pod żadnym pozorem nie zakłóca też percepcji racjonalizmu naukowego. Przeciwnie, im rozum bardziej przenikliwy i otwarty, tym bogatsze fantazje zdolen wytwarzać."
Literatura fantasy cieszy się dużą popularnością, która w przyszłości nie powinna się zmniejszać. Książki tego typu to świetne oderwanie od szarej rzeczywistości. Dzięki tym utworom możemy przenieść się w inne światy i rozbudzić nasze marzenia. Nie warto z góry zakładać, że fantasy to baśnie dla dorosłych, do których nie ma sensu zaglądać. W tym gatunku literatury każdy znajdzie coś dla siebie.