REPUBLIKA RZYMSKA
Republika istniała w latach 509 p.n.e. – 27 p.n.e. Za początek republiki przyjmuje się upadek króla Tarkwiniusza Pysznego, a za koniec przyjęcie przez Oktawiana Augusta tytułu "augustus" (wywyższony przez bogów), choć czasami za datę końca Republiki przyjmuje się też triumfalne przybycie Oktawiana Augusta do Rzymu po ostatecznym zwycięstwie nad Antoniuszem.
Władza w republice rzymskiej była podzielona między lud, senat i urzędników. Najwyższą władzę prawodawczą i sądowniczą sprawował lud i wykonywał ją poprzez skomplikowany system zgromadzeń ludowych – zebrań całego ludu. Najwyższą władzę polityczną i administracyjną sprawował złożony z patrycjuszy senat.
Patrycjusze była to uprzywilejowana, wyższa warstwa społeczna. Początkowo prawdopodobnie potomkowie arystokracji rodowej, która we wczesnym okresie państwa cieszyła się pełnią praw politycznych.
Władzę wykonawczą, w tym realizację uchwał senatu i ludu, sprawowali urzędnicy o ograniczonych kompetencjach i kadencji.
Konsulów było dwóch, dowódcy armii. Najwyżsi urzędnicy rzymscy, zostawali namiestnikami najważniejszych prowincji. Posiadali inicjatywę ustawodawczą.
Pretorzy prowadzili nadzór nad sądownictwem, sędziowie.
Cenzorzy o kadencji 5-letniej prowadzili spis ludności oraz sporządzali listy senatorów. Dbali o budżet Rzymu.
Trybuni ludowi ochraniali prawa plebejuszy. Wprowadzenie urzędu trybuna ludowego było wielkim sukcesem.
PODBOJE RZYMSKIE
Podboje rzymskie rozpoczynają się ok. 264 r. p.n.e. To właśnie wtedy rozpoczął się nowy okres w dziejach państwa rzymskiego. Spór między Republiką Rzymską a Kartaginą przekształcił się w zbrojny konflikt, nazywany dziś wojnami punickimi.
Przyczyny wojen punickich skupiały się wokół polityki i gospodarki. Kartagina była wówczas największą potęgą morską.
Pierwsza wojna punicka w latach 264-241 p.n.e. toczyła się głównie na Sycylii i oblewających ją morzach. Miejscem drugiej wojny punickiej w latach 218-201 p.n.e. był obszar niemal całego wybrzeża zachodniej części Morza Śródziemnego, w szczególności Italia, południowa Hiszpania i Afryka północna. Ostatnia, trzecia wojna punicka w latach 149-146 p.n.e. miała miejsce w afrykańskich terytoriach Kartaginy i zakończyła się jej zdobyciem oraz zburzeniem. Każda z wojen, pomimo zmiennego przebiegu i okresów przewag kartagińskich (szczególnie pod wodzą Hannibala w czasie drugiej wojny punickiej), przyniosła wygraną Rzymianom, którzy stopniowo przejmowali posiadłości i wpływy Kartaginy, by w końcu zniszczyć ją zupełnie, a jej ludność zgładzić lub wziąć w niewolę.
Zwycięstwa w wojnach punickich pozwoliły Rzymowi na stworzenie imperium rzymskiego w zachodniej części Morza Śródziemnego, jak też militarnych i gospodarczych podstaw do późniejszej ekspansji w kierunku wschodnim. Swój mocarstwowy status Rzym potwierdził już w 197 p.n.e., masakrując pod Kynoskefalaj w Tesalii armię macedońską. Siedem lat później pod Magnezją w Azji Mniejszej rzymskie legiony pokonały wojska Seleucydów, pierwszej potęgi świata helleńskiego, udowadniając, że są najlepszą armią na świecie.
Państwo rzymskie zaczęło się błyskawicznie rozrastać. W 146 p.n.e. ostatecznie podbite zostały Kartagina i Grecja. W 133 p.n.e. władca Pergamonu w Azji Mniejszej zapisał Rzymowi całe swoje królestwo jako spadek. W tym samym roku padło iberyjskie miasto Numancja stawiające przez wiele lat opór legionom znad Tybru. W 121 p.n.e. Rzymianie opanowali południową Galię, dwadzieścia lat później Cylicję w Azji Mniejszej, a w 96 p.n.e. graniczącą z Egiptem Cyrenajkę.
RELIGIA
Religię rzymską w pierwotnej postaci charakteryzuje praktyczność, konkretność i bezosobowość. Wierzenia starożytnych Rzymian były ściśle powiązane z życiem chłopskiego społeczeństwa. W pojęciu Rzymian każda czynność, nawet najdrobniejsza, miała swoje bóstwo. Obok tych głównych, jak Jowisz i Mars, istniała nieprzebrana moc bogów mniejszych, opiekuńczych duchów poszczególnych czynności w życiu lub gospodarstwie. Ich zakres działania był wąski i dotyczył jedynie pewnych momentów w uprawie roli, wzroście zboża, chowie bydła czy w życiu człowieka. Każde powodzenie i każde niepowodzenie, choćby najbłahsze mogło być objawem gniewu lub zadowolenia bóstwa. Wszystkie bóstwa rzymskie były w znacznym stopniu bezosobowe, nie miały nawet czasem określonej płci.
Bogowie rzymscy nie schodzili na ziemię, nie ukazywali swej postaci ludziom tak chętnie jak bogowie greccy. Nie pomagali człowiekowi bezpośrednio nawet gdy mieli go przed czymś ostrzec. Wszystko co wiedziano o bogach to, to że trzeba im składać ofiary i nieustannie ich czcić. Istniały zatem księgi, które wszystko przewidywały i w których znaleźć można było modlitwy na każdą okoliczność.
Religię rzymską cechowała tolerancja wobec innych wierzeń i specyficzna "gościnność". W czasie wojny Rzymianie modlili się do bóstw nieprzyjacielskich, aby opuściły oblegane miasto i zechciały zamieszkać w Rzymie. Ta "gościnność" jednak otwierała szeroko drogę innym wierzeniom i przyśpieszyła przemiany w religii rzymskiej.
Wpływy innych religii zmieniły wierzenia Rzymian. Początkowo nadeszła etruskizacja – zmiany religijne pod wpływem wiary etruskiej. Miała ona wielki wpływ na dotychczasowy sposób postrzegania świata przez Rzymian. Nauczyli się oni uosabiać postacie bogów, nadawać im niemal ludzkie cechy. W późniejszym czasie nastąpiła hellenizacja – Rzymianie przejmowali od Greków mity i obrzędy, granice między dwiema religiami zacierały się. Teraz różnice widoczne są często jedynie w nazwach własnych.
CESARSTWO RZYMSKIE
Cesarstwo istniało w latach 27 p.n.e. – 395 n.e. Przyjmuje się, że początkiem cesarstwa jest rok 27 p.n.e., kiedy Gajusz Oktawiusz otrzymał od senatu tytuł Augusta. Potwierdzało to pozycję Oktawiana jako najważniejszej osoby w państwie i przyniosło definitywny koniec republice rzymskiej.
Panowanie Oktawiana Augusta (27 p.n.e. - 14 n.e.) cechowało przywrócenie stabilności politycznej i społecznej. Ustrój republikański nie został formalnie zniesiony, a władza cesarza wywodziła się z połączenia kompetencji urzędów cywilnych oraz wojskowych, w szczególności władzy konsula (najwyższego urzędnika i dowódcy wojskowego), trybuna ludowego (protektora ludu z prawem weta i inicjatywą prawodawczą) i najwyższego kapłana. Cezara określano również jako zwycięskiego wodza oraz ojca ojczyzny. August zachował przywileje senatorów, podkreślając, że jest pierwszym wśród równych (princeps). Dlatego ten system rządzenia nazwano pryncypatem.
August wprowadził szereg reform usprawniających administrację rzymską. Zastąpił skorumpowanych i ambitnych patrycjuszy sprawnymi administratorami ze stanu ekwitów, dając im kluczowe stanowiska w państwie np. prefekta Egiptu czy prefekta pretori. Zastąpił także skorumpowanych przedsiębiorców, dzierżawiących podatki, urzędnikami państwowymi. Rozsądne podatki i stabilna moneta spowodowały rozwój handlu i wzrost gospodarczy.
CESARSTWO RZYMSKIE
August zajął się także reformą religii i uzdrowieniem obyczajów. Ustanowił prawa zachęcające do małżeństwa i posiadania dzieci (opodatkowano kawalerów i bezdzietnych), wprowadził kary za przestępstwa seksualne. Promował kulturę opiewającą proste, wiejskie i rodzinne wartości oraz pobożność. Odbudował 53 świątynie w Rzymie, odnawiając zaniedbane ceremonie religijne.
Następca Augusta – Tyberiusz - był skutecznym dowódcą i administratorem. Jego bratanek i sukcesor Gajus zwany Kaligulą zdobył początkowo popularność znosząc podatek od sprzedaży oraz sponsorując igrzyska sportowe i przedstawienia, ale szybko stał się tyranem. Mordował senatorów, aby posiąść ich żony i własność, na gubernatorów mianował przyjaciół z dzieciństwa, żądał oddawania sobie czci jako Jowiszowi i – według Swetoniusza – planował powierzenie urzędu konsula swojemu koniowi, Incitatusowi. W końcu został zamordowany przez spiskowców.
Po śmierci Kaliguli rozważano przywrócenie republiki, ale pretorianie wymusili na senacie uznanie nowego cesarza. Został nim Klaudiusz, który odznaczył się rozsądnymi decyzjami politycznymi oraz wprowadzeniem humanitarnych praw dotyczących dłużników i niewolników. Klaudiusz rozbudował również port w Ostii oraz wybudował nowy akwedukt zaopatrujący Rzym w wodę. Został otruty przez swoją żonę Agrypinę, która w ten sposób zdobyła tron dla swojego syna Nerona. Neron zapoczątkował prześladowania chrześcijan, wykorzystując do tego pożar Rzymu w 64 roku. Władał nieudolnie i wybuchły przeciwko niemu bunty. Popełnił samobójstwo podczas ucieczki z opanowanego przez swoich wrogów Rzymu.
Śmierć Nerona zapoczątkowała wojnę domową, podczas której rzymscy żołnierze powołali po kolei czterech cesarzy: Galbę, Othona, Witeliusza i Wespazjana. Dlatego rok 69 nazywany jest Rokiem Czterech Cesarzy. Obnażyło to fikcję republikańskich tradycji – władza cesarzy opierała się w istocie na armii.
Z walk o władzę zwycięsko wyszedł Wespazjan, dowódca armii na wschodzie. Wybór na cesarza zastał go podczas tłumienia powstania żydowskiego w Palestynie. Powołując nowych senatorów spoza Italii oraz lojalnych dowódców zbudował poparcie dla nowej dynastii – Flawiuszy.
Po niej nastąpiły czasy Antoninów. Historycy nazywali pięciu cesarzy z dynastii Antoninów (Nerwę, Trajana, Hadriana, Antoninusa Piusa i Marka Aureliusza) "dobrymi cesarzami". Trudno byłoby tak określić syna i dziedzica Marka Aureliusza – Kommodusa. Kiedy Kommodus zmarł, zdemoralizowani pretorianie przeprowadzili aukcję, której stawką był tron cesarski. Wkrótce do gry dołączyły także legiony i zaczęła się wojna domowa, która spustoszyła imperium.
Po latach cesarstwo rzymskie w 395 r. rozpadło się na wschodnie i zachodnie.
