Ocena społeczeństwa polskiego wystawiona przez A. Mickiewicza w III części "Dziadów".

Adam Mickiewicz w 'Dziadach' części 3 przedstawił podział i swoją ocenę społeczeństwa polskiego znajdującego się w niewoli Rosji.
Jedna grupę stanowili zdrajcy, spiskowcy i rosyjscy służalcy. Do nich można zaliczyć Senatora i podległych mu Doktora, Pelikana i Bajkowa. Novosilcow był bezdusznym tyranem, który przez prześladowania i wywózkę młodzieży polskiej na Sybir chciał doprowadzić do zaniku kultury polskiej. Rządny władzy więził, torturował, a nawet doprowadzał do śmierci ludzi, którzy jego zdaniem knuli za jego plecami i mogli mu zagrozić. Był postacią dwulicową-podczas rozmowy z panią Rollinson stwarzał pozory dobrotliwego człowieka obiecującego wstawiennictwo za jej synem, a po jej wyjściu obmyślał plany pozbycia się ich obojga.
Doktor i Pelikan, służalcy Senatora, byli nikczemnikami chcącymi pozyskać względy Novosilcowa. Doktor podsunął pomysł pozostawienia otwartego okna w celi, przez które wyskoczył udręczony Rollinson oraz spoliczkował przesłuchiwanego ks. Piotra, za co została przepowiedziana mu rychła śmierć. Proroctwo śmierci usłyszał również Bajkow po uderzeniu księdza. Za doniesienie Senatorowi o spisku Doktorowi obiecane zostało zwiększenie pensji, której jednak nie doczekał przez śmierć spowodowaną uderzeniem pioruna.
Druga grupa składała się z patriotów, ludzi gotowych poświęcić swoje życie za przyjaciół, rodzinę i ojczyznę. Główny bohater, początkowo Gustaw-romantyczny poeta, przeobrażający się w Konrada-waleczną i odważną postać, przeżył wewnętrzne rozdarcie. Rozżalenie nad losem narodu polskiego przekształciło sie w złość na Boga, który chyba zapomniał o Polsce, skoro tak boleśnie ją doświadczał. Diabły próbowały przejąć duszę Konrada przez zmuszenie go do największego bluźnierstwa na Stwórcę, jednak z pomocą przybył mu ks. Piotr odprawiając egzorcyzmy i uwalniając jego dusze. Ksiądz Piotr również rolę proroka przepowiadając śmierć Pelikanowi i Doktorowi. Miał widzenia dotyczące narodu polskiego, jako ludu, który za cierpienie uzyska zbawienie oraz tajemniczego wybawcy kryjącego sie pod imieniem 'czterdzieści i cztery', którym mógł być Konrad.
Za bezpieczeństwo towarzyszy poświęcił sie Tomasz Zan biorąc na siebie wszystkie oskarżenia. Również torturowany Janek Rollinson, który ciężko zachorował, chronił przyjaciół. Wieść o wydarzeniach z kraju przekazywał kompanom Jan Sobolewski (wiadomość o masowych wywózkach młodzieży na Sybir) i młody patriota Adolf opowiadający historię Cichowskiego, chłopca, który z wyczerpania zmarł po torturach.
W utworze zostaje przedstawiony podział na towarzystwo 'stolikowe' składające się z dam, literatów, wysokich urzędników i oficerów interesujących się wyłącznie rozrywką i swoją karierą osiąganą przez służalstwo oraz na towarzystwo 'przy drzwiach', którego przedstawiciele przejęci sytuacją narodu i swoich bliskich robili wszystko, co było w ich mocy, aby wyrwac sie spod władzy Moskali.
Adam Mickiewicz przedstawił zróżnicowanie społeczeństwa polskiego i ukazał, że pomimo podania sie jej części władzom rosyjskim, reszta narodu walczyła o wolność i zachowanie polskich korzeni. Najlepszym potwierdzeniem tej oceny są słowa Piotra Wysockiego : "...Nasz naród, jak lawa, z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa, lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi; plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi."