Wiek XIX w Europie i na świecie można niewątpliwie uznać za wiek wielkich przemian. Jest to ten czas, w którym zaistniały wielkie zmiany tak polityczne jak i społeczne. Produkcja przemysłowa zaczęła odgrywać znacznie większą rolę, niż przodująca dotąd, rolnicza. W owym okresie powstawały nowoczesne zakłady, inne niż znane dotąd manufaktury. Dzięki zmechanizowaniu i zracjonalizowaniu produkcji, znacznie obniżono koszty pracy. A dzięki wzrostowi zatrudnienia w fabrykach, głównie w przemyśle maszynowym, wyłonił się wielkoprzemysłowy proletariat. W mniej więcej tym samym okresie dokonano najistotniejszych, wielkich wynalazków. Wszystkie te zjawiska spowodowały ogromne przemiany w gospodarkach państw i zaowocowały przekształceniem społeczeństw rolniczych w społeczeństwa przemysłowe. To zjawisko określono mianem rewolucji przemysłowej. Przemiany gospodarcze były nierównomierne, szczególnie duże ich efekty widoczne były w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych.
Miano pioniera w dziedzinie przemian gospodarki przypada Wielkiej Brytanii. Jej XVIII wieczny przemysł opierał się głównie na włókiennictwie, ale tamta produkcja chałupnicza była zbyt ograniczona jak na potrzeby ciągle rosnącego popytu. Zaś ten powiększała eksplozja demograficzna II połowy XVIII w.
Ze względu na duże rozproszenie produkcji manufakturowej najlepszym rozwiązaniem stało się skumulowanie jej w jednym miejscu. Tak właśnie powstała fabryka. Podstawowym celem tworzenia fabryk była maksymalizacja produkcji przy równoległym ograniczeniu kosztów wytworzenia. By cel taki osiągnąć potrzebna okazała się niespotykana dotąd ilość pracy. Zaczęto więc korzystać z wynalazków, które znacznie ułatwiały proces pracy. Taką najpowszechniej stosowaną nowinką techniczną stała się maszyna parowa. Do wykorzystania maszyn i produkcji fabrycznej początkowo odnoszono się z rezerwą, dlatego też jeszcze przez pewien czas akumulacja kapitału nadal najwyższa była w rolnictwie. Dopiero długotrwały wysoki poziom popytu na produkty przemysłowe zwrócił uwagę wielkich właścicieli ziemskich. Ci przekonani już o opłacalności tego rodzaju procesu wytwarzania i stałym popycie, zaczęli przenosić powoli swój kapitał do nowej gałęzi gospodarki. Industrializacja zwiększała tempo, by szczyt osiągnąć w dziewiętnastym stuleciu. Niższe koszty produkcji udostępniły towary także dla tych uboższych warstw społecznych, to na nowo nakręcało popyt. Zgodnie z prawami rynku większy popyt zwiększył podaż. Zwiększenie produkcji zwiększało zapotrzebowanie na coraz to nowe maszyny, ale nie tylko, bo urządzenia obsługuje człowiek, więc i zatrudnienie wzrastało. Te zjawiska rozwinęły rynek pracy, na którym to masy siły roboczej poszukują zajęcia.
Angielską industrializację, jak już wspomniałem, rozpoczęło włókiennictwo, lecz już na początku lat 30-tych XIX w., ten prymat przejął przemysł ciężki. Po roku 1830 tempa rozwoju nabrały takie gałęzie przemysłu jak: górnictwo, hutnictwo i produkcja maszyn.
Co jednak tak naprawdę złożyło się na przemiany gospodarcze XIX wieku?
Tych elementów można wymienić całe mnóstwo, ja w pracy niniejszej ograniczę się do tych, które moim zdaniem są najbardziej oczywiste i najistotniejsze.
Wynalazki
Wynalazki są na pewno tym, co dało największe podstawy do rozwoju życia gospodarczego. W stosunkowo krótkim okresie powstały: telefon (Amerykanin- Graham Bell), żarówka (Rosjanin Aleksander Ładygin, i niezależnie Amerykanin Thomas Edison), turbina parowa (Anglik Charls Parsons). Silnik parowy, znany wcześniej, zastosowano w samochodzie. Robert Fulton skonstruował pierwszy statek parowy, zastępując w konstrukcji jego napędu koła łopatkowe – śrubami. Bracia Lumiere opatentowali aparat do wykonywania i wyświetlania zdjęć parowych, a Rudolf Diesel skonstruował silnik wysokoprężny. Włoch Gugilemo Marconi wysłał pierwszy telegram radiowy. Dzięki Anglikowi A. Parksowi powstały również pierwsze tworzywa sztuczne, wówczas zupełnie nowe materiały. A Alfred Nobel stwierdził, że mieszając nitroglicerynę z ziemią okrzemkową, można uzyskać substancję wybuchową stosunkowo bezpieczną i niewrażliwą na wstrząsy. W medycynie zastosowano rozpuszczające się nici do zszywania tkanek człowieka (J. Lister, Anglia), a Francuz Ludwik Pasteur skomponował skuteczną szczepionkę przeciwko wściekliźnie. Robert Koch odkrył mikroorganizmy wywołujące gruźlicę. Darwin opublikował wiekopomne dzieło pt. „ O pochodzeniu człowieka” , w którym to przedstawił ewolucyjnych przodków człowieka. Chemia to kolejna dziedzina, która nie obroniła się przed postępem- Rosjanin Mendelejew sformułował prawo o okresowym powtarzaniu się cech pierwiastków. Znane wówczas pierwiastki zestawił w tablicę, uszeregował je według ciężarów atomowych, a właściwości skojarzył z miejscem pierwiastka w szeregu. Przewidział on też istnienie i właściwości nieznanych jeszcze kilku pierwiastków. John Dalton potwierdził teorię o atomowej budowie materii i stworzył pojęcie wzoru chemicznego. Polak Ignacy Łukaszewicz skonstruował lampę naftową, której przydatność dla oświetlenia i pomieszczeń i miast szybko się potwierdziła. Powstał również nowy typ roweru, z napędem na tylne koło. Amerykanin Glidden opatentował drut kolczasty, a Edison bezpiecznik elektryczny. Kongres w Paryżu, zaowocował wprowadzeniem podstawowych, używanych nadal, jednostek: centymetra, rama i sekundy. Nieco później ustalono południk zerowy, przechodzący przez Greenwich, koło Londynu. Z myślą o potrzebach wojska Maxim skonstruował karabin maszynowy. Jesse Reno zastosował konstrukcję składają się z konstrukcji nośnej, taśmy, stopni i poręczy napędzanych przez zespół napędowy z silnikiem elektrycznym i przekładnią, i nazwał ją schodami ruchomymi. Wynalazek W. L. Judsona, o nazwie „haczykowy zamykacz i otwieracz butów”, to znany nam zamek błyskawiczny, wówczas mocno niedoceniony.
Takich znanych do dziś i niejednokrotnie mocno cenionych nowinek wiek XIX przyniósł jeszcze całe mnóstwo, ale celem ich przywołania nie jest wymienienie wszystkich, a przybliżenie nad czym pracowały głowy konstruktorów i naukowców, by podnieść poziom życia ludzkiego.
Przemysł i wydobycie surowców
Nie tylko rynki europejskie, ale coraz częściej i rynki innych części świata poszukiwały głównie produktów przemysłu włókienniczego. Nowe rynki zbytu otwarte w koloniach afrykańskich i Azji Wschodniej spowodowały, że produkcja brytyjska nie nadążała za ogólnoświatowym popytem, miano lidera produkcji włókienniczej zaczęło więc przechodzić na coraz to inne państwa, które dysponowały nieograniczonymi źródłami surowców do produkcji i dużym rynkiem pracy.
Tuż obok przemysłu włókienniczego pojawiać się zaczęły nowe gałęzie produkcji. Dzięki postępowi w dziedzinie chemii, prężnie zaczął rozwijać się przemysł chemiczny. Rozpoczęto m. in. produkcję nawozów sztucznych, barwników, materiałów wybuchowych. W tej dziedzinie prym wiodły Stany Zjednoczone.
Nowością był również przemysł elektromaszynowy, w którym dominowały Stany Zjednoczone, Niemcy, Francja.
Te nowe gałęzie przemysłu rozwijały się jednak znacznie wolniej w Anglii niż w innych liczących się wówczas krajach przemysłowych.
Postęp w produkcji przemysłowej łączył się ściśle ze wzrostem zapotrzebowania na węgiel i żelazo. Te bowiem stały się podstawą produkcji ówczesnego przemysłu. Wielkie huty i fabryki osadzano w pobliżu kopalni węgla i rud żelaza. Węgiel w tamtych czasach znalazł jeszcze inne, nowe zastosowanie – stał się źródłem ogrzewania domów mieszkalnych, a po destylacji wykorzystywano pochodzący z niego gaz świetlny. Również przemysł chemiczny oparł swoją produkcje o węgiel. Te potrzeby wprost wymusiły wielokrotne zwiększenie wydobycia czarnego złota.
Obok węgla, niemal równorzędnym, składnikiem rozwoju nowoczesnego przemysłu było żelazo. W tej to dziedzinie dominowała Anglia, która produkowała ilości porównywalne z pozostałą światową produkcją. Na szeroka skalę żelazo wyrabiały też Niemcy i Stany Zjednoczone oraz Francja.
Wykorzystywano je powszechnie także na nowe sposoby. Szczególnie użyteczne, ale i „widowiskowe” okazało się zastosowanie w konstrukcjach. Do dziś możemy podziwiać powstałe w tamtych latach wieżę Eiffla, amerykańskie „drapacze chmur” czy mosty i szlaki kolejowe.
Ropa naftowa.
Wydobycie ropy naftowej wzrosło dopiero pod koniec XIX w., bo dopiero wtedy powszechniej zaczęto ją wykorzystywać. Wcześniejsze zużycie do celów oświetlenia mieszkań wielokrotnie wzrosło z racji użytkowania jej jako paliwo do poruszania silników spalinowych.
Dzięki temu boomowi powstały spółki paliwowe. Tu długo prym wiodła amerykańska spółka D. Rockefellera Standard Oil. Drugie zaś miejsce przypadło holendersko-angielskiej spółce Royal Dutch.
Rolnictwo
Unowocześnione rolnictwo zwiększało swoją produkcję, lecz było to zjawisko nie do końca pożądane. Bowiem nie bardziej przyjazne, niż widmo głodu, widmo „klęski urodzaju” cały czas wisiało nad gospodarkami.
Wielkie sukcesy osiągnięto w dziedzinie krzyżowania i udoskonalenia gatunków roślinnych i organizmów zwierzęcych. Zwiększono również wykorzystanie nawozów sztucznych, tańszych i powszechniej dostępnych dzięki przemysłowi chemicznemu. Rozpowszechniła się uprawa buraka cukrowego. W powszechne użycie weszły produkty krajów tropikalnych, takie jak: tłuszcze, kawa, herbata, kakao, owoce. Ponadto rozwinęła się także hodowla bydła typowo mięsnego. W tej gałęzi prym wiodły głównie Argentyna i Australia. Australijczycy wysunęli się też na czoło w dziedzinie produkcji wełny.
Zmiana form gospodarowania
Gospodarki wcześniej oparte na własności indywidualnej i na wolnej konkurencji zaczęły ustępować nowoczesnemu modelowi gospodarki opartej na własności zbiorowej i na zbiorowym kapitale. Tak właśnie zaczęły rodzić się gospodarki monopolistyczne. Miejsce małych i średnich przedsiębiorstw, głównie przemysłowych i handlowych oraz banków, zajmowały olbrzymie przedsiębiorstwa. Tak powstawały wielkie zrzeszenia producentów.
Wiek XIX to okres, gdy formami prawno-rynkowej koncentracji były: kartele, syndykaty, trusty i koncerny.
Celem działania kartelu był podział rynków zbytu oraz określenie produkcji i wysokości cen. Syndykaty jednoczyły się dla wspólnej sprzedaży towarów, nieco rzadziej dla wspólnego nabycia surowca. Trusty to pełne zjednoczenie własności przedsiębiorstw, których właściciele stawali się udziałowcami. Koncerny wiązały poszczególne przedsiębiorstwa oraz trusty na podstawie wspólnej finansowej zależności od grupy kapitalistów. Wszystkie one sprawowały tzw. dyktaturę gospodarczą, stąd ich nazwa - monopole. Były one często zrzeszeniami międzynarodowymi.
Handel
Ważnym aspektem rewolucji gospodarczej było rozwój handlu. Lecz ten był już w zupełnie nowym wydaniu. Dotąd królujące miejskie rynki i targowiska wyparły sklepy prowadzące sprzedaż detaliczną. Jako absolutną nowość XIX wieku zaczęto również otwierać domy towarowe.
W związku z rozwojem transportu, wzrastała też wartość międzynarodowego obrotu handlowego. Zmienił się także typ towarów. Produkty ekskluzywne, dostępne dotąd tylko dla nielicznych, zastępowano coraz powszechniej dostępnymi i tańszymi. To pobudzało zapotrzebowanie.
Za towary płacono na dwa główne sposoby. Przy użyciu pieniądza papierowego, lub też pieniądza kruszcowego. Już wcześniej, bo w 18-tym stuleciu próbowano go wyprzeć pieniądzem papierowym, jednak jeszcze przez cały wiek XIX opierał się temu skutecznie. Większość państw europejskich traktowała te dwa środki na równi.
Banki
Dziewiętnaste stulecie to też okres, kiedy zaczęły powstawać nowoczesne, wielkie banki. Instytucje te udzielały pożyczek długoterminowych przemysłowi, stały się również wpływową centralą finansową i potężnym dysponentem.
XIX-wieczny bank często finansował kilka przedsiębiorstw, pracujących w tej samej gałęzi przemysłu. To interes banku nakazywał pilnować współpracy między takimi przedsiębiorstwami i zapobiegać ich rywalizacji. Udział banków w finansowaniu przedsiębiorstw przyspieszał zatem zjawisko koncentracji kapitału.
Koleje żelazne
Ożywienie gospodarki wymusiło postęp i na polu komunikacji. Prym w te dziedzinie przypada kolejom żelaznym. W II poł. XIX w. długość światowych dróg żelaznych zwiększyła się aż pięciokrotnie. W tym okresie najgęstszą sieć kolejową stworzyły Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Belgia oraz zachodnie prowincje Niemiec.
Nie spoczęto jednakże tylko na budowie torowisk, bo przede wszystkim zostały udoskonalone szyny. Unowocześniono parowozy i wagony, to pozwoliło na większy komfort podróży, ale i na szybszy przewóz towarów i ludzi. Powstawały także liczne mosty oraz wiadukty, i to niezależnie od warunków naturalnych. Tu w sukurs szedł postęp techniczny i nowe metody konstruowania, a zwłaszcza wykorzystanie żelaza.
Dopiero później głównie prywatną sieć kolejową upaństwowiono. Tylko w Stanach Zjednoczonych koleje pozostały nadal własnością prywatnych spółek. Dzięki wynalazkowi francuskiego inżyniera Charles’a Tellier’a - maszyny chłodzącej w 1867 roku, możliwe stało się zastosowanie chłodni na kolejach i wielkich okrętach. W daleką podróż, drogą morską lub lądową, mogły więc zostać wysyłane towary, które łatwo ulegały zepsuciu.
Żegluga morska
W XIX wieku rozwinęła się także żegluga morska. Ta dziedzinę transportu kontrolowały głównie wielkie spółki okrętowe. Często także i one zawierały ze sobą porozumienia, co pozwoliło na osiągnięcie większej kontroli nad ruchem towarowym i pasażerskim na niektórych liniach.
Żegluga powietrzna
Żegluga powietrzna pozostawała jeszcze w stadium zarodkowym, bo dopiero w roku 1884 bracia Renard zbudowali pierwszy kierowany balon.
Komunikacja międzykontynentalna
Rozwój tych różnych środków komunikacji zbliżał ze sobą oddalone fizycznie kraje i części świata. Dzięki zbudowaniu Kanału Sueskiego Europa zbliżyła się do Azji Wschodniej, Azji Południowej, Afryki Wschodniej i Australii. Powstawać także zaczęły koleje transkontynentalne. W ostatniej dekadzie XIX w. rozpoczęto budowę kolei transsyberyjskiej, która w 1902 roku dotarła do Władywostoku, w 1903 roku do Port Artur i powiązała Europę z Azją Wschodnią.
Społeczeństwa XIX-wieczne
Rewolucja przemysłowa i wpływ idei Oświecenia zmieniły tak stosunki międzyludzkie, jak i same poglądy człowieka. Chodziło tu głównie o gospodarkę i społeczeństwo.
Wiek XIX to czas, w którym zrodziła się nowa społeczność – cywilizacja miejska. Unowocześnianie produkcji rolnej zmniejszyło zapotrzebowanie na siłę roboczą na wsi. Bezrobotni pracownicy najemni udawali się więc do miasta w poszukiwaniu pracy, gdyż ich jedynym towarem pozostała siła fizyczna. W mieście, w tym właśnie czasie, rozwijał się rynek pracy. Więc nadwyżkę siły roboczej zbędnej na wsi wchłaniał przemysł.
Oświeceniowi władcy, chcąc mieć na swym dworze jak największą ilość artystów i ludzi nauki, potrzebowali pieniędzy na ich utrzymanie, sprowadzali więc mecenasów. Byli nimi ludzie z prowincji. Oni wykorzystując swój majątek, przy boku władcy, mogli realizować się. Tworzyli, więc nową klasę społeczną – burżuazję. Ich majątkom zawdzięczamy początek rewolucji przemysłowej.
Z tej grupy społeczeństwa wyodrębniła się jeszcze jedna warstwa – kapitaliści. Do nich należały wielkie fabryki, które zatrudniały robotników, często o niskich kwalifikacjach zawodowych. Dlatego w krótkim okresie czasu rosła konkurencja na rynku pracy. Wydłużył się czas pracy, dochodząc niejednokrotnie nawet do 12-13 godzin w ciągu dnia. Każdy pracownik pozostawał na łasce swojego szefa, bo na jego miejsce czekało kilku innych chętnych. To był powód do braku szacunku dla pracowników. W obawie przez zwolnieniem nie dochodziło do większych protestów wśród załogi. Jednak z czasem rosła świadomość nowego położenia ludzi pracujących. Nie zgadzali się oni na poniżające warunki pracy i brak odpowiednich przepisów.
Pierwsze związki zawodowe, które broniły praw robotników, działały nielegalnie. Zlikwidowanie zakazu zrzeszania się robotników w Wielkiej Brytanii w roku 1824 wywołało odzew - zaczęły się tam tworzyć legalne związki zawodowe. To one podjęły walkę o poprawę warunków w miejscu pracy i o zmniejszenie ilości godzin do przepracowania. Na kontynencie europejskim pierwsze legalnie działające związki zawodowe powstały na terenie Prus i Francji w latach 60. XIX wieku. Rosja carska dopuściła działalność organizacji związkowych dopiero na początku XX w.
Brytyjskie związki zawodowe nie angażowały się jednakże do polityki, zaś kontynentalne chciały na nią wpływać. Na terenach pruskich powstała pierwsza partia zrzeszająca robotników – Socjaldemokratyczna Partia Robotników.
Między klasami robotników i kapitalistów znalazła swe miejsce jeszcze jedna warstwa społeczna- tzw. klasa średnia. Składała się ona z ludzi o najróżniejszych profesjach i wykształceniu, początkowo dużą jej część stanowili rzemieślnicy. Ludzie ci jednakże, w miarę rozwoju produkcji i zalewu rynku tanimi towarami, stali się bezrobotni. Tylko co niektórzy spośród nich potrafili przetrwać zły okres i wyjść na prostą. Tych, którym się nie udało, zatrudniało się przy drobnych pracach na zlecenie oraz w małych fabrykach. Kunsztowne wykształcenie zawodowe nie liczyło się bowiem w tworzącej się, nowej rzeczywistości.
Wiek XIX można śmiało nazwać jednym z najważniejszych w dziejach. Jest to głównie okres zmian. Zależności feudalne zmieniły się z zaczątki zależności kapitalistycznych. Dla wolnych producentów najważniejsze stało się wytwarzanie i inwestowanie. Grupa robotników stopniowo izolowała się od pozostałych warstw, zaczęto więc gubić więzi międzyludzkie. Dopiero związki zawodowe pozwoliły na odbudowanie tych stosunków, bo walka we wspólnej sprawie i dla wspólnego dobra jednoczy.
Nie można się okłamywać, że procesy dziewiętnastego stulecia doprowadziły do dezorganizacji społecznej i do upadku tradycyjnych norm i wartości. To zaś doprowadziło do anomii, objawiającej się lawinowym wzrostem liczby samobójstw i zatarciem podstawowych więzi rodzinnych.
Rewolucja przemysłowa zmieniła także zainteresowanie człowieka gospodarką. Odtąd zaczęło się także interesować procesami zachodzącymi w gospodarce. Pozwalało to na podjęcie interwencji w momentach rozpoczynającego się kryzysu. Nauka zaś sformułowała wiele nowych poglądów na kwestie gospodarki i procesów w niej zachodzących.
Rewolucja przemysłowa wieku XIX doprowadziła ludzkość do kolejnego stadium rozwoju, powstała bowiem całkiem nowa forma- społeczeństwo przemysłowe.
