Oddychanie jest jednym z najważniejszych przejawów życia. Polega na pobieraniu przez organizm tlenu z atmosfery i oddawaniu do niej dwutlenku węgla. Organizmy które potrzebują do życia tlenu określamy mianem aerobowych (z grec. aer - powietrze, bios - życie), choć może należałoby raczej używać istniejącego w biologii również określenia tlenowce uwzględniając, że ryby wychwytują tlen zawarty w wodzie. U kręgowców w tym u człowieka w dostarczaniu tlenu i wydalaniu dwutlenku węgla współuczestniczą dwa układy: układ krwionośny, który transportuje tlen i dwutlenek węgla dzięki hemoglobinie zawartej w krwinkach czerwonych oraz układ oddechowy, który oczyszcza krew z nadmiaru dwutlenku węgla i zaopatruje ją w tlen. Obydwa te układy spotykają się w płucach do których dopływa krew jak i bogate w tlen powietrze z zewnątrz. Powietrze odbiera dostarczony przez krew dwutlenek węgla po czym jest wydychane. Jest to tzw. oddychanie zewnętrzne przedtkankowe.
Układ oddechowy człowieka składa się z wielu narządów różniących się budową i funkcjami. Dzieli się go na górne i dolne drogi oddechowe. Do górnych dróg oddechowych zaliczamy: jamę nosową i gardło, a do dolnych krtań, tchawicę, prawe i lewe oskrzele główne oraz drzewiasto rozgałęziony system wewnątrz płucnych dróg oddechowych utworzony przez kolejne "generacje" małych oskrzeli i oskrzelików, kończące się pęcherzykami płucnymi, w których odbywa się wymiana gazowa.
Anatomia układu oddechowego
Górne drogi oddechowe.
Jama nosowa. Powierzchnia jamy nosowej wyścielona jest błoną śluzową. W niej znajdują się gruczoły wydzielające śluz i płyn surowiczy, które tworzą dodatkową warstwę na której osadzają się zanieczyszczenia wdychanego powietrza. Niewielka część błony śluzowej jamy nosowej tworzy tzw. okolicę węchową zaopatrzoną w wyspecjalizowany nabłonek węchowy oraz gruczoły węchowe. Dzięki nim człowiek ma powonienie, potrafi odróżniaćzapachy. Zasadnicza część jamy nosowej tworzy tzw. okolicę oddechową, gdzie powietrze ulega wstępnemu oczyszczeniu, nawilgoceniu
i ogrzaniu.
Gardło. Jama nosowa przez tylne nozdrza łączy się z gardłem. Tu następuje skrzyżowanie drogi oddechowej z drogą pokarmową. W gardle znajdują się liczne skupienia tkanki limfatycznej - migdałki - ważny składnik układu odpornościowego. Do gardła uchodzi przewód słuchowy zapewniający przewietrzanie ucha środkowego. Przód gardła stanowi jego część krtaniową. Bardzo ważnym elementem z nim związanym jest nagłośnia - ruchoma chrząstka która w czasie połykania pokarmów zamyka wejście do krtani. Gardło wyściełone jest błoną śluzową.
Dolne drogi oddechowe
Krtań. Powietrze z gardła przedostaje się do krtani - długiego przewodu zbudowanego z kilku rodzajów chrząstek. Chrząstki tworzą szkielet krtani który stanowi podporę dla aparatu głosowego. Wnętrze krtani składa się z trzech jam: górnej, pośredniej i dolnej. Pośrednia jest miejscem powstawaniu głosu. Tam znajdują się wargi głosowe tworzące głośnię. Ostry brzeg błony śluzowej warg głosowych tworzy fałdy, czyli struny głosowe. Pomiędzy nimi znajduje się szpara głośni, która w warunkach fizjologicznych jest zawsze odwarta.
Tchawica. To pierścieniowata, kilkunastocentymetrowa rura nieco spłaszczona w wymiarze przednio-tylnym. Powietrze w tchawicy intensywnie oczyszcza się. Jest ona wyścielona tkanką śluzową z nabłonkiem wielowarstwowym migawkowym oraz licznym gruczołami produkującymi śluz i płyn surowiczy. Tchawica w swym dolnym odcinku dzieli się na dwa duże oskrzela: prawe i lewe.
Płuca. To parzysty narząd w którym zachodzi wymiana gazowa. W płucach wyróżniamy tzw. składnik oskrzelowy służący do przewodzenia powietrza, i składnik pęcherzykowy w którym ma miejsce oddychanie.
Płuca wypełniają klatkę piersiową. Otoczone są opłucną, podwójną błoną surowiczą z przestrzenią opłucnową wewnątrz, oddzielającą płuca od klatki piersiowej. W jamie opłucnowej znajduje się niewielka ilość płynu surowiczego. W płucach oskrzela głównie dzielą się na płatowe, te na segmentalne, subsegmentalne i dalsze. Układ końcowych odcinków dróg oddechowych ma charakter groniasty. Grono stanowi podstawową jednostkę anatomiczną i fizjologiczną płuca. Większa liczba gron tworzy zrazik, zraziki tworzą segmenty, te płaty. Lewe płuco jest dwupłatowe, a prawe trzypłatowe.
Choroby i higiena układu oddechowego
Układ oddechowy, szczególnie narażony jest na działanie czynników chorobotwórczych obecnych w powietrzu. Najczęstszymi więc jego chorobami są zakażenia górnych dróg oddechowych.
Najczęściej są to infekcje wirusowe. Są one sprawcami przebiegających z zatkaniem nosa , kaszlem, bólem gardła, gorączką. Do infekcji wirusowych zalicza się też grypę. Od innych infekcji wirusowych dróg oddechowych różni się ona cięższym przebiegiem, zajęciem niekiedy także dolnych dróg oddechowych oraz narządów pozapłucnych. Większość zakażeń wirusowych nie wymaga szczególnego leczenia, poza stosowaniem środków łagodzących objawy. Dotyczy to również grypy. Ze względu na niebezpiecznie powikłania grypy coraz powszechniejsze są, zalecane przez lekarzy, coroczne szczepienia przeciw grypie.
Nieco rzadsze zakażenia bakteryjnie dróg oddechowych. Szczególnym rodzajem zakażenia bakteryjnego jest gruźlica. Wywołana jest prątkiem Kocha. Jest to bakteria tlenolubna, dlatego wybiera płuca jako miejsce zasiedlenia i namnażania. Dzięki szczepieniom nie jest tak wielkim zagrożeniem jak w przeszłości. Jednak wraz z rozprzestrzenianiem się AIDS odnotowuje się wzrost zakażeń gruźliczych. Rozwojowi gruźlicy sprzyjają złe warunki bytowe, niedożywienie, stresy. Podstawowym badaniem w rozpoznaniu gruźlicy płuc są badania rentgenowskie klatki piersiowej.
Drogi oddechowe podatne są również na działanie alergenów. Dużo osób cierpi na katar sienny wywoływany przez pyłki traw i drzew oraz astmę oskrzelową. Jest ona spowodowana zwężeniem oskrzeli i oskrzelików na skutek skurczu ich mięśni gładkich, obrzękiem błony śluzowej, nadmiernym wydzielaniem śluzu i jego zastojem w drogach oddechowych. Dominującym objawem jest tzw. duszność napadowa i suchy kaszel.
Leczenie polega na stosowaniu leków rozszerzających oskrzela oraz leczących zapalenie.
Zapobieganie dychawicy oskrzelowej polega na:
- niedopuszczeniu do rozwoju wszelkich reakcji i stanów alergicznych,
- likwidowaniu wilgoci i zagrzybienia z mieszkań chorego,
- likwidacji nałogu palenia,
- dobrym stanie fizycznym organizmu - gimnastyka,
- trosce o czyste powietrze w mieszkaniu - wietrzenie i częste odkurzanie,
- unikaniu nadmiaru stresów,
-ograniczeniu kontaktów z substancjami drażniącymi drogi oddechowe i wyzwalającymi stany alergiczne,
Niektóre choroby mają ścisły etiopatogeniczny związek z paleniem papierosów. Należy do nich przewlekła obturacyjna choroba płuc, w której dochodzi do trwałego i postępującego zwężenia dróg oddechowych w wyniku tworzącego się przewlekłego zapalenia oskrzeli oraz rozedmy płuc. Typowe objawy to ciągły kaszel, duszność, odkrztuszanie plwociny, częste zakażenie dróg oddechowych. Choroba ta prowadzi do niewydolności oddechowej będącej przyczyną śmierci.
Również rak płuc, oskrzeli zależy wprost od palenia papierosów. Rozwija się skrycie. Objawy występują w miarę postępu choroby, najczęściej jest to uporczywy kaszel na który palacze nie zwracają uwagi. Często wykrywany jest całkiem przypadkowo w badaniu radiologicznym płuc. Płuca są miejscem przerzutów bardzo wielu nowotworów złośliwych.
Ważną grupą chorób układu oddechowego są pylice - choroby zawodowe związane z osadzaniem się w płucach drobnych cząsteczek pyłów. Szczególnie niebezpieczne są wdychane włókna azbestu, które nie tylko powodują uszkodzenie miąższu płucnego ale też indukują nowotworzenie.
Możemy zapobiegać wielu chorobom dróg oddechowych stosując się do prostych zasad:
- należy ubierać się stosownie do pogody,
- przestrzegać zasad prawidłowego odżywiania - polecana cebula, czosnek,
chrzan, pomidory, kwaszona kapusta, jogurt z żywymi szczepami bakterii,
- korzystać ze szczepień ochronnych,
- nie ulegać nałogowi palenia papierosów,
- dbać o częste wietrzenie pomieszczeń,
- oddychać przez nos a nie ustami,
- uprawiać sport (jazda na rowerze, pływanie, spacery),
- w miarę możliwości wyjeżdzać z terenów miejskich na wieś, gdzie powietrze wolne jest od związków toksycznych,
