XVI- Złoty wiek Polski

Wiek XVI jest nazywany złotym wiekiem dziejów Polski. Kraj był wówczas rozległy i zasobny. W połowie wieku liczył 990 tys. km² powierzchni i ok. 11 milionów mieszkańców. Polska stała się wówczas największym państwem Europy. Była głównym dostawcą drewna, zboża, bydła rzeźnego i wielu innych produktów rolnych do zachodniej Europy, gdzie istniało na nie duże zapotrzebowanie. Transport towarów odbywał się Wisłą, eksportowane były przez Gdańsk, a dostarczały je rozrastające się folwarki pańszczyźniane. Rozwijało się także rzemiosło i handel, wzrastała liczba i wielkość miast.
Najważniejsze daty:
1505- Sejm uchwala konstytucję "Nihil novi", gwarantującą szlachcie udział w kierowaniu państwem.
1515- Jagiellonowie zawierają z Habsburgami układ w Wiedniu. Poślubieni sobie potomkowie tych dynastii dziedziczą duże obszary Europy Środkowej. Korona Węgier i Czech ma przypaść Ludwikowi Jagiellończykowi, mężowi Marii Habsburskie, w razie jego śmierci ma ona przejść na jego siostrę Annę.
1525- Zakon Krzyżacki zostaje rozwiązany
1526- W bitwie z Turkami pod Mohaczem ginie Ludwik Jagiellończyk Habsburgowie zajmują Czechy i północną część Węgier.
1543- Zostaje opublikowane dzieło Mikołaja Kopernika.
1569- Zygmunt August w obliczu bezpotomnej śmierci, doprowadza to do zawarcia unii realnej między Polską a Litwą w Lublinie.
1572- Zygmunt August umiera nie uregulowawszy kwestii następstwa tronu
1573- Pierwsza wolna elekcja. Szlachta wybiera na króla Polski Francuza Henryka Walezego
Wśród państw Europy Środkowej Polska zajmowała czołowe miejsce jako potęga polityczna, militarna, kulturalna i ekonomiczna. Wielkim sukcesem politycznym szesnastowiecznej Polski było rozwiązanie problemów jakich przysparzał Koronie Zakon Krzyżacki. Krzyżacy zawsze dążyli do uniezależnienia się od Polski i odzyskania terenów, które utracili poprzez liczne konflikty zbrojne. Na początku XVI w wielkim mistrzem został Albrecht Hohenzollern. W 1519r doszło do kolejnej ale i ostatniej wojny Zakonu z Polską. W tym celu Wielki Mistrz zbratał się z przeciwnikami państwa polsko-litewskiego cesarzem Maksymilianem i Iwanem III. Mimo dużego wsparcia ze strony Rzeszy, Polska odnosiła duże sukcesy i w 1521r zawarto rozejm. W 1525r podpisano likwidację państwa krzyżackiego, a w skutek wydarzeń związanych z reformacją Albtecht Hohenzollern został luteraninem i utworzył Księstwo Pruskie, które było lennem Polski. Oprócz sukcesów politycznych i militarnych Polska w XVI w przeżywała rozkwit kulturalny. Zaczęły się masowe wyjazdy Polaków na uczelnie zachodniej Europy, a w szczególności na uniwersytety włoskie. Na studia do Włoch wyjeżdżała młodzież pochodzenia szlacheckiego, mieszczanie, a także chłopi. Zdobywali tam wiedzę wszechstronną, a zwłaszcza humanistyczną. Wielu Włochów przyjeżdżało także do Polski. Dwór Bony Sworzy był magnesem przyciągającym ich do Krakowa. Rozkwitała wymiana studentów z Polski i Włoch. Dzięki zwiększeniu liczby szkół, były one bardziej dostępne dla młodzieży. Szkoły unowocześniały program nauczania, próbowano przepajać je duchem humanizmu. Powstał nowy rodzaj szkoły-gimnazjum humanistyczne.
Rozwój gospodarczy zapewniał Polsce europejskie zapotrzebowanie na zboże, które eksportowała szlachta polska i dzięki temu zdobywała majątki. Polska zwana była wówczas „spichlerzem Europy”. Handel zbożem wpływał również na rozwój miast. Przyczyniał się również do ożywienia kultury: dzięki kupcom docierały na ziemie polskie echa nowych prądów w nauce i sztuce. Przywozili je także synowie szlacheccy, którzy dzięki zamożności rodziców mogli kształcić się poza granicami kraju. W ten sposób z pewnym opóźnieniem, ale jednak, dotarł na ziemie polskie renesans. Na dwór monarszy sprowadzeni zostali artyści włoscy – Włochy były kolebką odrodzenia. Dzięki nim siedziba na Wawelu zyskała zupełnie nowy wygląd, który stanie się potem wzorem wielu siedzib magnackich czy nawet szlacheckich i mieszczańskich. XVI wiek to także rozkwit narodowej literatury. Najwybitniejszymi poetami tego okresu byli protestant Mikołaj Rej i Jan Kochanowski. Rej przetarł szlaki, bo jako pierwszy zaczął pisać dla szerszego kręgu swoich odbiorców po polsku, ten drugi doprowadził poezję w narodowym języku do szesnastowiecznej perfekcji. Najwybitniejszym naukowcem złotego wieku był natomiast Mikołaj Kopernik. Dowiódł on, ziemia krąży wokół Słońca, a nie odwrotnie, co było całkowitym zaprzeczeniem dotychczas uznawanych teorii o wyglądzie wszechświata. Tezę na ten temat zawarł w rozprawie zatytułowanej De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich), która to praca znalazła się na indeksie ksiąg zakazanych sformułowanym przez Kościół rzymskokatolicki. Pracę z indeksu wycofał dopiero w 1835 r. papież Pius VII. Polsce XVI wieku to również okres tolerancji religijnej, co było wyjątkiem w ówczesnej Europie, targanej sporami między luteranami, kalwinami, katolikami i innymi odłamami zachodniego chrześcijaństwa, jakie powstały w okresie reformacji.
W 1551r powstała w Pińczowie pierwsza taka szkoła, najpierw było to gimnazjum kalwińskie, później ariańskie. Powstawały też gimnazja luterańskie w Toruniu i w Gdańsku, stanowiły one przeciwwagę do szkół katolickich. Najbardziej znaną i jedną z najlepszych w Europie uczelnią katolicką była Akademia Krakowska. Poziom nauczania takich przedmiotów jak: matematyka, astronomia czy geografia był bardzo wysoki, dlatego też tłumnie przybywała młodzież z różnych stron świata np. Węgrzy, Włosi, Niemcy, Czesi, Słowacy. Wraz z rozwojem szkolnictwa rozwijało się drukarstwo. Wynalazek druku miał ogromny wpływ na rozpowszechnianie się kultury, powstawały drukarnie i firmy wydawnicze, m.in. Jana Hallera, Floriana Unglera, Hieronima Wietora. Mimo, iż nakłady nie przekraczały 1000 egzemplarzy, książki docierały do szerokich kręgów społecznych. Wydawano twórczość m.in. Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, a także dzieło najsłynniejszego polskiego astronoma Mikołaja Kopernika - O obrotach sfer niebieskich, wydanych po łacinie w 1543r. Kopernik postawił cały świat do góry nogami, obalił podstawowe założenie ideologii średniowiecznego kościoła o tym, że Ziemia stanowi centrum wszechświata. Obok Kopernika wystąpił najwybitniejszy polski myśliciel Andrzej Frycz Modrzewski, był on działaczem politycznym i rzecznikiem reform ustrojowych w Polsce.. Oprócz astronomów i myślicieli działało w tym okresie w Polsce wielu wybitnych uczonych, takich jak: Jan Długosz, który był jednym z najwybitniejszych historyków żyjących w XVI w. Maciej Miechowita napisał w 1517r Traktat o dwu Sarmacjach, wielokrotnie wydawany i tłumaczony na wiele języków był podstawą wiedzy o wschodzie Europy. Marcin Kromer zdobył rozgłos dziełem Polonia, opisywał w nim stosunki kulturalne, gospodarcze, ustrojowe. Był on autorem najlepszego w tym czasie opracowania dziejów Polski. Prekursorami literatury polskiej w XVI w. byli Mikołaj Rej i Jan Kochanowski. Dzięki nim, języka polskiego zaczęto używać w dyskusjach politycznych, polemikach, wyrażano nim myśli i uczucia. Rozszerzał się krąg odbiorców literatury. Wśród pisarzy można było spotkać liczną grupę mieszczan, a także chłopów. Literatura zaczęła nabierać zdecydowanie świeckiego charakteru. Utwory traktowały zarówno o przeżyciach osobistych, jak i o znaczeniu ogólnospołecznym. Rej rozpoczął pisanie literatury w języku narodowym. Stworzył on powtarzany przez pokolenia cytat:
"Niechaj narodowie wżdy postronni znają
Iż Polacy nie gęsi, i swój język mają"
Kochanowski zaś uważany jest za pierwszego wieszcza naszej literatury i największego poetę Polski. Do najważniejszych dzieł zaliczyć można:
- Fraszki
- Treny
- Pieśni
- Odprawa posłów greckich
W dobie renesansu wysoki poziom obok literatury osiągnęła muzyka. Na Wawelu powstał stały dwór. Muzyka rozwijała się przede wszystkim w oparciu o mecenat dworu królewskiego. Wielkim miłośnikiem ówczesnych kompozycji był Zygmunt I. Najwybitniejszym kompozytorem był Mikołaj Gomółka, twórca melodii do Psalmów Kochanowskiego. W Polsce ośrodkiem sztuki renesansowej był Kraków. W 1506r. rozpoczęto przebudowę gotycką Wawelu. Najcenniejszy pod względem artystycznym efektem tych prac są trzypiętrowe, z arkadami na dwóch niższych kondygnacjach, krużganki otaczające wewnętrzny dziedziniec zamku, W pracach na Wawelu brali też udział rzemieślnicy polscy m.in.: Benedykt Sandomierzanin, Franciszek Floreńtyńczyk.