Konstytucja 3 Maja

Konstytucja 3 Maja została uchwalona w 1791r. Przez sejm czteroletni i w toku poufnych narad stronnictwa patriotycznego, przede wszystkim przez Stanisława Augusta Poniatowskiego,
I. Potockiego, H. Kołłątaja. Była to pierwsza nowoczesna ustawa zasadnicza w Europie, natomiast druga na świecie, po Konstytucji Stanów Zjednoczonych. Ustawę z 3 maja poprzedziły dwie ustawy z tegoż roku, uznane za integralną część Konstytucji, z 24 III o reorganizacji sejmików i z 18 IV o sprawach mieszczan i ustroju miast. Konstytucja uchwaliła iż, religią narodową pozostanie święta wiara rzymska katolicka ze wszystkimi jej prawami. Przejście do innego wyznania było zabronione pod karami apostazji. Wiara ta nakazywała obywatelom kochać swoich bliskich. Szlachta miała zapewnioną wolność, swobodę oraz prerogatywę pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym. Cała szlachta była uznawana równo. Każdy szlachcic miał zapewnione bezpieczeństwo osobiste oraz był szanowany. Konstytucja pozostawiła ustrój stanowy i osłabiła pozycję magnaterii. Mieszczaństwu umożliwiono nobilitację m.in. z tytułu nabycia majątków ziemskich i zasług dla kraju. Ogółowi mieszczan w miastach królewskich ogłoszonych jako „wolne”, zapewniono wolności osobiste, prawo sprawowania urzędów i potwierdzono opiekę władzy państw nad Żydami. Najmniej zmian wprowadzono w położeniu chłopów. Utrzymano poddaństwo, wolność osobistą otrzymali tylko przybysze zza granicy. Na ogół chłopów rozciągnięto „opiekę prawa i rządu krajowego”. Rząd narodu polskiego podzielił się na władzę ustawodawczą, wykonawczą oraz sądowniczą, aby raz na zawsze został porządek społeczności.
-władza ustawodawcza był to parlament jako najwyższy organ władzy, wybierany na 2 lata, sejm ten był zwoływany przez króla lub marszałka. Uchwalał prawa, nakładał podatki, kontrolował inne władze i instytucje. Co 25 lat mógł zbierać się sejm konstytucyjny- prawo zmiany Konstytucji.
-władza wykonawcza- był to król wraz ze strażą praw, w skład której wchodzili: prymas, pięciu ministrów, pełnoletni następca tronu bez prawa głosu i marszałek sejmu. Straż praw kierowała administracją, podlegały jej komisje(policji, spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny i skarbu). Król przewodniczący Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem. Ministrowie mieli obowiązek podpisywania każdego rozporządzenia własnoręcznie pod kontrolą sejmu.
-władza sądownicza- sądownictwo zostało usprawnione. Ministrowie i wyżsi urzędnicy odpowiadali przed specjalnym sądem sejmowym. Sadownictwo szlacheckie zostało poddane sądowi ziemiańskiemu. Sejm czyli Stany zgromadzone na dwie Izby zostały podzielone na : Izbę Poselską i Izbę Senatorską. Izba Poselska jako wyobrażenie i skład wszechwładzctwa narodowego, została świątynią prawodastwa. Prawa ogólne czyli konstytucyjne, cywilne, kryminalne i do ustanowienia wieczystych podatków musiały być najpierw decyzji. Izba Poselska miała pierwszeństwo do wprowadzenia uchwał sejmowych, stopnia monety, zaciągania długu publicznego, nobilitacji i innych nagród przypadkowych, rozkładu wydatków publicznych, ordynaryjnych i ekstraordynaryjnych, wojen i pokojów. Izba Senatorska złożona była z biskupów, wojewodów, kasztelanów i ministrów pod władzą króla, który miał prawo raz powiedzieć Votum. Obowiązkami Izby Senatorskiej są m.in.
-powinna senatowi natychmiast przesłać każde prawo po przejściu w Izbie Poselskiej
-nadawała nowemu prawu świętość.
Sejm prawodawczy i ordynacyjny był rozpoczynany co dwa lata. Żadne prawo, które zostało ustanowione na ordynacyjnym sejmie, nie mogło być zniesione. Dobrowolnie wybrani posłowie byli uważani za reprezentantów całego narodu. Uważano, że wszystkie decyzje podejmowane powinny być poprzez większość głosów, dlatego też zostało zniesione liberum veto i zakazano konfederacji. Aby doskonalić narodową Konstytucje, sejm konstytucyjny ekstraordynaryjny był zbierany co 25 lat. Została utworzona Straż Praw czyli rada królewska, która stanowiła władzę nad prawami sprawiedliwymi. Wcześniej ta część rządu była zaniedbana i Polska napełniła się nieszczęściami. Władza wykonawcza nie mogła nakładać żadnych podatków, nie mogła zaciągać długów publicznych ani zmieniać rozkładu dochodów skarbowych ustalonych przez sejm. Nie mogła wydawać wojny, pokoju ani traktatu. Mogła natomiast prowadzić negocjacje z ludźmi z zagranicy oraz załatwiać konieczne potrzeby dla bezpieczeństwa spokoju kraju, ale musiała o tym donieść najbliższemu zgromadzeniu sejmowemu. Zniesiono wolną elekcję, następcą tronu zostawał najstarszy syn panującego, gdyż jednak nie miał potomstwa płci męskiej następcą zostawał mąż wybrany dla córki króla. Każdy przyszły król wstępując na tron musiał złożyć przysięgę Bogu i narodowi, na zachowanie Konstytucji oraz na pacta conventa (zawierały dodatkowe zobowiązania, odmienne dla każdego króla). Król był osobą świętą i bezpieczną od wszystkiego, był ojcem igłową narodu. Do króla należało rozporządzanie najwyższymi siłami w czasie wojny. Król mianował urzędników, biskupów, senatorów oraz ministrów. Straż czyli rada królewska składała się z :
-z prymasa, jako głowy duchowieństwa polskiego i jako prezesa komisji edukacyjnej
-z pięciu ministrów tzn. z ministra policji, pieczęci, belli, skarbu i ministra pieczęci do spraw zagranicznych
- z dwóch sekretarzy
Na dwa lata był wybierany marszałek sejmowy, kt5óry wchodził w liczbę zasiadających w Straży, bez wdawania się w jej rezolucje, jedynie dla zwołania sejmu. Sejm mógł być zwoływany w szczególnych przypadkach:
-w przypadku wojny ościennej
-w przypadku wewnętrznego zamieszania lub kolizję miedzy magistaturami
-w niebezpieczeństwie głodu
- w razie śmierci króla lub w jego ciężkiej chorobie
Władza sądownicza nie była wykonywana ani przez króla ani przez władzę prawodawczą lecz przez magistatury. Został ustanowiony pierwszej instancji dla każdego województwa, ziemi i powiatu, do którego sędziowie byli wybierani na sejmikach. Sąd ten zawsze by ł gotowy oddać sprawiedliwość każdemu, kto jej potrzebował. Zostały zachowane sądy zadworne, asesorskie, relacyjne i kurlandzkie. Sąd był przydzielony również komisji wykonawczej. Oprócz sądów w sprawach cywilnych i kryminalnych dla wszystkich stanów, został utworzony sąd najwyższy zwany sejmowym. Ten sąd rozstrzygał występki przeciwko narodowi i królowi. Sejm ten ustalał nowy kodeks praw cywilnych i kryminalnych. Obronę całego narodu stanowili wszyscy obywatele oraz wojsko, które było ogromną siłą obronną. Było winne narodowi strzeżenie granic, było pod posłuszeństwem władzy wykonawczej. Musiało wykonać przysięgę na wierność narodowi i królowi, i na obronę Konstytucji narodowej.
Konstytucja w zamierzeniu części jej twórców stanowiła punkt wyjścia dalszych przemian ekonomiczno-społecznych i politycznych. Została obalona w połowie 1792r. wskutek działalności konfederacji targowickiej i przegranej wojny z Rosją.