Miasto aż do XIX wieku nie było głównym przedmiotem zainteresowania pisarzy. Rozwój kapitalizmu w Europie oraz reforma uwłaszczeniowa, przyczyniły się do szybkiej urbanizacji. Te zjawiska zostały zauważone przez twórców – wielkie miasta stały się głównym miejscem akcji XIX-wiecznych powieści, nowel i opowiadań. Polscy powieściopisarze akcję swoich utworów umieszczali przede wszystkim w Warszawie, która od tego czasu, zaczęła być ukazywana nie tylko jako przestrzeń, w której rozgrywają się istotne wydarzenia, ale także jako pełnoprawna bohaterka utworu literackiego. Także twórcy filmowi coraz częściej umiejscawiali akcję swoich filmów w Warszawie. Dla mieszkańców tego miasta szczególnie ciekawe może być prześledzenie jego historii, która zapisana została właśnie w utworach literackich i dziełach filmowych. W tym celu przedstawię i porównam różne obrazy Warszawy w literaturze XIX i XX w. oraz w filmie współczesnym.
Utworem od którego chciałabym rozpocząć moją prezentację jest „Reduta Ordona” napisana przez Adama Mickiewicza w 1832 roku. Opisana sytuacja miała miejsce w ostatnich dniach powstania listopadowego w 1831 roku, wtedy gdy toczyły się walki o Warszawę. Pułkownik Ordon bronił reduty nr 54 na Woli. (mapka)
Polacy zostali przedstawieni w utworze jako bohaterscy żołnierze, zdolni do największych poświęceń, a Warszawa, w której rozgrywa się cała akcja utworu, jest miastem, które jako jedyne buntuje się przeciw carskiej, despotycznej władzy. Zostało to podkreślone, dzięki porównaniu miasta z Turcją i Paryżem:
„Mocarzu, jak Bóg silny, jak szatan złośliwy,
Gdy Turków za Bałkanem twoje straszą spiże,
Gdy poselstwo paryskie twoje stopy liże,
- Warszawa jedna twojej mocy się urąga,
Podnosi na cię rękę i koronę ściąga (…)”
Z cytatu wynika, że Turcja podporządkowuje się Rosji, podobnie jest z Francją. Natomiast Warszawa, mimo swej trudnej sytuacji politycznej i militarnej, przeciwstawia się carowi. Dlatego można powiedzieć, że jest ona symbolem miasta niepokonanego.
Kolejnym utworem, którego akcja dzieje się w Warszawie jest „Lalka” Bolesława Prusa. W powieści, która została wydana w roku 1890, Warszawa, zgodnie z założeniami realizmu, opisana została w sposób wierny i szczegółowy. Celem pisarza – realisty było przedstawienie losów człowieka i stworzenie szerokiej panoramy społeczeństwa, dlatego bohaterami literackimi byli przedstawiciele różnych grup społecznych, a akcja utworu rozgrywała się w przestrzeni miejskiej. W „Lalce” – Warszawa opisana przez Prusa jest miastem ogromnie zróżnicowanym. Oprócz arystokracji, spotykamy w niej także ludzi biednych, którzy stanowią znaczną część społeczeństwa.
Jedną z najbiedniejszych części Warszawy było Powiśle – obszar ciągnący się od Traktu Królewskiego, aż do Wisły. Prus przedstawia dokładny opis Powiśla, w trakcie spaceru Wokulskiego, podczas którego bohater rozmyśla o sposobie podniesienia poziomu życia najbiedniejszych grup społecznych, a także o poprawie wizerunku Warszawy. Szansą rozwoju miasta byłoby zagospodarowanie nadwiślańskich bulwarów.
Aby dojść do Wisły, Wokulski musiał z Krakowskiego Przedmieścia, skręcić w Karową. W książce Ludwika Grzeniewskiego możemy przeczytać o tym, że ulica Karowa była wówczas wąską ścieżką a wejście na nią stanowiła monumentalna brama, posiadająca dwa zdroje publiczne. Na swoich obrazach utrwalił ją m.in. Aleksander Gierymski. Dalej Wokulski skręcił w ulicę Browarną, a potem w Radną, którą doszedł do Wisły.
„Warszawa całym swoim ogromem ciąży i zsuwa się ku Wiśle. Gdyby brzeg rzeki obwarować bulwarami, powstałaby tak najpiękniejsza część miasta: gmachy, sklepy, aleje…”
W tym fragmencie dzięki zastosowaniu mowy pozornie zależnej świat opisywany jest z perspektywy Wokulskiego. Bohater konfrontując swoje wyobrażenia z rzeczywistością, traci złudzenia. Obraz miasta skłania do pesymistycznych refleksji – wszystko, co widzi Wokulski jest brudne, prowizoryczne i odpychające.
Gdy dochodzi do Wisły, okazuje się, że tuż obok zbiorników wody, którą pili mieszkańcy Warszawy, znajduje się największe wysypisko śmieci: „O, tutaj – myślał - jest ognisko wszelkiej zarazy”. Natomiast ludzie, których Wokulski spotyka w czasie swej wędrówki, są bardziej podobni do zwierząt niż do istot ludzkich.
„Szedł, przez brudne szyby zaglądał do mieszkań i nasycał się widokiem szaf bez drzwi, krzeseł na trzech nogach, kanap z wydartym siedzeniem, zegarów o jednej skazówce, z porozbijanymi cyferblatami”.
„W szczelinach obmierzłego wzgórza spostrzegł niby postacie ludzkie […] nawet śpiący podnieśli głowy i z wyrazem zdziczałych psów przypatrywali się gościowi”.
Z przygnębiającym opisem warszawskiego Powiśla kontrastują fragmenty, opisujące życie arystokracji. Oprócz Krakowskiego Przedmieścia, ważną rolę w życiu bogatych mieszkańców Warszawy pełnią Aleje Ujazdowskie. Tutaj celebruje się spacery w otwartym powozie. Tędy jedzie się na wyścigi, stąd wiodą wejścia do
Łazienek i do Ogrodu Botanicznego. To tutaj znajduje się apartamenty hrabiny Karolowej, pałac księcia, a także mieszkanie Łęckich.
„Pan Tomasz Łęcki z jedyną córką Izabelą i kuzynką panną Florentyną nie mieszkał we własnej kamienicy, lecz wynajmował lokal, złożony z ośmiu pokojów, w stronie Alei Ujazdowskiej. […] Mieszkanie posiadało wielkie zalety. Było suche, ciepłe, obszerne, widne. Miało marmurowe schody, gaz, dzwonki elektryczne i wodociągi.”
Opis mieszkania Łęckich podkreśla różnice w warunkach życia arystokracji i biedoty.
Arystokracja posiadała także odmienne zainteresowania. Łazienki, Teatr, Wyścigi na Polach Mokotowskich – tam koncentrowało się życie towarzyskie Warszawy, w tych miejscach należało bywać jak najczęściej.
Warszawa w powieści Bolesława Prusa jest przede wszystkim miastem kontrastów. Dzięki założeniom realizmu powieść jest także swoistym dokumentem epoki, dlatego czytając utwór, można dowiedzieć się, jak wyglądały warszawskie ulice w XIX wieku.
Zupełnie inny obraz Warszawy opisany został przez Mirona Białoszewskiego w „Pamiętniku z powstania warszawskiego”, wydanym w 1970 roku. Na jego powstanie istotny wpływ miało życie autora, który przeżył powstanie warszawskie. Jak mówi sam tytuł – „Pamiętnik z powstania warszawskiego” – narrator, który przyjmuje rolę kronikarza, dąży do przedstawienia losów ludzi i miasta w czasie trwającego 63 dni powstania warszawskiego. Z tym łączy się bardzo dokładna topografia i szczegółowy opis Warszawy.
„Przecież tyle kanałów, ile ulic. Czyli jeszcze raz miasto. Trzecia Warszawa, licząc od wierzchu. Pierwsza na wierzchu właśnie. Ta z przejściami przez podwórza i sienie. Druga – schronowa. Z systemem podziemnych połączeń. A pod tą podziemną jedną ta podziemna. Z ruchem. Z regulowaniem. Z napisami.”
W tym fragmencie najważniejsze jest ukazanie Warszawy jako miasta, które składa się z 3 poziomów – jest Warszawa powierzchniowa, podziemna i podpodziemna.
W filmie Andrzeja Wajdy pod tytułem „Kanał” Warszawa przedstawiona została w podobny sposób jak w „Pamiętniku..”. Charakterystyczną cechą jest ukazanie jej jako miasta wielopoziomowego. Sam tytuł filmu wskazuje na to, który z tych poziomów jest najważniejszy. Akcja większości filmu dzieje się w kanałach. (fragment)
W zaprezentowanej scenie widzimy moment wchodzenia kompanii porucznika Zadry do kanałów, w celu przejścia z Mokotowa do Śródmieścia. Akcja podziemnej części filmu toczy się ciemnościach, co wzbudza uczucie niepewności. Również ciemne barwy oraz filmowanie z perspektywy bohatera potęgują atmosferę strachu i grozy oraz poczucie zagrożenia.
Zarówno w „Kanale” jak też w „Pamiętniku z powstania warszawskiego” Warszawa pokazana zostaje jako miasto zamieniające się w gruzy, zgodnie z rozkazem Himmlera: każdy dom należało wypalić i wysadzić w powietrze. Stopniowo ginęły wszystkie Warszawy a wraz z nimi ich mieszkańcy. W „Kanale” są to żołnierze AK walczący nie tylko o swoje życie, lecz także o wolność całego narodu, natomiast w „Pamiętniku” na pierwszy rzut oka są to zwykli cywile, jednak ich historia, pomimo tego, że nie trafia na pomniki też jest ważna.
Również w „Małej apokalipsa” Tadeusza Konwickiego bardzo ważne miejsce zajmują opisy Warszawy, ponieważ dzięki nim można przekonać się, do czego doprowadziły próby stworzenia państwa idealnego. Śledząc losy głównego bohatera, czytelnik jednocześnie dowiaduje się, jak wyglądają: warszawskie ulice, symbole radzieckiej władzy, budowle i mieszkania zwykłych ludzi. (mapka – trasa)
Warszawa w książce ukazana została jako miasto w stanie rozkładu, zniewolone przez ZSRR. Pisarz ogranicza się do opisu nowej stolicy, zbudowanej w epoce stalinowskiej, a ściśle – do tej najbardziej reprezentatywnej – Pałacu Kultury z przyległymi ulicami i placami. Dawna, przedwojenna Warszawa zalana została tonami asfaltu i betonu. Po całym mieście porozstawiano pomniki, które rzadko coś znaczą. Budynki i płoty stolicy ozdobione są dwujęzycznymi transparentami z wymalowanymi sloganami typu „Niech żyje czterdziesta rocznica Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej”, „Polska, Polsza!” oraz „zbudowaliśmy socjalizm”. Miasto udekorowane jest czerwonymi i czerwono - białymi flagami, na których kolor biały ograniczony jest do wąskiego paska. Ulice zatarasowane są zepsutymi tramwajami, co jakiś czas zostaje wyłączony prąd, czasami znienacka odpada betonowy blok z Pałacu Kultury, a na skutek salutu armatniego zawala się Most Poniatowskiego a z hali Dworca Centralnego wypadają szyby.
Centralną budowlą Warszawy jest oczywiście Pałac Kultury i Nauki im. Józefa Stalina. W „Małej apokalipsie” jest to „(…) pomnik pychy, statua niewolności, kamienny tort przestrogi”, który „(…) dawniej budził strach, nienawiść, magiczną zgrozę. A teraz to tylko wielki barak, postawiony na sztorc. Zżarty przez grzyb i pleśń stary szalet zapomniany na środkowoeuropejskim rozdrożu”, „(…) uroczysko, straszny kurhan, w którym pokutują złe duchy.”
Pałac Kultury staje się symbolem całego socjalistycznego państwa, zepsutego i opanowanego przez totalitarną władzę.
Obraz miasta w „Małej apokalipsie”, pomimo, że groteskowy jest przygnębiający.
Natomiast peerelowska Warszawa w serialu Stanisława Barei „Alternatywy 4” bawi widzów do łez. Serial Barei został zrealizowany na początku lat osiemdziesiątych, jednak, z powodu cenzury, emisji (w okrojonej wersji) doczekał się dopiero w 1986 roku.
Nie ma w nim dokładnych opisów Warszawy, lecz za to reżyser posługując się ironią ukazuje przerysowany obraz warszawskiej, PRL-owskiej rzeczywistości,.
Warszawa w serialu zostaje pokazana jako miasto, które się rozrasta. Powstają nowe osiedla zbudowane z wielkich płyt. Właśnie na takim warszawskim osiedlu – Ursynowie, znajduje się blok przy ulicy Alternatywy 4 (Grzegorzewskiej 3). (fragment filmu)
Warszawa to nie tylko centrum, znane z wcześniejszych utworów. Powojenna kompensacja demograficzna oraz postępująca urbanizacja, powodują szybki napływ ludności, przez co Warszawa musi się rozbudowywać.
W dzisiejszych czasach Warszawa uchodzi za symbol dobrobytu i szczęścia. W poszukiwaniu tych wartości przyjeżdżają do niej zwykli ludzie z całej Polski. To tu mają odnaleźć pracę, miłość, stabilizację. Jednak szybko przekonują się, że kierował nimi zbyt daleko posunięty optymizm. Właśnie w ten sposób bohaterowie filmu „Warszawa” Dariusza Gajewskiego dostrzegają, że miasto, do którego przyjechali, jest tylko symbolem szczęścia i dobrobytu. Nie spełnili swoich marzeń, nie zdobyli pracy, nie stali się szczęśliwszymi ludźmi.
Warszawa przedstawiona w filmie jest miastem spokojnym i cichym, w którym brak jest zgiełku, ulice są puste, nawet nie widzimy śpieszących się przechodniów. Jest to miasto zupełnie inne od tego, do którego przywykliśmy.
Stolica zostaje ukazana oczami ludzi przyjezdnych, nie znających zabytków, ani historii miasta. Cytadela, ostrzelany mur przy ulicy Waliców, pomnik Syreny, pomnik Powstania, Grób Nieznanego Żołnierza są jedynie budowlami, które stoją na drodze bohaterom, próbującym odnaleźć się w nowym mieście. Miedzy wszystkimi przyjezdnymi błąka się także rodowity warszawiak, weteran powstania, który zapomniał, gdzie mieszka, a miasto dookoła wydaje mu się „takie inne”.
Pomimo przygnębiającego przesłania filmu, koniec jest optymistyczny. Spacer żyrafy po placu Piłsudskiego należy traktować jako swego rodzaju cud i dowód na to, że nawet w tej przygnębiającej Warszawie można przez moment zobaczyć coś wielkiego i wspaniałego.
W „Reducie Ordona” Warszawa staje się symbolem niepokonanego miasta. Czytając „Lalkę” Bolesława Prusa można wyobrazić sobie, jak wyglądało i rozwijało się miasto w drugiej połowie XIX wieku. Jest to o tyle interesujące, że wiele z opisanych w powieści miejsc istnieje do dziś, co daje możliwość zaobserwowania zachodzących zmian. W „Pamiętniku z powstania warszawskiego” przedstawiona została tragiczna historia Warszawy, ten sam temat został podjęty przez Andrzeja Wajdę w filmie „Kanał”. „Mała apokalipsa” Tadeusza Konwickiego jest świadectwem czasów PRL-u, podobnie jak serial Stanisława Barei, w którym ukazane zostały absurdy polskiej rzeczywistości lat 70-tych. Najbardziej współczesny obraz stolicy ukazany został w filmie „Warszawa” Dariusza Gajewskiego. Analizując wybrane powieści oraz dzieła filmowe, można prześledzić XIX i XX-wieczną historię miasta i porównać różne sposoby opisu przestrzeni miejskiej. Każdemu z twórców przyświecał inny cel, a to miało wpływ na odmienne ujęcia tego samego tematu.
Ramowy plan prezentacji do tematu
I Wstęp:
a) Topos miasta w literaturze oraz filmie.
b) Określenie problemu: W jaki sposób była przedstawiana Warszawa w dziełach literackich i filmowych? Jakie podobieństwa i różnice zachodziły między tymi obrazami?
II Kolejność prezentowanych argumentów:
1. Obraz Warszawy w „Reducie Ordona” Adama Mickiewicza.
a) Kontekst historyczny – powstanie listopadowe,
b) Warszawa – symbol niepokonanego miasta; kontrastujący opis przeciwnych wojsk; porównanie z Turcją i Paryżem.
2. Obraz Warszawy w „Lalce” Bolesława Prusa.
a) Kontekst historyczno – literacki; założenia realizmu,
b) Warszawa – miasto kontrastów,
– Powiśle – dzielnica biedoty; skłania Wokulskiego do rozmyślań, zastosowanie mowy pozornie zależnej,
– Łazienki, Ogród Saski, Teatr, Wyścigi, mieszkanie Łęckich – miejsca spotkań towarzyskich arystokracji.
3. Obraz Warszawy w „Pamiętniku z powstania warszawskiego” Mirona Białoszewskiego.
a) Kontekst historyczno – biograficzny – „dokument pokoleniowy”,
b) Warszawa – miasto trójpoziomowe.
4. Obraz Warszawy w „Kanale” Andrzeja Wajdy.
a) Kontekst – okoliczności powstania filmu; polska szkoła filmowa,
b) Podobieństwa do „Pamiętnika z powstania warszawskiego” – wielopoziomowość.
5. Obraz Warszawy w „Małej apokalipsie” Tadeusza Konwickiego.
a) Kontekst historyczno – biograficzny; powieść – groteskowa antyutopia, PRL,
b) Warszawa – miasto brzydkie i odpychające,
c) Warszawa – miasto, w którym „zbudowano socjalizm”,
d) Warszawa – miasto, w którym nic nie funkcjonuje tak jak powinno,
e) Pałac Kultury – symbol obecnych czasów.
6. Obraz Warszawy w serialu „Alternatywy IV” Stanisława Barei.
a) Okoliczności powstania serialu,
b) Satyryczny i groteskowy obraz miasta (PRL) – podobieństwa do powieści T. Konwickiego.
7. Obraz Warszawy w filmie „Warszawa” Dariusza Gajewskiego.
a) Dwie Warszawy – współczesna i wojenna (ślady wojny i powstania – historia powstańca),
b) Warszawa – rozbicie mitu (konfrontacja marzeń z rzeczywistością).
III Podsumowanie
Bibliografia
Bibliografia podmiotowa
Literatura:
1. Białoszewski M., Pamiętnik z powstania warszawskiego, Warszawa, 1990
2. Konwicki T., Mała apokalipsa, Warszawa, 1999
3. Mickiewicz A., Reduta Ordona, [w:] Dzieła, Warszawa, 1955
4. Prus B., Lalka, Warszawa, 1968
Film:
1. Alternatywy 4, reż. Bareja S., 1983
2. Kanał, reż. Wajda A., 1957
3. Warszawa, reż. Gajewski D., 2003
Bibliografia przedmiotowa:
1. Encyklopedia szkolna. Literatura i nauka o języku, pr. zb. pod. red. A.Z. Makowskiego, Warszawa, 1999; Hasła: Konwicki Tadeusz
2. Grzeniewski L.B., Warszawa w <
3. Janion M., Polska proza cywilna, [w:] S. Burkot, Miron Białoszewski, Warszawa, 1992
4. Kobielski D., Warszawa na fotografiach z XIX wieku, Warszawa, 1982
5. Międzyrzecki A., Warszawa Prusa i Gierymskiego. Szkice z dawnej Warszawy, Warszawa, 1957; s. 5-25
6. Słownik literatury polskiej XIX wieku, pr. zb. pod red. J. Bachórza i A. Kowalczykowej, Wrocław, 1997; s. 543-546
7. Warszawa była mi stale pod ręką. Rozmowa Józefa Barana z Mironem Białoszewskim, [w:] S. Burkot, Miron Białoszewski, Warszawa, 1992