Wigierski Park Narodowy

Cele Wigierskiego Parku Narodowego
Celem zakładania parków narodowych jest ochrona przyrody tam występującej. Jednym z takich parków jest leżący na skraju Puszczy Augustowskiej Wigierski Park Narodowy. Na obszarach objętych ochroną częściową prowadzi się prace zmierzające do zachowania istniejącego stanu przyrody lub wykonuje się prace pielęgnacyjno - hodowlane w drzewostanach, restytucje rodzimych gatunków zwierząt, rekultywacje siedlisk oraz aktywne zwalczanie różnego typu zagrożeń czyli zabiegi przywracające właściwy stan przyrody. W ekosystemach objętych ochroną ścisłą zapewnione zostały warunki dla przebiegu spontanicznych procesów przyrodniczych.

Ochrona przyrody - Czynna ochrona przyrody wykonywana przez służby Parku ma zróżnicowane formy. W lasach przekształconych przez wcześniejszą gospodarkę leśną prowadzone są, między innymi, prace związane z przebudową składu gatunkowego drzewostanów oraz zmianą ich struktury wiekowej i przestrzennej tak, aby w możliwie najkrótszym czasie doprowadzić do odtworzenia na całym obszarze Parku lasów o charakterze naturalnym.

Dla zapewnienia właściwego rozwoju i stanu sanitarnego lasów są prowadzone zabiegi ograniczające liczebność owadów żerujących na drzewach (głównie korników) poprzez usuwanie drzew opanowanych przez te owady, wywieszanie pułapek feromonowych (pojemniczki z substancjami zawierającymi feromon., zwabiają one owady, które się przyklejają ), a także poprzez zapewnienie warunków gniazdowania owadożernym ptakom leśnym - ochronę drzew dziuplastych i wywieszanie budek lęgowych. Ważnym kierunkiem w czynnej ochronie lasów jest prowadzenie prac pielęgnacyjnych w najmłodszych drzewostanach i zapewnienie właściwych warunków dla ich wzrostu.

Ważną sferą działalności Parku jest tworzenie siedlisk zastępczych i odtwarzanie siedlisk przekształconych lub zniszczonych przez człowieka W ostatnim czasie podjęte zostały działania zmierzające do ochrony owadów gniazdujących w glinianym podłożu. Do niedawna znaczącą ostoją dla tych owadów były ściany glinianych zabudowań, licznie występujących w krajobrazie Suwalszczyzny. Jednak i one coraz częściej znikają ze środowiska, a wraz z nimi dziesiątki gatunków owadów, wśród których znajdują się gatunki rzadkie i zagrożone, umieszczone na "Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce". W celu ratowania tych zwierząt Park wybudował i ustawił w terenie ponad 200 konstrukcji wykonanych z gliny, drewna i słomy. Już po kilku miesiącach wiele gatunków owadów, w tym dziko żyjące pszczoły, zaczęło budować w glinianych ścianach gniazda, co pozwala sądzić, że podjęte zabiegi ochronne są skuteczne.

Spośród 12 gatunków płazów występujących na trenie Wigierskiego Parku Narodowego jedynie traszka zwyczajna i żaby: trawna, moczarowa, jeziorkowa i wodna, nie wymagają specjalnych zabiegów ochronnych dla zapewnienia tym zwierzętom odpowiednich warunki do życia i rozrodu (zdjęcie żaby wodnej znajduje się obok). Pozostałe gatunki płazów chronione są poprzez wykupy gruntów z "oczkami" wodnymi od prywatnych właścicieli w celu odtwarzania zanikających stawów, oczyszczanie ich ze śmieci oraz ustawianie znaków drogowych informujących o głównych szlakach wędrówek płazów. Za najważniejsze dla ochrony płazów Park uznał odtwarzanie niewielkich zbiorników wodnych, będących miejscem ich rozrodu. Już odtworzenie kilku pierwszych zbiorników pokazało, że jest to bardzo szybka i skuteczna metoda zapewnienia trwałości występowania kilku gatunków płazów i wielu innych zwierząt, dla których drobne zbiorniki wodne są optymalnym siedliskiem występowania.

Mimo, że większość działań z zakresu czynnej ochrony ekosystemów lądowych ma na celu przyspieszanie procesów sukcesji ekologicznej i zwalczanie zagrożeń, które doprowadzić mogłyby do sytuacji klęskowych, na wybranych powierzchniach prowadzone są prace pielęgnacyjne powstrzymujące proces naturalnego przekształcania się (sukcesji) siedlisk i zbiorowisk organizmów.
Dotyczy to między innymi usuwania krzewów i drzew oraz okresowego koszenia wytypowanych do czynnej ochrony niewielkiej części nie użytkowanych łąk, które są miejscem występowania chronionych gatunków roślin - w tym rzadkich gatunków storczyków.

Dzięki powstrzymywaniu w tych miejscach sukcesji ekologicznej możliwe jest zachowanie wielu gatunków charakterystycznych dla różnych stadiów sukcesji ekologicznej. Prace powstrzymujące ten proces podejmowane są również w czynnej ochronie jezior i rzek Parku, obejmując zarówno zabiegi ograniczające proces eutrofizacji ( zakwitanie zbiorników wodnych) jak i działania z zakresu odtwarzania właściwej struktury biocenoz wodnych.

Edukacja
Równie ważnym elementem ochrony przyrody jest prowadzona przez Park działalność edukacyjna. Ma ona niezwykle zróżnicowane formy i obejmuje, miedzy innymi, zajęcia terenowe i laboratoryjne w Ośrodku Edukacji Środowiskowej, organizację licznych konkursów i innych imprez związanych z ochroną przyrody (np. obchody "Dni Ziemi", "Sprzątanie Świata", "Dzień Parków Narodowych"), spotkania z młodzieżą lokalnych szkół, działalność wystawienniczą w sali ekspozycyjnej w budynku dyrekcji Parku, działalność wydawniczą - w tym publikowanie folderów, map, książek, przewodników i różnorodnych materiałów edukacyjnych. Uzupełnieniem bezpośredniej edukacji środowiskowej jest przygotowanie terenu Parku do zwiedzania, w tym zagospodarowanie ścieżek edukacyjnych i szlaków turystycznych.
Poza funkcją ochronną i edukacyjną Park realizuje program badań naukowych i monitoringu środowiska. Współpracując z wieloma ośrodkami naukowymi gromadzi wiedzę na temat zasobów przyrodniczych tego terenu, analizuje zachodzące w niej zmiany i ocenia zagrożenia. Szczególnie wiele danych do opracowania właściwej strategii przeciwdziałania degradacji przyrody Parku zostało zebranych w trakcie prac nad długoterminowym planem ochrony Parku na lata 2000-2020.

Pracownicy Parku, oprócz realizacji zadań ochronnych, prowadzą systematyczne obserwacje nad aktualnym stanem przyrody i środowiska WPN. Znajdujący się w Parku fragment zlewni rzeki Czarna Hańcza odgrywa ważną rolę w krajowym systemie monitoringu jako teren badań funkcjonującej tu Wigierskiej Stacji Bazowej Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego.

Realizacji statutowych zadań Parku sprzyja wymiana doświadczeń z pracownikami innych obszarów chronionych, w tym współpraca międzynarodowa. Wigierski Park Narodowy najściślej współpracuje z Dzukijskim Parkiem Narodowym na Litwie, Mritz Nationalpark w Niemczech i francuskim parkiem La Brenn, a po stronie polskiej z sąsiadującymi parkami narodowymi i krajobrazowymi województwa podlaskiego.

Niezwykle ważną sferą działania WPN jest współpraca z samorządami, w szczególności gminami i powiatami tej części Suwalszczyzny. Stałe kontakty i realizowane wspólnie przedsięwzięcia (m.in. inwestycje związane z poprawą gospodarki wodno-ściekowej i zagospodarowania turystycznego) umożliwiają realizację statutowych zadań Parku oraz przyczyniają się do utrwalania społecznej akceptacji działalności WPN.

Położenie i powierzchnia
Wigierski Park Narodowy znajduje się w północno-wschodniej Polsce na północnym skraju Puszczy Augustowskiej – największego zwartego kompleksu leśnego na niżu Europy, który wraz z lasami na terytorium Litwy i Białorusi pokrywa obszar około 300 tysięcy hektarów. Park leży na terenie województwa podlaskiego, w krainie Mazursko-Podlaskiej, w północno-wschodniej części dzielnicy Pojezierza Mazurskiego. Wraz z otuliną, rozciąga się pomiędzy 53o57' a 54o10' szerokości geograficznej północnej i 22o57' a 23o15' długości geograficznej wschodniej.

Park utworzony został 1 stycznia 1989 roku na obszarze 14956 ha. Teraz jego powierzchnia wynosi 15085 ha, w tym 9464 ha to grunty leśne, 2908 ha - wody i 2713 ha inne tereny, głównie użytkowane rolniczo (2228 h). Ochroną ścisłą objętych jest 623 ha, w tym 283 ha lasów. Obszary zagospodarowane rolniczo objęte są ochroną krajobrazową.

Ukształtowanie powierzchni
Rzeźba terenu Parku jest bardzo zróżnicowana. Krajobraz pagórkowaty występuje na północ od jeziora Wigry, cechuje się on licznymi wzniesieniami i obniżeniami terenu, dużą liczbą jezior i dolin rzecznych, W części południowej dominują natomiast obszary o lekko sfalowanej lub płaskiej powierzchni. Wyjaśnienia tego zjawiska szukać należy w odmiennej historii geologicznej tych obszarów.
Krajobraz parku został ukształtowany w okresie ostatniego zlodowacenia, około 12 tysięcy lat temu. Ustępujący lądolód pozostawił urozmaiconą rzeźbę terenu z licznymi kemami, ozami, polami sandrowymi i obszarami moreny dennej, poprzecinanymi rynnami lodowcowymi i zagłębieniami bezodpływowymi.

W rynnach i zagłębieniach powstały liczne jeziora. Najpłytsze z nich zarosły już roślinnością torfowiskową, a w innych zbiornikach obserwować można różne stadia ich naturalnej sukcesji. Najwyższe wzniesienia parku osiągają wysokość ponad 180 m n.p.m., zaś najniżej położone tereny znajdują się na wysokości 130 m n.p.m. Północna część parku jest silnie pofałdowana, z rozległymi morenami dennymi oraz wzgórzami i wałami moreny czołowej - stanowiącymi lokalne kulminacje o stromych zboczach i wysokościach względnych dochodzących do 35 m. Podłoże tej części parku zbudowane jest z gliny, piasku i żwiru, z licznymi kamieniami o zróżnicowanym składzie mineralogicznym. Południowa część parku ma charakter bardziej płaski i stanowi początek olbrzymiego sandru, pokrytego Puszczą Augustowską - największym zwartym kompleksem leśnym w Polsce.

Klimat
Pod względem klimatycznym Park znajduje się w Regionie Mazursko-Podlaskim, obejmującym swym zasięgiem wschodnią część Pojezierza Mazurskiego oraz część Podlasia. Obszar ten pozostaje pod znacznym wpływem rozciągającego się na wschód bloku kontynentalnego Eurazji, mimo, że znajduje się niewielkiej odległości od morza Bałtyckiego. Z tego też względu obszar ten ma najsurowsze warunki klimatyczne w całej nizinnej części kraju. Zima rozpoczyna się w trzeciej dekadzie listopada i trwa do pierwszej dekady kwietnia. Średnia miesięczna temperatura powietrza waha się w tym okresie od -6,7 do -2,7 oC.Wiosna zaczyna się w połowie kwietnia i trwa około dwóch miesięcy.

Średnia miesięczna temperatura powietrza waha się w tym okresie od około 5,0 oC w kwietniu do około 16,0 oC w czerwcu. Lato rozpoczyna się w połowie czerwca i trwa do trzeciej dekady sierpnia.
Średnia miesięczna temperatura powietrza atmosferycznego wynosi w tym okresie 16-18 oC.

Jesień trwa niespełna dwa miesiące, a średnia temperatura powietrza spada w tym czasie do około 6,0 oC.

Średnia roczna temperatura powietrza atmosferycznego, dla wielolecia 1971-1996, wynosiła 5,3 oC. Osłonięcie terenu Parku od północy i północnego zachodu przez wyższe Wzgórza Szeskie powoduje, że powstaje tzw. cień opadowy, zmniejszający na tym terenie wielkość opadów atmosferycznych. Średnia roczna suma opadów z wielolecia 1971-1996 wynosiła 593 mm, a w poszczególnych latach wahała się od 442 do 743 mm. Najobfitsze opady notowane były w lecie - suma miesięczna około 80 mm, a najmniejsze zimą - poniżej 30 mm. W przeciętnym roku opady z okresu letniego stanowią 63% sumy opadów rocznych, a w poszczególnych latach ich udział wahał się od 46 do 81%. Znaczna część opadów atmosferycznych spada w postaci śniegu. Pierwsza pokrywa śnieżna może pojawić się na terenie Parku już w trzeciej dekadzie listopada, a zanika średnio pod koniec pierwszej dekady kwietnia. Bywa, że utrzymuje się ona nawet 130 dni.

Człowiek i przyroda
W drugiej połowie XIX wieku ziemia wigierska została "odkryta" dla nauki. Za pierwszy, naukowy opis rejonu jeziora Wigry uznaje się zazwyczaj pracę A. Połujańskiego "Wędrówki po Guberni Augustowskiej w celu naukowym odbyte" z roku 1859, często cytowaną przez późniejszych badaczy tego regionu. Jezioro Wigry i jego otoczenie spopularyzował w latach 1902-1904 K. Kulwieć - przyrodnik i krajoznawca rodem z Suwalszczyzny. Jednak prawdziwy rozkwit badań naukowych tego terenu nastąpił dopiero po utworzeniu nad Wigrami w 1920 roku Stacji Hydrobiologicznej.

Inicjatorem powołania tej placówki naukowej był Instytut Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego przy Towarzystwie Naukowym Warszawskim. Siedzibą Stacji stał się początkowo drewniany budynek położony na terenie tartaku w Płocicznie, później zaś - od 1928 roku do wybuchu II wojny światowej - nowo wybudowany i nowocześnie urządzony obiekt w Starym Folwarku. Organizatorem i późniejszym wieloletnim kierownikiem Stacji był dr Alfred Lityński, wybitny limnolog, twórca polskiej szkoły hydrobiologii.

Wiele opublikowanych wówczas prac stanowi dziś niezwykle wartościowe źródła informacji dla badań o charakterze porównawczym. Badania prowadzone na Stacji udokumentowały wyjątkowe walory przyrodnicze wód wigierskich i niewątpliwie przyczyniły się do objęcia ich ochroną.

W dwudziestoleciu międzywojennym Wigry zostały "odkryte" również dla turystyki. Pierwszym ośrodkiem ruchu turystycznego stało się schronisko Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, wybudowane w 1929 roku w Starym Folwarku. Ważną rolę dla spopularyzowania Suwalszczyzny odgrywały także organizowane nad Wigrami obozy harcerskie.
Po wojnie nastąpiło przyspieszenie urbanizacji terenów dzisiejszego Parku. Wigry, zwłaszcza od końca lat sześćdziesiątych, stawały się coraz atrakcyjniejszym terenem rekreacyjnym. Przybywało domków kempingowych, pojawiły się nowe ośrodki wypoczynkowe, krajobraz parku zniekształciła w wielu miejscach zabudowa odbiegająca od lokalnych tradycji. Pojawiły się także poważniejsze problemy środowiskowe, związane głównie z rosnącym zanieczyszczeniem wód. Powołanie Wigierskiego Parku Krajobrazowego (1975), a później Wigierskiego Parku Narodowego (1989) oraz podejmowane działania ochronne istotnie osłabiły tempo dalszej degradacji walorów przyrodniczych i krajobrazowych ziemi wigierskiej.

Wody i ich ochrona
Pozostałością po zlodowaceniach są liczne jeziora o różnym kształcie, powierzchni i głębokości. Na obszarze parku znajdują się 42 jeziora. Największe z nich Wigry ma 2187 ha powierzchni, maksymalną głębokość 73 m i zajmuje centralną część parku. Jeziora reprezentują szeroką gamę typów limnologicznych, różniących się pomiędzy sobą żyznością, termiką i koncentracją związków humusowych. Osobliwością wśród nich są dystroficzne jeziora śródleśne, tzw. "suchary", otoczone mszarem torfowcowym. Główną rzeką parku jest Czarna Hańcza, przepływająca przez jezioro Wigry i stanowiąca znany i ceniony w kraju szlak kajakowy.

O pięknie, charakterze krajobrazu i unikatowej wartości przyrodniczej tego obszaru decydują właśnie wody Parku . W granicach tego obszaru położone są 42 stałe, naturalne zbiorniki wodne, których łączna powierzchnia wynosi ponad 28 km2. Najgłębsze, największe, i najatrakcyjniejsze dla większości turystów odwiedzających Park jest jezioro Wigry - o krętej linii brzegowej, urozmaicone wyspami, zatokami, głębinami, śródjeziornymi górkami i przybrzeżnymi obszarami płycizn. Jezioro wraz z przyległymi, mniejszymi jeziorami tworzą szczególny zespół ekosystemów wodnych. Zespół ten charakteryzuje się znaczną różnorodnością, wynikającą nie tylko z odmiennej powierzchni, głębokości czy ukształtowania dna poszczególnych zbiorników. Jeziora Parku różnią się między sobą także składem chemicznym i fizycznymi właściwościami wód, decydującymi o ich żyzności i produktywności (trofii).

Czynniki te wpływają na skład gatunkowy i liczebność organizmów wodnych oraz kształtują zespoły roślin i zwierząt charakterystycznych dla różnych typów troficznych wód. Występują tu, między innymi, ciekawe, bogate w gatunki zbiorowiska roślin wodnych i wodno-błotnych, zróżnicowane zespoły fauny dennej i naroślinnej, specyficzne zespoły organizmów planktonowych i ryb.
Ale wody Parku to nie tylko jeziora. W WPN występują także inne rodzaje środowisk wodnych - rzeki, strumienie, źródliska, rowy, stawy naturalne i sztuczne, zbiorniki okresowe i różnorodne siedliska wodno-błotne, w tym interesujące przyrodniczo rozlewiska w dolinach rzek. Każdy z tych typów siedlisk charakteryzuje się specyficznymi zespołami organizmów wodnych, co zdecydowanie wpływa na ogólną, wysoką różnorodność chronionej w Parku przyrody.

Jeziora wigierskie mają wodę zróżnicowaną pod względem trofii - od jezior średnio żyznych (mezotroficznych) do żyznych (eutroficznych) i wyraźnie już przeżyźnionego, silnie eutroficznego jeziora Leszczewek. Zbiorniki wodne o coraz wyższej trofii charakteryzuje zmniejszanie się przezroczystości wody, narastanie deficytu tlenowego w warstwach przydennych - aż do całkowitego ich odtlenienia, zmniejszanie się różnorodności zespołów organizmów wodnych oraz ubywanie gatunków typowych dla wód niezanieczyszczonych.

Do jezior o umiarkowanej, miejscami tylko wysokiej, żyzności należy największe jezioro Parku - Wigry. Jest to jezioro niezwykłe, zadziwiające różnorodnością przyrody i kryjące w sobie wiele tajemnic.
Odmienna w poszczególnych częściach Wigier konfiguracja dna w strefie przybrzeżnej oraz różna ekspozycja brzegów na falowanie powodują, iż dno pokrywają osady o zróżnicowanej strukturze - od żwirowych, poprzez piaszczyste, muliste, aż do drobnoziarnistych osadów kredy jeziornej. Rośliny wynurzone, wśród których dominuje trzcina, rosną w pasie o zmiennej, lecz na ogół niewielkiej szerokości - od kilku do kilkunastu metrów. Trzcinie towarzyszą inne rośliny wynurzone - pałki, oczerety, kłoć wiechowata, jeżogłówki i skrzypy. Strefa roślinności wynurzonej jest miejscem lęgów i wyprowadzania piskląt ptaków wodnych (czernic, głowienek, krzyżówek, łysek, perkozów i in.), miejscem żerowania i schronieniem dla narybku oraz siedliskiem występowania wielu zespołów bezkręgowców. Niektóre z bezkręgowców strefy pobrzeża zasługują na szczególną uwagę.

Nalezą do nich, na przykład, zespoły wrotków zasiedlających wypełnione wodą przestrzenie pomiędzy ziarnami piasku, opisane w Wigrach po raz pierwszy już w latach dwudziestych XX wieku.Dno strefy przybrzeżnej (litoralu) jeziora Wigry - porastają także rośliny zanurzone. Choć w wielu miejscach narażonych na silne falowanie roślinność zanurzona jest bardzo skąpa, w innych, spokojniejszych i głębszych, występują łąki podwodne.

Charakterystyczne dla jezior o niższej żyzności ramienice, a także moczarka kanadyjska i mech zdrojek są obecnie mniej liczne niż przed kilkunastu laty. Częściej natomiast obserwowane są, zazwyczaj w strefie przybrzeżnej, lecz także i na głębokościach do 5-6 m, glony nitkowate. Ich okresowo liczne występowanie, zwłaszcza w północnej części jeziora, wskazuje na postępujący proces wzrostu żyzności (eutrofizacji) Wigier.

Rośliny wodne, zarówno naczyniowe jak i glony, odgrywają znaczącą rolę w funkcjonowaniu jeziora. Jednym z istotnych zjawisk jest ich udział w tzw. biologicznym odwapnianiu wody, polegający na wytrącaniu się węglanu wapnia na powierzchni roślin w czasie fotosyntezy. Zjawisko to jest widoczne "gołym okiem" w postaci białych inkrustacji wapiennych pokrywających rośliny wodne. Wytrącane z wody cząstki węglanu wapnia sedymentują z do osadów dennych, kształtując ich strukturę i właściwości chemiczne. Poprzez wiązanie fosforu w strukturze powstających inkrustacji, biologiczne odwapnianie wody może być także jednym z mechanizmów powstrzymujących efekty eutrofizacji jeziora.

Wigry słyną ze swoich ryb, w szczególności z występowania w nich sielawy i siei. Na terenie Parku odnotowano do tej pory występowanie 32 gatunków ryb, przy czym skład gatunkowy ryb w poszczególnych zbiornikach wodnych jest odmienny. Na przykład ryby z rodziny Coregonidae, do których należą sielawa i sieja, występują jedynie w największych i jednocześnie najgłębszych jeziorach Parku. Inne, w tym wiele gatunków ryb karpiowatych, występują w różnorodnych wodach - jeziorach, rzekach, a nawet w niektórych śródleśnych zbiornikach wodnych, zwanych na Suwalszczyźnie sucharami.
Na terenie Parku występuje 17 niewielkich ekosystemów wodnych będących typowymi "sucharami" - zbiornikami prawie zawsze pozbawionymi dopływów i odpływów, o wodzie brunatnej, zakwaszonej, charakteryzującej się niską koncentracją wapnia oraz wysoką zawartością kwasów humusowych spływających do zbiornika z zalesionej zlewni.

Na obrzeżach sucharów występuje szerszy lub węższy pierścień roślinności torfowiskowej, z tak charakterystycznymi gatunkami, jak mchy torfowce, żurawina, modrzewnica, przygiełka biała, turzyca bagienna, bagno zwyczajne, borówka bagienna czy rosiczki - okrągłolistna i długolistna. Roślinność ta tworzy niekiedy pływający, nasuwający się na powierzchnię zbiornika kożuch, tzw. pło torfowcowe, a jego oderwane fragmenty mogą tworzyć pływające wyspy.

W typowych sucharach roślinność zanurzona nie występuje, z wyjątkiem związanych z krawędzią pła "drapieżnych" pływaczy (rodzaj Utricularia); rzadko spotykane są także rośliny o liściach pływających. Bardzo specyficzny jest świat bezkręgowców wodnych, złożony głównie z organizmów tolerujących zakwaszenie. Występują tu licznie m.in. larwy ważek, pluskwiaki, larwy chrząszczy i ich postacie dorosłe, larwy niektórych grup muchówek, a także pająki wodne - topiki. Rzadko, i to tylko w zbiornikach najmniej zakwaszonych, spotyka się mięczaki, zarówno ślimaki jak i małże. Ich występowanie w sucharach ogranicza bardzo niska w tym środowisku koncentracja wapnia.

W okresie letnim różnice temperatury mogą przekraczać 4 oC na 1 m głębokości, co powoduje iż latem, nawet w stosunkowo płytkich zbiornikach tego typu, przydenne warstwy wody są bardzo zimne. Silna stratyfikacja termiczna i tlenowa oraz niewielka przezroczystość wód sucharów mają ogromne znaczenie dla rozmieszczenia organizmów planktonowych i, w niektórych zbiornikach, także ryb. Występują one prawie wyłącznie w przypowierzchniowej warstwie wody, zazwyczaj do głębokości 4 metrów.

Flora, roślinność i grzyby
Na terenie parku stwierdzono prawie 1000 gatunków roślin naczyniowych, w tym około 60 podlegających ochronie ścisłej i 14 podlegających ochronie częściowej, ponad 200 gatunków mchów i wątrobowców oraz prawie 300 gatunków porostów.

Roślinność parku charakteryzuje się całkowitym brakiem buka, rzadkim występowaniem graba i stałą obecnością świerka we wszystkich niemal typach zbiorowisk leśnych. Zbiorowiska roślinne cechuje obecność wielu gatunków o charakterze borealno-kontynentalnym. Wśród zbiorowisk leśnych największą powierzchnię zajmują zbiorowiska grądu trzcinnikowego, subborealnych borów mieszanych i typowych grądów. Spośród zbiorowisk leśnych najbardziej zbliżony do naturalnego charakter mają bory i lasy bagienne, bory świeże oraz olsy. Dużą część powierzchni parku zajmują także torfowiska, będące często zbiorowiskami unikatowymi w skali kraju. Szczególnie roślinność torfowisk wysokich i przejściowych zachowała tu często swój naturalny charakter. Na szczególną uwagę zasługują zbiorowiska torfowiskowe z brzozą niską, rzadkimi gatunkami wątrobowców oraz wełnianeczką alpejską, rosiczką okrągłolistną i długolistną, żurawiną drobnolistną, bażyną czarną i skalnicą torfowiskową. Duża liczba zespołów i gatunków roślin wynika ze zróżnicowania fizjograficznego terenu oraz historii rozwoju szaty roślinnej.

Wśród roślin rosnących w Parku aż 75 taksonów objętych jest ochroną gatunkową, przy czym 61 ochroną ścisłą, a 14 częściową. Na szczególną uwagę zasługują gatunki zagrożone wyginięciem oraz gatunki rzadkie. Na liście roślin naczyniowych występujących w Wigierskim Parku Narodowym znalazły się 52 takie taksony, w tym jeden gatunek - kanianka lnowa Cuscuta epilinum - uznany za wymarły w naszym kraju.

Do ekspansywnych gatunków, które na terenie Parku będą stopniowo eliminowane, należą między innymi: trojeść amerykańska Asclepias syriaca, klon jesionolistny Acer negundo, czeremcha amerykańska Prunus serotina, dąb czerwony Quercus rubra, niecierpek Roylego Impatiens glandulifera, niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora, rdest ostrokończysty Reynoutria japonica.
Poniższa tabela przedstawia udział powierzchni 13 wyróżnionych na terenie WPN typów siedliskowych lasu oraz odpowiadające tym typom zbiorowiska roślinne:

Lasy północnej części Parku różnią się od lasów części południowej wyższym udziałem siedlisk żyźniejszych (lasowych) oraz większą naturalnością drzewostanów. Siedliska zniekształcone i zdegradowane występują głównie w południowej części Parku.

Najczęściej spotykanym w Parku typem siedliskowym lasu jest las mieszany świeży (LMśw). Występuje on w WPN na dużych łącznych powierzchniach, rzadziej wyspowo wśród innych siedlisk, na glebach wykształconych z piasków i żwirów wodnolodowcowych (sandrowych) z pokrywami wodno-morenowymi, a także moren spiętrzonych, ozów, kemów oraz piasków zwałowych. W lasach tych występują różnorodne warianty typów gleb i związanych z nimi zespołów roślinnych. Niższe piętro tworzy przeważnie świerk z udziałem dębu. Inne gatunki występują pojedynczo lub sporadycznie. Warstwa podrostu jest dość jednorodna, a tworzą ją głównie dąb i świerk, a także brzoza, sosna, jesion, lipa, klon a w miejscach wilgotnych nawet olsza.

Drugim pod względem częstości występowania typem siedliskowym lasu jest bór mieszany świeży (BMśw). Występuje na obszarze całego Parku, jednak częściej i większymi płatami w jego części południowej, sandrowej. Ten typ siedliskowy tworzą przeważnie piaski i żwiry wodnolodowcowe sandrowe, rzadziej pochodzenia polodowcowego (moreny spiętrzone, ozy, kemy). Warianty wilgotnościowe kształtują w obrębie tego siedliska naturalne typy drzewostanów. Temu typowi siedliskowemu lasu odpowiadają następujące zespoły roślinne:
· Peucedano - Pinetum v. z Oxalis acetosella, czyli nieco żyźniejszy wariant zespołu niż na borze świeżym, występujący na glebach bielicowo - rdzawych, rzadziej innych,
· Serratulo - Pinetum (typicum) występujący na glebach rdzawych właściwych, rzadziej innych.

Na terenach nieleśnych dominują zbiorowiska z kompleksu chwastów upraw zbożowych i okopowych Consolido-Brometum x Veronico-Fumarietum oraz zbiorowiska łąk i muraw, głównie świeże łąki i pastwiska Arrhenatherion i Cynosurion, suche łąki z elementami ciepłolubnymi Arrhenatherion oraz wilgotne łąki wielokośne, antropogenicznie przekształcone Calthion. Do cennych pod względem florystycznym zbiorowisk należą ekstensywnie wykorzystywane łąki, na których występują rzadkie gatunki roślin, w tym liczne storczyki i turzyce. Charakterystyczną cechą roślinności Parku jest również występowanie licznych torfowisk przejściowych oraz torfowisk wysokich, związanych z obecnością jezior dystroficznych, bezodpływowych zagłębień terenu oraz dolin rzecznych. Można znaleźć na nich rzadkie i zagrożone gatunki roślin takie, jak np.: żurawina drobnolistkowa Oxycoccus microcarpus, wątlik błotny Hammarbya paludosa i rosiczka długolistna Drosera anglica. Na brzegach większości jezior eutroficznych WPN dominuje szuwar trzcinowy Phragmitetum communi. Stosunkowo rzadkim zbiorowiskiem roślinnym jest szuwar kłociowy Cladietum marisci, występujący w kilku jeziorach WPN.
Grzyby Wigierskiego Parku Narodowego są grupą organizmów bardzo słabo poznaną. Do tej pory badano jedynie grzyby lichenizowane (porosty), stwierdzając obecność na terenie Parku 273 gatunków, w tym 54 gatunków objętych ochroną prawną. Do najciekawszych z nich należą: brodaczka kępkowa Usnea hirta, brodaczka kędzierzawa Usnea subfloridana, włostka ciemniejsza Bryoria subcana i przystrumycznik pustułkowy Hypotrachyna revoluta.

Fauna
Wigierski Park Narodowy stanowi część zwartego kompleksu Puszczy Augustowskiej, toteż fauna Parku jest charakterystyczna również dla tego obszaru puszczańskiego. Świat zwierząt podobnie jak szata roślinna jest również bogaty, choć jeszcze stosunkowo mało pozorny. Dotyczy to przede wszystkim bezkręgowców stanowiących najliczniejszą grupę organizmów zwierzęcych. Świat kręgowców reprezentowany jest przez 46 gatunków ssaków, 204 gat. ptaków, 5 gat. gadów, 12 gat. płazów i 32 gat. ryb.

Dość dobrze poznane są duże ssaki, zarówno ze względu na łatwość obserwacji, jak i istotne dla środowiska skutki ich obecności.

Największym przedstawicielem rzędu drapieżnych występujących na terenie Parku jest wilk (Canis lupus). Obecność jego stwierdzana jest corocznie. Na terenie Puszczy Augustowskiej liczebność wilków oceniana jest na około 80 sztuk. Główną część diety wilków stanowią jeleniowate i dziki, co w pewnym stopniu wpływa na stan populacji tych zwierząt.

Rodzinę psowatych oprócz wilka na terenie Parku reprezentują również lis i jenot. Lis (Vulpes vulpes) jest pospolicie występującym gatunkiem w wielu środowiskach zarówno leśnych jak i polnych. Jenot (Nyctereutes procyinoides) przywędrował na te tereny ze wschodu w latach pięćdziesiątych. Jest więc gatunkiem obcym dla naszej fauny. Jego liczebność jest porównywalna, a czasem większa niż lisów. Prowadzi nocny tryb życia, a w jego diecie poza pokarmem zwierzęcym znajduje się sporo pokarmu roślinnego, zwłaszcza jesienią.

Najtrudniejsze okresy zimowe jenoty przesypiają. Jako gatunek obcy wywiera niekorzystną presję na ptactwo gniazdujące na ziemi i drobną faunę.
Z rodziny łasicowatych na terenie Parku występuję: wydra, kuna leśna tumak i domowa (kamionka), borsuk, gronostaj, norka amerykańska, łasica i tchórz. Nieco więcej uwagi należy poświęcić wydrze (Lutra lutra). Gatunek ten do niedawna był jeszcze bardzo nieliczny. Ostatnio, m.in. wraz ze wzrostem obszarów zalanych wodą, co ma związek w obecnością bobrów w tym rejonie, liczebność wydr wyraźnie wzrosła.

Drugim z tej grupy gatunkiem, który do niedawna nie występował na terenie Parku, jest norka amerykańska (Mustela vison). W naturalnych warunkach zamieszkuje Amerykę Północną. W całym świecie hodowana jest jako cenne zwierzę futerkowe. Rola norki w środowisku nie została jeszcze dokładnie zbadana. Norka amerykańska zajęła niszę ekologiczną zajmowaną dotychczas przez nie spotykaną już norkę europejską.

Na terenie Parku zaobserwować można 3 gatunki: jeleniowatych - łosia, jelenia i sarnę. Charakterystyczne dla nich jest to, iż samce nakładają poroże, które co roku jest zrzucane. Jeleniowate oraz dzik w skali całego kraju stanowią gatunki o znaczeniu gospodarczym.

Łoś (Alces alces) jest najpotężniejszym przedstawicielem rodziny jeleniowatych.
Ukształtowała się populacja, która w skali kraju na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych osiągnęła ok. 6 tys. sztuk. Obecnie liczebność ta spadła do takiego stopnia, że rozważane jest całkowite zaniechanie pozyskania łosia na pewien okres.

Jeleń szlachetny (Cervus elaphus) na tereny Puszczy Augustowskiej został przesiedlony na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych z regionu olsztyńskiego i białostockiego. Jest to ekotyp jelenia mazurskiego.
Miejscowa populacja jeleni, która występowała na obszarze puszczy jeszcze w okresie międzywojennym w czasie wojny wyginęła.
Sarny (Capreolus capreolus) pospolicie występują na obszarach puszczańskich, a także w drobnych kompleksach leśnych rozrzuconych wśród pól. Ich zagęszczenie na terenie Parku ocenione jest na ok. 30szt./1000ha.

Dość licznym zwierzęciem Wigierskiego Parku Narodowego jest dzik (Sus scrofa). Jego obecność w lesie jest bardzo pożyteczna, natomiast jest sprawcą wielu szkód w uprawach rolnych. Populacja dzików w Parku oceniana jest na ok. 100-140szt. Zagęszczenie w roku 1998 określono na 8,5szt./1000ha.

Najbardziej charakterystycznym gatunkiem będącym symbolem Wigierskiego Parku Narodowego, jest bóbr europejski (Castor fiber). Jest to największy z europejskich gryzoni. Jego osobliwością jest poziomo spłaszczony ogon, pokryty zrogowaciałą skórą w formie łuski, który pełni funkcję steru podczas pływania, podpory podczas przebywania na lądzie i głównego organu termoregulacji. Bóbr jest zwierzęciem ziemnowodnym, doskonale przystosowanym do bytowania w wodzie. Potrafi żerować i pracować pod wodą. Jest to zwierzę o nieprzeciętnych umiejętnościach inżynierskich. Żyje albo w norach, albo w tzw. żeremiach. Są to stożkowe budowle o wysokości dochodzącej niekiedy do 2 m. wykonane z patyków i kołków uszczelnionych mułem. W przypadku zbyt niskiego poziomu wody w rzece buduje tamy spiętrzające wodę. Tamy, piętrzące wodę średnio o 30-50 cm budowane są z kołków i patyków układanych w nurcie rzeki. Całość wylepiona jest mułem i odznacza się szczelnością i dużą wytrzymałością.

Jedną z charakterystycznych właściwości bobrów jest ich zdolność do ścinania zębami drzew. Jeden bóbr potrafi w ciągu nocy ścięć grube drzewo, które następnie przegryza na kawałki i przenosi na budowaną tamę lub żeremie. Zjadają również wiele roślin zielonych, zwłaszcza wodnych. Na terenie Parku bobry występują licznie i opanowały już niemal wszystkie dostępne dla nich siedliska. Ich liczebność oceniana jest na ok. 250 szt. w 70 stanowiskach.

Ochrona bobrów na terenach należących obecnie do Wigierskiego Parku Narodowego ma długoletnią historię. Dla ochrony tych zwierząt w 1959 roku utworzono rezerwat Ostoja Bobrów Stary Folwark na ujściu Czarnej Hańczy do Wigier, a w 1962 roku rezerwat Ostoja Bobrów Zakąty na jeziorze Wigry.

W środowiskach wodnych występuje nielicznie inny gryzoń obcego pochodzenia - piżmak (Ondathra zibethica).

Pola uprawne, ogrody, zadrzewienia, miedze licznie zamieszkują takie gryzonie jak: nornik, mysz polna, mysz zaroślowa oraz rzadka badylarka. Na obszarach zabudowanych spotykany jest szczur wędrowny.
W terenach polnych i na obrzeżach lasu często można spotkać zająca szaraka (Lepus eupopaeus) W kompleksach leśnych występuje bardzo rzadki zając bielak (Lepus timidus). Jest to gatunek borealny, który ma w tym rejonie swoją południowo-zachodnią granicę zasięgu.

Rząd Nietoperze (Chiroptera) reprezentowany jest w Parku przez 8 gatunków, wśród nich: mroczek późny, mroczek posrebrzany, gacek brunatny i borowiec wielki.
Wśród ssaków owadożernych (Insectivora) występuje m.in. jeż wschodni, kret, rzęsorek rzeczek i ryjówki.

W Wigierskim Parku Narodowym obserwowano występowanie 204 gatunków ptaków. Gnieździ się tu 150 gatunków, pozostałe pojawiają się regularnie na przelotach bądź zalatują sporadycznie. Liczną grupę gatunków stanowią ptaki wodne i błotne, które na obszarze jezior wigierskich znalazły dogodne warunki do bytowania. Gniazduje tu 40 gatunków z tej grupy, a dalsze 33 to gatunki przelotne.
Najliczniejszą kaczką jest krzyżówka. Drugim gatunkiem pod względem liczebności jest gągoł. Na Wigrach gnieśdzi się prawdopodobnie tracz długodzioby, którego liczebność w całej Polsce wynosi kilkadziesiąt par. Gniazduje tu czernica, głowienka oraz cyranka i cyraneczka. Sporadycznie obserwowane są nielęgowe: nur czarnoszyi, krakwa, płaskonos, podgorzałka, ogorzałka. Prawdziwą ozdobą wód jest łabędź niemy. Gnieździ się tu około 60 par łabędzi, a w okresie zimowym do zamarznięcia jezior i rzek około 400 łabędzi przebywa na jeziorach i rzece Czarna Hańcza. W okresie wędrówek na wodach Parku zatrzymują się stada gęsi zbożowej i białoczelnej, oraz mniej licznie gęgawej. Na jeziorach można zaobserwować coraz liczniej występujące kormorany, które gnieżdżą się poza terenem Parku.
Spośród spotykanych tu 16 gatunków ptaków drapieżnych, 12 to gatunki lęgowe. Najliczniej występuje myszołów i błotniak stawowy. Dość liczny jest również jastrząb i krogulec oraz kobuz i trzmielojad. Do najrzadszych gatunków lęgowych należą: kania czarna i ruda, orlik krzykliwy i błotniak łąkowy. Stwierdzono gniazdowanie jednej pary orłów bielików, która co roku wyprowadza 2 młode.
Liczną grupą w awifaunie Parku są sowy: puszczyk, płomykówka, pójdźka, sowa uszata i włochata.

Ostatnio nielicznie występują kuraki, a wśród nich: kuropatwa, przepiórka i jarząbek. Występowanie głuszca i cietrzewia odnotowywane jest zaledwie w pojedynczych przypadkach.
W lasach stwierdzono obecność 8 gatunków dzięciołów, m.in. dzięcioła białogrzbietego, zielonego, średniego i zielonosiwego. Najliczniej reprezentowany jest rząd wróblowatych, z którego występuje 88 gatunków. Stosunkowo często spotkać można kruka i orzechówkę. Gnieździ się 5 gatunków drozdów, w tym 20-30 par droździka.

Z pięciu gatunków gadów warto wymienić żmiję zygzakowatą (Vipera berus), zaskrońca (Natrix natrix) i padalca (Anguis fragilis). Na miejscach nasłonecznionych często daje się zauważyć jaszczurkę zwinkę (Lacerta agilis).

Wśród 12 gatunków płazów, znajdujących tu tu dobre warunki dzięki dużej ilości zbiorników wodnych i bagien, występują: kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, ropuchy, rzekotka drzewna i inne.
W porównaniu ze zwierzętami kręgowymi, a zwłaszcza dużymi sakami i barwnymi ptakami, bezkręgowce w znacznie mniejszym stopniu przykuwają uwagę ludzi nie związanych profesjonalnie z zoologią. Stanowią jednak ogromną większość świata zwierząt, zarówno pod względem zróżnicowania gatunkowego jak i liczebności osobników. Wśród znanych dotychczas gatunków zwierząt bezkręgowce stanowią około 95%. Z racji swojej liczebności i opanowania wszystkich środowisk, bezkręgowce odgrywają ogromną rolę w funkcjonowaniu ekosystemów.

W naszych warunkach klimatycznych liczba makroskopowo widocznych bezkręgowców dochodzi do kilku tysięcy na 1m2, a ich biomasa do kilkunastu czy kilkudziesięciu kilogramów na hektar, zależnie od zasobności siedliska. Przy udziale tej fauny w ciągu roku rozkładane są całe tony ściółki na jednym hektarze, dzięki czemu może nastąpić szybki powrót składników mineralnych do gleby. Bezkręgowce roślinne jako konsumenci I rzędu, drapieżne i pasożytnicze jako konsumenci II rzędu, nekrofagi, kaprofagi, saprofagi jako reducenci - wszystkie te bezkręgowce wraz z kręgowcami tworzą ogniwa złożonych łańcuchów i sieci pokarmowych, dzięki którym następuje w przyrodzie obieg materii i energii.

Szczególnie interesujący jest świat owadów Wigierskiego Parku Narodowego. Sprzyjające warunki do bytowania znajdują tu grupy owadów związane ze środowiskiem wodnym (ważki, chruściki, chrząszcze wodne itp.)

Występuje tu też wiele motyli wśród nich: pokłonnik osinowiec, pokłonnik kamilla, skalnik arktyczny, mieniak tęczowiec, perłowce, ogończyki. Spotkać też można trzmiela tajgowego oraz badrzo rzadką osę Dolicharespula adulterina, muchówkę Sphecomyia vittata oraz liczną grupę biegaczowatych.

Najlepiej poznana jest fauna bezkręgowców wodnych, głównie dzięki funkcjonowaniu w okresie międzywojennym Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach. Prowadzono w niej badania nad wieloma grupami organizmów wodnych. Badania nad tymi grupami zwierząt kontynuowane są obecnie. Spośród ok. 2000 gatunków bezkręgowców wykazanych na terenie Parku, 41 to gatunki chronione. Lista tych gatunków jest ciągle otwarta i z pewnością przez wiele lat będzie uzupełniana.

Turystyka w Wigierskim Parku Narodowym
Działalność człowieka na tym terenie datowana jest już od okresu paleolitu czego świadectwem jest rozpoznanych ponad 180 stanowisk archeologicznych. Do najciekawszych zabytków historyczno-kulturowych należy zespół klasztorny - pozostałość po Zakonie Kamedułów Wigierskich, który działał w latach 1667-1800. Obecnie mieści się tam Dom Pracy Twórczej Ministerstwa Kultury i Sztuki. W roku 1920 we wsi Płociczno założona została stacja limnologiczna, która działała do 1939 roku i w znacznym stopniu przyczyniła się do rozwoju polskiej hydrobiologii. Północno-wschodnia Polska, w tym rejon Wigierskiego Parku Narodowego, jest niezwykle atrakcyjnym regionem turystycznym, szczególnie w okresie wakacyjnym. Dla turystów wyznaczono na terenie parku 190 km szlaków turystycznych. Dla żeglarzy i wędkarzy udostępnione są największe jeziora parku, w tym Wigry, Pierty, Leszczewek i Mulaczysko.

Park jest obszarem udostępnionym dla różnorodnych form turystyki. W tym celu wyznaczone i urządzone zostały szlaki lądowe o łącznej długości 190 km dla turystyki pieszej i rowerowej oraz wyznaczone jeziora i rzeki do uprawiania turystyki wodnej. Przybywając na teren Parku należy wykupić kartę wstępu. Turystyka na szlakach turystycznych Parku może się odbywać przez cały rok od świtu do zmierzchu. Udostępnione wody WPN można zwiedzać kajakiem, łodzią wiosłową, żaglówką lub innym sprzętem pływającym bez silnika spalinowego. Akweny udostępnione do turystyki i wędkarstwa to: Wigry, Pierty, Omułówek, Mulaczysko, Czarne k.Bryzgla, Leszczewek, Postaw i rzeka Czarna Hańcza poniżej Wigier.

Turystów, co jest oczywiste, obowiązują przepisy ochrony przyrody, w tym zakaz wpływania w strefę szuwarów, niszczenia roślinności wodnej, płoszenia zwierząt, a w pewnych okresach także wpływania na wyznaczone akweny o szczególnym znaczeniu dla ptaków wodnych. Wędkowanie na tych wodach może się odbywać po wykupieniu licencji na sportowy połów ryb według zasad zbliżonych do regulaminu Polskiego Związku Wędkarskiego, lecz z pewnymi ograniczeniami. Przy każdej zakupionej licencji znajduje się regulamin połowu określający zasady obowiązujące w danym roku. Obowiązuje tu całkowity zakaz połowów suma, siei, troci jeziorowej i pstrąga potokowego, 10-cio miesięczny okres ochronny dla szczupaka, zakaz stosowania połowów "na żywca" i używania zanęt.
Sezon turystyczny na wodach trwa od 1 czerwca do 1 listopada. Jedynie w rejonie pomiędzy wyspami Ordów, Ostrów, Krowa a lądem stałym we wsi Bryzgiel pływanie łodziami zaczyna się od 15 czerwca. Po jeziorze Wigry w okresie wolnym od lodu pływa, po wyznaczonej trasie, statek spacerowy mogący pomieścić około 25 osób.

Na potrzeby rosnącego ruchu turystycznego wyznaczone zostały i zagospodarowane trzy ścieżki edukacyjne "Las", "Suchary" i "Płazy". Przygotowywana jest następna o nazwie "Jeziora". Urządzono cztery pola namiotowe i jedną plażę (Krzywe) na gruntach administrowanych przez WPN oraz 11 pól namiotowych na gruntach innych właścicieli.

Turystyka na terenie Parku odbywa się po wyznaczonych szlakach, oraz po istniejących drogach publicznych: drodze wojewódzkiej (Suwałki-Sejny), drogach powiatowych i gęstej sieci dróg gminnych. Z penetracji wyłączone są strefy brzegowe jezior zarośnięte trzcinami, a także pas wody o szerokości 100 metrów na odcinku od ujścia rzeki Czarnej Hańczy do Wigier do półwyspu Łysocha.

Szlaki turystyczne piesze: - (znaki zielone) (szlak im. Antoniego Patli) Stary Folwark PTTK - Cimochowizna - Słupie - Gawrych Ruda - Bryzgiel - Krusznik - Czerwony Krzyż - Mikołajewo - Rosochaty Róg - Magdalenowo - Stary Folwark ( 49,3 km)
- (znaki czerwone) (szlak im. Alfreda Lityńskiego) Krzywe - Leszczewek - Stary Folwark (8 km)
- (znaki zielone) Krzywe - Leszczewek - Krzywe (7 km)
- (znaki żółte) Kaletnik - Samle - Krzywe (17 km)
- (znaki czarne) Stary Folwark PTTK - Leszczewo - Gałęziste - Lipniak - Osinki - Studzieniczne - Szwajcaria - cmentarzysko Jaćwingów (19,8 km)
- (znaki czerwone) Wysoki Most - Studziany Las - Sernetki - Wysoki Most (13,7 km)
- (znaki niebieskie) Suwałki (dworzec kolejowy) - Mała Huta - Krzywe - Sobolewo - Płociczno - Gawrych Ruda - Szczepki - Upustek - Danowskie (39,6 km)
- ścieżka dydaktyczna Suchary: początek - Krzywe(przystanek autobusowy)

Szlaki turystyczne kajakowe - Stary Folwark, Czarna Hańcza - Rygol - Kanał Augustowski - Augustów (85 km, na szlaku stanice wodne: Frącki, Jałowy Róg, Płaska, Serwy, Swoboda)