Rodzaje i gatunki literackie

Epika jest jednym z trzech rodzajów literackich (obok liryki i dramatu). Ukształtowała się z ustnych sag, podań, legend i mitów o przeszłości.

Po czym rozpoznać epikę?
- obecność narratora
- świat przedstawiony
- fabuła i akcja (układ przyczynowo-skutkowy zdarzeń)
- zapis prozą (wyjątki – epopeja, powieści poetyckie)
- pozorny obiektywizm

Gatunki epickie
1. Powieść
utwór pisany prozą, obszerny, wielowątkowy, o dużej ilości bohaterów; np. Quo vadis; występuje kilka rodzajów powieści, np. historyczna, polityczna, przygodowa, sensacyjna, społeczno-obyczajowa, psychologiczna, biograficzna, fantastyczno-naukowa, fantasy, kryminalna itp.

2. Nowela
utwór krótki, jednowątkowy, z małą ilością bohaterów i punkcie kulminacyjnym znajdującym się w zakończeniu; np. "Janko muzykant" czy "Latarnik"

3. Epos (epopeja)
rozbudowany utwór wierszowany przedstawiający dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle przełomowych wydarzeń dla danej społeczności; np. "Iliada", "Odyseja" lub "Pan Tadeusz"

4. Opowiadanie
utwór niewielki, tematycznie ograniczony do jednego wątku, różniący się od noweli brakiem wyraźnej konstrukcji, luźnym układem akcji często wzbogacanej epizodami

5. Baśń
utwór opowiadający dzieje bohaterów z reguły fantastycznych, nie posiadający określonego miejsca oraz czasu (dawno, dawno temu za górami za lasami)

6. Legenda (podanie)
opowieść (nasycona elementami fantastyki, zawierająca jednak część prawdy) o bohaterze, często o życiu świętego, męczennika ujawniająca czas i miejsce akcji

7. Anegdota
krótkie, często zabawne opowiadanie o jakimś specyficznym wydarzeniu, np. historyjka z życia sławnej postaci

8. Satyra
utwór ośmieszający i piętnujący ukazywane w nim zjawiska, osoby, obyczaje, stosunki społeczne – uwaga! jest to gatunek mieszany (synkretyczny), łączy elementy epiki i liryki, podobnie jak ballada czy 9.powieść poetycka.

Rodzaje narracji
- pierwszoosobowa
narrator jest uczestnikiem wydarzeń. Czasowniki są w pierwszej osobie liczby pojedynczej lub mnogiej, występują zaimki takie jak: mi, mnie, mój, ja. Taki narrator nazywany jest narratorem konkretnym.
- trzecioosobowa
narrator przedstawia, komentuje przebieg wydarzeń, sam nie bierze udziału w wydarzeniach, jest narratorem wszechwiedzącym.

Składniki świata przedstawionego
- czas i miejsce akcji
- fabuła
- bohaterowie (główni, drugoplanowi i epizodyczni)

Między światem przedstawionym a narratorem zachodzi określony stosunek, gdy narrator jest albo niewidoczny, albo uwidacznia swoje stanowisko, lub w skrajnych przypadkach traktuje fabułę jako pretekst do własnych przemyśleń i wypowiedzi.

Liryka (gr. lyrikós – odnoszacy sie do liry, lira) – jeden z trzech rodzajów literackich, obok dramatu i epiki. Obejmuje utwory, których głównym przedmiotem przedstawienia są przeżycia wewnętrzne, przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej, odznaczającej się subiektywizmem, podporządkowanej funkcji ekspresywnej języka. Centralnym elementem utworu lirycznego jest tzw. podmiot liryczny. Jej nazwa wywodzi się od nazwy starogreckiego instrumentu muzycznego – liry. Przy jej wtórze antyczni poeci śpiewali swoje pieśni.

Gatunki liryczne
- ballada – gatunek synkretyczny, zawierający elementy zarówno liryki, epiki, jak i dramatu; rozwinięty w okresie romantyzmu w balladę romantyczną
- anakreontyk – krótki utwór wesoły, zabawny
- elegia – utwór poważny, refleksyjny, pełny zadumy i smutku
- epigramat – krótki, przeważnie 2-wierszowy utwór poetycki, pisany dystychem elegijnym
- epitalamium – gatunek o rodowodzie starożytnym; utwór opiewający zaślubiny, wesele, nowożeńców
- fraszka – krótki utwór wierszowany, żartobliwy, zakończony zaskakującą puentą
- hymn – utwór, pieśń pochwalna ku czci Boga, ojczyzny, bohaterów, rozpoczynający się apostrofą
- madrygał – pieśń miłosna, nie posiadająca ścisłych rygorów formalnych
- oda – utwór wzniosły, patetyczny, opiewający osoby, idee, wydarzenia
- pieśń – utwór wierszowany, stroficzny, zwykle poważny
- poemat – dłuższy utwór wierszowany, posiadający fabułę
- sonet – utwór 14-wersowy (2 strofy 4-wersowe i 2 strofy 3-wersowe), podgatunek poematu, nie przedstawiany jako oddzielny gatunek liryczny
- tren – utwór ku czci zmarłych, rozpamiętujący ich dokonania, zasługi i zalety
- triolet – gatunek o wyznaczonych ścisłych zasadach budowy, służył za popis poetyckiego kunsztu

Podział liryki
Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu
- bezpośrednia – bezpośrednio, wprost, w 1. os. lp., "ja" liryczne wyznaje swoje uczucia, przeżycia, myśli (np. elegia):
- osobista – bezpośrednie wyznania podmiotu lirycznego prezentują rozważania na temat myśli, uczuć poety, utożsamianego z podmiotem lirycznym
- roli – podmiot liryczny nie jest utożsamiany z poetą, a treści mają charakter ogólny, uniwersalny
- maski – podmiot liryczny przyjmuje postać np.: rośliny, zwierzęcia, rzeczy, przypisując im np. swoje uczucia
- pośrednia – podmiot liryczny jest bardziej ukryty, nie wyznaje wprost, lecz wyraża swe myśli przez sytuacje, zdarzenia, opisy; utwory te mają charakter narracyjny lub dialogowy, stąd istnieje kilka odmian tego rodzaju liryki:
- opisowa – uczucia podmiotu lirycznego wyrażone są przez opis np. krajobrazu, przedmiotu
- sytuacyjna (narracyjna) – w formie wypowiedzi dialogowych i narracyjnych podmiot liryczny prezentuje jakieś zdarzenie (sytuację), w którym nie brał udziału; oprócz podmiotu lirycznego pojawia się bohater liryczny (np. sielanka)
- podmiotu zbiorowego – podmiot liryczny to tzw. "my" liryczne - grupa wypowiadająca się w utworze, prezentująca swój zbiorowy pogląd, myśli (np. hymny)
- zwrotu do adresata (inaczej inwokacyjna) – podmiot liryczny jest wyraźnie obecny, ale swe myśli kieruje do konkretnego adresata (człowieka, grupy ludzi, przedmiotu, zjawiska, abstrakcyjnego pojęcia). Zazwyczaj utwory w stylu podniosłym (np. oda, list poetycki)

Ze względu na typy wyrażanych przeżyć (tematyka)
- miłosna – tematem utworów jest miłość, jej oblicza, formy
- refleksyjno-filozoficzna – rozważanie pojęć, uczuć w uogólniający sposób
- patriotyczno-obywatelska – naród, ojczyzna i cała sfera zagadnień z tym związanych
- agitacyjno-polityczna – teksty w formie manifestów nawołujących do popierania jakiejś idei lub czynu wielkiej rangi.
- funeralna (z łac. funerare – "uroczyście pochować, pogrzebać zmarłego") – upamiętnia zmarłą osobę, wyraża żal po jej śmierci
- religijna – odwołująca się do religii (np. Bogurodzica)
- autotematyczna – zawierająca elementy autobiograficzne (np. Do gór i lasów Jana Kochanowskiego)
- refleksyjno-zasadnicza (np. przemyślenia i zasady nadane jakiemuś prawu).

Dramat (z gr. δρᾶμα - dráma czyli działanie, akcja) - jeden z trzech rodzajów literackich (obok liryki i epiki). Jest to właściwie rodzaj sztuki na granicy teatru i literatury. Należą do niego utwory przeznaczone właściwie do wystawiania scenicznego, mają one charakter fabuły i odznaczają się znaczącą ilością dialogów.
Dzieło dramatyczne należy do literatury tylko jako utwór słowny dający się zestawić z tekstami lirycznymi lub epickimi natomiast w swojej realizacji widowiskowej należy do wielo tworzywowej sztuki teatru. Cechą dramatu jest ograniczenie do minimum roli narratora i pełne usamodzielnienie działań i wypowiedzi postaci. Świat przedstawiony w utworze dramatycznym koncentruje się akcji, która jest wyraźnie zarysowana i ma ustalony tok przebiegu (od przedstawienia, poprzez rozwinięcie i punkt kulminacyjny, a skończywszy na rozwiązaniu).
Postacie grające role w dramacie są charakteryzowane poprzez czyny i słowa, które wypowiadają, a ich wzajemne relacje ustalane są poprzez ich udział w akcji. Obok tekstu głównego (dialogi i monologi dominujące w dramacie) występuje tekst poboczny, którym są od autorskie informacje o prezentowanym świecie
Jako utwór literacki charakteryzuje się przede wszystkim tym, że jest tworzony w celu realizacji scenicznej, jednak występują też dramaty niesceniczne, których autorzy skupili się bardziej na rozbudowie samego tekstu. Ale i te granice są płynne: na początku uważano dramaty romantyczne za niesceniczne, podczas gdy dziś Dziady Adama Mickiewicza to jeden z najczęściej wystawianych dramatów.
Dramaty oparte są przede wszystkim na akcji, która wyrażona zostaje głównie w dialogach i monologach polilogach (tekst główny), a także komentarzach, wskazówkach i opisach sytuacji na scenie, czyli didaskaliach (tekst poboczny). Najczęściej przedstawia bohaterów uwikłanych w konflikty, których nie mogą rozwiązać. Zakończenie może być tragiczne (jak w przypadku tragedii) lub szczęśliwe (komedia).

Dramat starożytny
Źródła współczesnego dramatu sięgają procesji dionizyjskich w starożytnej Grecji. Starożytny dramat posiada akcję (fabułę), a główną postacią jest kozioł wyobrażany jako bożek Pan, który opowiada historię, mit.

Odmiany
Za główne odmiany dramatu uważa się komedię i tragedię. Po przełomie w drugiej połowie XIX wieku granice te są płynne, jednakże główne gatunki dramatu to:
- dramat poetycki
- dramat romantyczny
- dramat absurdu
- dramat mieszczański
- dramat realistyczny
- dramat liturgiczny
- dramat satyrowy
- dramat psychologiczny
- dramat historyczny
- dramat właściwy

Budowa zewnętrzna dramatu
- podział na akty i sceny (lub odsłony)
- tekst poboczny, czyli didaskalia
- utarty schemat budowy
- podzielony na role
- brak narratora
- kreowanie świata poprzez dialogi i monologi
- zasada trzech jedności (w dawniejszych czasach) - akcja trwająca 24 godziny, jedno miejsce wydarzeń, jeden problem
- Sufler (osoba podpowiadająca, gdy aktor zapomni tekstu) - Występowanie Suflera jest rzadkością.

Budowa wewnętrzna dramatu
- ekspozycja
- zawiązanie akcji
- rozwój akcji
- punkt kulminacyjny
- perypetie
- rozwiązanie akcji

Podział dramatu
- komedia
- farsa
- tragedia
- dramat właściwy
- opera
- misterium
- tragikomedia
- tragifarsa
- dramat romantyczny

Gatunki dramatu
- dramat romantyczny
- dramat modernistyczny
- dramat szekspirowski (elżbietański)
- dramat współczesny
- dramat antyczny
- dramat historyczny
- dramat telewizyjny
- dramat radiowy - słuchowisko
- misterium (dramat liturgiczny)
- moralitet
- operetka
- komedia
- opera
- jasełka
- dramat awangardowy
- dramat naturalistyczny
- dramat symboliczny