Grzyby - podział systematyczny, budowa, występowanie i znaczenie w przyrodzie i w życiu człowieka.

Grzyby przez długi czas zaliczane były do królestwa roślin. Karol Linneusz, systematyk podzielił organizmy żywe na dwa królestwa: zwierząt i roślin. Kryterium podziału były ruchliwość i wrażliwość na bodźce. Organizmy poruszające się samodzielnie i wykazujące wrażliwość na bodźce umieścił w królestwie zwierząt, natomiast organizmy nie wykazujące ruchu i wrażliwości nazwał roślinami. Ponieważ badacze nie mieli możliwości dokładnego zbadania komórek, zaliczyli grzyby do królestwa roślin, jako że były one całkowicie nieruchome i nie wykazywały wrażliwości na bodźce. Dopiero w XX wieku naukowcy ujawnili nowe kryterium podziału organizmów na królestwa roślin i zwierząt. To obecność barwników asymilacyjnych i autotroficzny sposób odżywiania się stanowi o wyjątkowości roślin. Grzyby jednak nie posiadają chlorofilu i odżywiają się heterotroficznie, a przy tym w rozmnażaniu można dostrzec podobieństwo do roślin. W związku z tym grzyby leżą gdzieś pomiędzy królestwem zwierząt i roślin. Grzyby zostały umieszczone w dwóch królestwach: Protista (grzybopodobne) i Fungi (Grzyby)

BUDOWA GRZYBÓW

Podstawowym elementem budującym grzyby są strzępki czyli nitkowate struktury wypełnione cytoplazmą, w której krążą organelle komórkowe. Rozrastające się i porozgałęziane strzępki tworzą plechę grzyba zwaną grzybnią. Grzybnia rośnie szczytami strzępek, które mogą się wielokrotnie rozgałęziać lub jak w przypadku grzybów wyższych (workowców i podstawczaków) również rozrastać. Na obrzeżu rozrastającej się w podłożu grzybni zwanej grzybnią wegetatywną (pobiera z otoczenia substancje pokarmowe) powstają owocniki czyli twory, w których powstają zarodniki płciowe lub bezpłciowe (konidia). Obecność lub brak ścian poprzecznych w strzępkach oraz ich budowa to ważne cechy taksonomiczne według których grupuje się grzyby. Na przykład lęgniowce, organizmy wodne mają strzępki przypominające długie, wypełnione cytoplazmą worki. Uszkodzenie strzępki powoduje wypłynięcie cytoplazmy z organellami i jej zniszczenie. Ściany poprzeczne tworzą się tylko po to by oddzielić fragmenty pełniące funkcje rozrodcze (gametangia) od grzybni wegetatywnej. Ściany strzępek lęgniowców zbudowane są z trwałej i wytrzymałej na falowanie celulozy, natomiast jądra są diploidalne. U sprzężniaków szybko rozrastająca się grzybnia zbudowana jest ze strzępek nie podzielonych ścianami poprzecznymi. W cytoplazmie krążą liczne haploidalne jądra i zbierają się kropelki tłuszczu. W skład ściany strzępki wchodzi chityna. Natomiast grzybnia workowców jest podzielona licznymi ścianami poprzecznymi. W każdym segmencie znajduje się jedno lub więcej haploidalnych jąder. Ściany workowców buduje chityna. W centralnej części ścian poprzecznych występują otwory, przez które przechodzą plazmodesmy łączące cytoplazmę sąsiednich segmentów. Otwory te są tak duże, że może się przez nie przedostać jądro komórkowe. Właśnie dlatego segmentu strzępki nie można nazwać komórką.

Nie wszystkie grzyby tworzą strzępki. Niektóre z nich zbudowane są z zaokrąglonych komórek pączkujących (drożdże) lub komórek czy komórczaków ameboidalnych. Ściany strzępek grzybów zawierają najczęściej chitynę, rzadziej celulozę lub glukan. Skład ścian strzępek zależy od środowiska w którym występują grzyby. Na przykład w płynnym i bogatym w pokarm otoczeniu grzyby i grzybopodobne często nie tworzą strzępek lecz okrągłe komórki pączkujące. Pączkowanie nie mogłoby zachodzić przy sztywnych, chitynowych ścianach komórkowych, dlatego zawierają one cząsteczki b-glukanu w swojej strukturze.

Chociaż komórki grzybów mogą się bardzo różnić w budowie zewnętrznej, to pod względem ultrastrukturalnym wykazują dość dużą jednorodność. Wszystkie zawierają jądro, mitochondria, rybosomy, centriole, wici, aparaty Golgiego. Podstawowymi materiałami magazynowanymi w komórce grzyba są tłuszcze oraz glikogen. Często tłuszcz gromadzony jest w strzępkach zarodnionośnych i stanowi materiał zapasowy wykorzystywany przez zarodniki do przetrwania okresu spoczynku i wykiełkowania w odpowiednich warunkach środowiskowych.

ODŻYWIANIE GRZYBÓW

Grzyby są organizmami heterotroficznymi, tzn. czerpią gotowe związki organiczne z podłoża. Ogólnie grzyby można podzielić na dwie grupy: saprofity wykorzystujące martwą materię organiczną i pasożyty, które czerpią związki organiczne wprost z organizmów żywych. Istnieje również wiele grzybów symbiotycznych pobierających materię organiczną komórek glonów i tkanek roślin a w zamian zaopatrują chronią je prze utratą wody i przed szkodnikami. Grzyby pobierają pokarm poprzez wchłanianie. Wydzielają poza grzybnię enzymy trawienne, które rozkładają materię organiczna do prostych związków jak np. cukry proste, które są następnie wchłonięte przez strzępki. Niektóre grzyby np. śluzowce fagocytują cząstki pokarmowe i trawią je przy udziale wodniczek trawiennych. Dopóki w środowisku nie brakuje pożywienia, grzybnia intensywnie rozkłada substancje pokarmowe i transportuje je do komórki, a tam buduje z nich własne białka i magazynuje energię.

ODDYCHANIE GRZYBÓW

Grzyby zdobywają energię przez tlenowy lub beztlenowy rozkład związków organicznych. Najczęściej związki pokarmowe rozkładane są w obecności tlenu, lecz niektóre grzyby, np. drożdże rozkładają cukier beztlenowo poprzez fermentację. Energia pochodząca z przemian metabolicznych jest magazynowana w ATP.

ROZMNAŻANIE GRZYBÓW

Grzyby rozmnażają się na wiele sposobów: bezpłciowo – poprzez tworzenie zarodników i fragmentację grzybni oraz płciowo poprzez kopulację gamet, gametangiów lub niezróżnicowanych strzępek. Bardzo częstym zjawiskiem jest tu przemiana pokoleń.

Rozmnażanie bezpłciowe grzybów polega na tworzeniu zarodników lub komórek o charakterze przetrwalnym bez konieczności zaistnienia procesu płciowego. Zarodniki tworzone są po podziałach mitotycznych i stąd ich nazwa – mitospory. Zarodniki powstają w zarodniach w wyniku podziału strzępek ścianami poprzecznymi lub wypączkowują ze szczytów wyspecjalizowanych komórek. Mogą być wytwarzane pojedynczo lub w łańcuszkach. Charakter rozmnażania bezpłciowego zależy od środowiska w jakim żyje grzyb. Na przykład w środowisku wodnym gdzie grzybopodobne Protista wytwarzają pływki zaopatrzone w wici, i aktywnie poszukujące nie zasiedlonego, bogatego w substancje pokarmowe podłoża, a gdy je znajdą osiedlają się na nim i rozwijają w plechę. Natomiast w suchym środowisku lądowym grzyby rozmnażają się przez zarodniki swobodnie unoszące się w powietrzu, odporne na suszę dzięki grubym ścianom. Niektóre grzyby wystrzeliwują zarodniki na duże odległości.

Ogromna ilość grzybów (70%) rozmnaża się płciowo. Rozmnażanie płciowe u grzybów polega na kopulacji gamet, gametangiów lub niezróżnicowanych strzępek. Dzięki procesom kariogamii i mejozy dochodzi do tworzenia nowych kombinacji genetycznych co zwiększa zróżnicowanie wewnątrzgatunkowe. Proces Płciowy składa się z kilku etapów:
1. Tworzenie organu rozmnażania płciowego
2. Plazmogamia – połączenie i zlanie się cytoplazmy kopulujących komórek
3. Kariogamia – zlanie jąder kopulujących komórek
4. Mejoza

W procesie mejozy dochodzi do tworzenia haploidalnych zarodników zwanych mejosporami. Mejospory mogą powstawać w zarodniach, na wyspecjalizowanych strzępkach lub w przekształconych komórkach – w workach lub na podstawkach.

GRZYBOPODOBNE PROTISTA

Śluzowce komórkowe grupa grzybopodobnych protista u których występuje stadium śluźni czyli masy cytoplazmy z jądrami nie osłoniętej ścianą komórkową, poruszającej się ruchem ameboidalnym i odżywiającą na sposób zwierzęcy. Znanych jest jedynie 46 gatunków śluzowców komórkowych. Występują one w miejscach, w których rozwijają się kolonie bakteryjne na przykład gnijącym sianie, odchodach zwierząt itp. Śluzowce komórkowe w fazie wegetatywnej nie różnią się od zwykłych ameb. Są to nie osłonięte ścianą komórki pełzające za pomocą nibynóżek i pożerające na sposób zwierzęcy spotkane po drodze bakterie. Ponieważ bakterie najczęściej żyją w koloniach, śluzowce wykształciły mechanizm umożliwiający odnajdywanie pożywienia. Śluzowiec wychwytuje i rozpoznaje kwas foliowy wydzielany przez bakterie, a następnie rozkłada go po to, by inne śluzowce znajdujące się w pobliżu nie zareagowały. Po rozłożeniu kwasu foliowego śluzowiec pełznie prosto w stronę kolonii bakteryjnej. Dobrze odżywiony śluzowiec dzieli się co godziny, w końcu zaczyna brakować pożywienia. Wówczas śluzowiec wchodzi w fazę generatywną. Niektóre komórki zaczynają wydzielać substancję oznakowaną jako cAMP, a wówczas komórki znajdujące się w ich pobliżu zaczynają pełznąć w stronę komórki wydzielającej cAMP. Same też zaczynają wydzielać tę substancję by zawiadomić komórki znajdujące się dalej. Wszystkie komórki pełzną w stronę tej, która jako pierwsza zaczęła wydzielać cAMP. Kiedy już wszystkie dotrą do celu formują wydłużoną grudkę składającą się ze ściśle do siebie przylegających ameb i zaczynają podróż ku światłu. Potrafią pełznąć przez wiele dni aż w pewnym momencie komórki, które tworzą przód grudki zaczynają wydzielać celulozę, wchodzą jedna na drugą formując trzonek, a następnie obumierają. Te, które znajdowały się w środku również otaczają się ścianą celulozową i stają się przetrwalnymi zarodnikami tworząc kulę (sporangium) na szczycie trzonka. Komórki stanowiące tył grudki pozostają na podłożu umacniając konstrukcję. Po okresie spoczynku gdy tylko zawieje wiatr lekkie zarodniki rozdzielają się i opadają na podłoże a gdy w otoczeniu pojawią się bakterie ściana celulozowa zarodników pęka i z wnętrza wypełzają ameboidalne komórki gotowe do rozpoczęcia żerowania.

Śluzowce właściwe spotkać można na spacerze po lesie. Najłatwiej je dostrzec wiosną i jesienią na butwiejącym drewnie, ściółce lub liściach podczas fazy owocowania. Wyglądają jak małe kolorowe śluzowe kulki lub plamki, a niektóre przypominają do złudzenia farbę rozchlapaną po liściach. Żerujące śluzowce są trudne do zaobserwowania. Jednak przy niekorzystnie zmieniających się warunkach zewnętrznych śluzowiec wchodzi w etap rozmnażania bezpłciowego. Wypełza na powierzchnię podłoża, skupia się w grudki i bardzo często przebarwia na intensywne kolory: czerwony, Żółty, różowy, pomarańczowy, purpurowy. Pod dotknięciem śluźnia lepi się, rozpływa i rozmazuje, jednak w miarę upływu czasu można zaobserwować jej przemiany. Śluzowce tworzą trzy formy owocowań: nieregularne, kuliste lub zarodnie na trzoneczkach. Najprymitywniejsze to te, które nie tworzą regularnych struktur. Kolorowa, nieregularna plama śluźni wytwarza na zewnątrz celulozową ścianę komórkową. Pod nią w protoplaście dochodzi do podziału mejotycznego. Haploidalne jądra dzielą między sienie cytoplazmę i otaczają się ścianami. Po kilku godzinach po rozerwaniu zewnętrznej ściany można znaleźć masę haploidalnych przetrwalnych zarodników w postaci drobnego proszku. Owocowanie niektórych śluzowców ma kształt półkolisty i może dochodzić do wielkości bulwy ziemniaka. Najbardziej zaawansowane ewolucyjnie śluzowce wytwarzają zarodnie właściwe. Cechami wyróżniającymi je od poprzednich są: trzonek, który unosi zarodnię z zarodnikami do góry przez co ułatwia ich rozsiewanie oraz włośnia czyli celulozowate, zwinięte wewnątrz zarodni i skręcone nitki które rozprężając się pod wpływem wilgoci jak sprężyny ułatwiają zarodnikom opuszczenie zarodni.

Ciekawostka: Plazmodioforowce to trzecia grupa u której obserwuje się obecność śluźni. Plazmodioforowce są wyspecjalizowanymi, bezwzględnymi pasożytami roślin. Niektóre z nich dziesiątkują plony gospodarcze powodując groźne choroby roślin np. kiła kapuściana czy parch pruszysty ziemniaka. Tutaj śluźnia odżywia się komórkami podziemnych części roślin z których czerpie substancje organiczne i rośnie przelewając się z komórki do komórki. Te pasożyty świetnie przystosowały rozmnażanie do swojego trybu życia. W mokrej ziemi z zarodników wydostają się ruchliwe pływki, które poszukują włośników roślin. Po odnalezieniu włośnika osiadają na nim i wciągają wici, a w ich komórce zaczyna się tworzyć ostry cytoplazmatyczny kolec, którym z dużą siłą przebijają skórkę włośnika i przez powstały otwór protoplast pasożyta przelewa się do komórki roślinnej. Od tego momentu rozpoczyna się jego wzrost, zaatakowane komórki ulegają nienaturalnemu rozrostowi, dzielą się szybciej niż pozostałe i wynaturzają, w konsekwencji czego na korzeniach i bulwach roślin tworzą się rakowate narośla. Po pewnym czasie z chorej rośliny wydostają się pływki roznoszące infekcję po mokrej glebie.

Lęgniowce to organizmy które szczególnie upodobały sobie środowisko wodne (roztoczowce) lecz spotkać je można także na lądzie (wroślikowce). Lęgniowce znane są dobrze hodowcom rybek akwariowych. Zainfekowana rybka ma na ciele białe plamy, które są koloniami lęgniowców. Infekcja wywołana przez lęgniowce jest najczęściej śmiertelna. Lęgniowce rozmnażają się przez pływki. Pływki niektórych gatunków ulegają przekształceniom. Pływka, która opuszcza zarodnię ma kształt gruszkowaty, dwie nici na przednim biegunie i ucieka od dużego stężenia związków organicznych. W wodzie neutralnej chemicznie pływka wciąga wici i przemienia się w tzw. Cystę by po chwili „wykiełkować” w pływkę o kształcie fasolkowatym z wiciami bocznymi. Pływka ta płynie do wody o dużym stężeniu związków organicznych gdzie będzie mogła rozwinąć się w dojrzałego lęgniowca.
Natomiast wroślikowce są lęgniowcami które dostosowały się do życia w warunkach lądowych. Tutaj pływki zostały zastąpione przez konidia czyli zarodniki służące do rozprzestrzeniania się grzybów w środowisku bezwodnym. Konidia mają trwałą, chroniącą przed utratą wody ścianę i nie posiadają wici.

GRZYBY WŁAŚCIWE (FUNGI)

Królestwo FUNGI obejmuje trzy wielkie grupy grzybów: sprzężniowce, workowce i podstawczaki. Organizmy należące do tych grup wytwarzają typowe strzępki, zawierają chitynę w ścianie komórkowej, nie wytwarzają pływek i wykazują znaczne podobieństwa biochemiczne i fizjologiczne.
O podziale na trzy grupy zadecydował charakter rozmnażania płciowego. U sprzężniowców łączą się dwie strzępki płciowe co prowadzi do powstania przetrwalnej zygoty /zygogamia/, u workowców łączą się gametangia (jedno lub wielokomórkowe twory, w których rozwijają się gamety)
/gametangiogamia/, a u podstawczaków łączą się dwie strzępki wegetatywne /somatogamia/. Innymi cechami różniącymi te grupy są: obecność lub brak ścian poprzecznych w strzępkach oraz budowa otworów w ścianie poprzecznej.

Sprzężniowe – ich tryb życia jest bardzo zróżnicowany. Znajdują się tu saprofityczne pleśniakowe występujące w koloniach na martwej materii organicznej jak i również pasożyty grzybów, roślin i zwierząt (także owadów i nicieni) np. owadomorki. Pleśniakowe stanowią liczną grupę grzybów tworzącą obfite kolonie na martwej materii organicznej. Pojawiają się przy stosunkowo dużej wilgotności powietrza na odchodach zwierząt, ziemi, liściach lub pozostawionych na dłuższy czas produktach spożywczych. Większość gatunków to saprofity wykorzystujące cukry proste zawarte w pożywce do budowy strzępek. Ich cienkościenne zarodniki mają zdolność do bardzo szybkiego kiełkowania. Pleśniaki charakteryzuje prosta budowa strzępkowa. Ściany poprzeczne wytwarzane są sporadycznie lub wcale. Grzybnia wegetatywna rozrasta się w podłożu i wyrastają z niej w górę strzępki powietrzne tzw. trzonki zarodnionośne. Na ich szczycie formują się zarodnie, a w nich zarodniki. Trzonki zarodnionośne mogą być proste lub wielokrotnie, krzaczkowato rozgałęzione. Pojedyncze trzonki dźwigają zazwyczaj zarodnie bardzo duże, zawierające setki zarodników, a na zakończeniach rozgałęzień innych trzonków znajdują się maleńkie zarodnie zawierające kilka lub nawet tylko jeden zarodnik.

Sprzężniaki rozmnażają się przez zygogamię która polega na łączeniu się dwóch gametangiów utworzonych na strzępkach wegetatywnych. Po plazmo- i kariogamii wytwarza się zygospora czyli przetrwalna komórka otoczona grubą, często kolczastą ścianą komórkową.

Owadomorki – to groźne pasożyty owadów – w tym much, szarańczaków i mszyc. Wytworzyły one wiele przystosowań do pasożytnictwa na ruchliwych żywicielach np. produkują enzymy trawiące chitynę /chitynazy/ umożliwiające zarodnikom kiełkowanie przez pokrywy ciała do narządów wew. owada, wytworzyły mechanizm aktywnego odstrzału konidiów co zwiększa szanse zarażenia kolejnych organizmów oraz wytwarzają substancje o działaniu neurohormonalnym, które działają na układ nerwowy żywiciela zmieniając jego zachowanie w sposób korzystny dla rozwoju pasożyta.

Ciekawostka: Ofiary owadomorków można znaleźć wszędzie. Na ścianach lub oknach można czasem zaobserwować porażone muchy. Często są to tylko wysuszone pancerzyki wypełnione masą grzybni i otoczone białą aureolą zarodników przylepionych do podłoża wokół owada. Podobnie rzecz się ma z mszycami. Porażone mszyce tkwią nieruchomo na liściach porośnięte brązową lub białą grzybnią. Sprawiają wrażenie zamszowych. Zamsz ten to właśnie wyrastające nad powierzchnię owada strzępki.

WORKOWCE

Workowce są najbardziej różnorodną grupą grzybów zarówno jeśli chodzi o zmienność gatunkową jak i liczbę przedstawicieli. Do ich sukcesu ewolucyjnego przyczyniło się zwłaszcza zjawisko heterokariozy oraz występowanie postaci płciowej i bezpłciowej (przemiana pokoleń). Heterokarioza to zjawisko polegające na występowaniu w komórce strzępki, zarodnika lub grzybni genetycznie różnych jąder. Heterokarioza może być efektem wniknięcia do homokarionu (kom. strzępki, zarodniki lub grzybnia zawierające 2 lub więcej haploidalnych jąder jednakowych genetycznie) genetycznie odmiennego jądra.
Workowce rozmnażają się płciowo prze gametangiogamię. Do procesu płciowego dochodzi wtedy, gdy do wielojądrowej lęgni przedostaną się przez niewielki kanalik jądra plemnikowe wytworzone również w wielojądrowej plemni. Tworem charakterystycznym dla wszystkich workowców jest worek, w którym tworzą się zarodniki powstałe w wyniku procesu płciowego i po mejozie. Zarodniki workowe czyli askospory uwalniane są z worka po pęknięciu jego ściany lub wysuwają się przez specjalne otwory na jego szczycie. Występowanie worka w cyklu życiowym jest cechą wspólną drożdży i właściwych grzybów workowych. Ogólnie rzecz biorąc workowce dzielą się na drożdżaki i workowce właściwe.

Drożdżaki – Drożdże sprawiają wrażenie bardzo prostych komórek. Rozmnażają się przez pączkowanie. Na pewnym etapie rozwojowym wytwarzają worek i ta cecha decyduje o ich pokrewieństwie z workowcami właściwymi.

Oddychając w warunkach beztlenowych drożdże powodują fermentację alkoholową w czasie której przerabiają cukier (najczęściej z soku owoców) na alkohol etylowy i CO2.
Workowce właściwe – stanowią one grupę organizmów wytwarzających owocniki. Najczęściej mają one niewielkie rozmiary i dlatego są znacznie mniej znane niż owocniki podstawczaków. Jednak i wśród workowców znajdują się takie, które zna każdy smakosz. Należą do nich trufle /tęgoskór pospolity/ i smardze /smardz jadalny, stożkowaty/. Owocniki niektórych workowców wyglądają jak miseczki intensywnie zabarwione na czerwono, żółto, pomarańczowo lub purpurowo. Inne typowe kształty to kule (sfery) i buteleczki. Kuliste owocniki najczęściej dorastają do jednego, dwu milimetrów. Najczęściej można je spotkać jesienią w lesie podczas zrzucania liści. Bardzo często na spodniej stronie liścia można dostrzec czarne kropeczki. Są to właśnie kuliste owocniki. Buteleczki, najczęściej nie przekraczające wielkości mrówki można spotkać na odchodach zwierząt roślinożernych, na rozkładających się liściach i gałązkach lub książkach i zeszytach pozostawionych w wilgotnych warunkach. Czasem na papierze można dostrzec setki szaroniebieskich buteleczek pokrytych gęstwiną włosków, które najczęściej są niczym innym jak bezpłciową formą workowców. Ważną cechą workowców jest właśnie możliwość występowania w dwóch postaciach: płciowej (owocnik) i bezpłciowej wyglądającej jak pleśń. W postaci bezpłciowej workowce występują wówczas, gdy występują w bogatym w pokarm środowisku i nie chcą tracić energii na wytwarzanie owocników. Wówczas przy małych wydatkach energetycznych grzyb produkuje droga podziałów mitotycznych ogromną liczbę jednakowych zarodników czyli mitospor. Tak więc to, co najczęściej określamy mianem pleśni to właśnie bezpłciowa postać workowca.

GRZYBY LICHENIZUJĄCE

Grzyby lichenizujące to takie, które wchodzą w symbiozę z glonami tworząc porosty. Porosty są bardzo trwałymi, wieloletnimi organizmami pionierskimi, tzn. potrafią zasiedlić nawet najmniej sprzyjające środowisko, np. jako pierwsze zasiedlają nagie skały. Mogą żyć zarówno w najzimniejszych jak i najgorętszych regionach Ziemi.

Porost to nic innego jak komórki glonów otoczonych strzępkami grzyba. Grzyb ochrania glon i dostarcza mu odpowiednie ilości wody, natomiast glon dzieli się z grzybem produktami fotosyntezy. Mimo iż porosty nie przypominają grzybów, większość biologów traktuje je jako szczególną kategorię workowców, które do życia i rozmnażania potrzebują obecności zielonego partnera.

Ciekawostka: Naukowcy do tej pory spierają się, czy ten związek glon-grzyb to rzeczywiście symbioza przynosząca równe korzyści obu stronom. Niektórzy badacze dowodzą, że ma on raczej charakter antagonistyczny: grzyb mogący sam się rozmnażać płciowo więzi i pasożytuje na glonie, który tę zdolność utracił. Dowodów na tę teorię dostarczyły badania, które wykazały, że w pewnych warunkach strzępki grzyba wnikają ssawkami do komórek glonowych i z nich bezpośrednio czerpią substancje odżywcze.

Porosty jako twory symbiotyczne rozmnażają się bezpłciowo poprzez wyrostki lub urwistki. Urwistek to pojedyncze komórki glonowe otoczone kilkoma strzępkami grzyba. Urwistki wysypują się przez pękniętą zewnętrzną okrywę porostu i porwane z wiatrem rozprzestrzeniają organizm. Wyrostki natomiast to cienkie i kruche odgałęzienia plechy łatwo odłamujące się i rozrastające w nowe plechy.
Plecha porostów najczęściej przyjmuje trzy formy: skorupiastą, listkowatą bądź krzaczkowatą. Porosty skorupiaste występują na twardych i niegościnnych podłożach np. wzorzec geograficzny, który zielonożółtymi plechami porasta skały . Plechę listkowatą najłatwiej znaleźć na korze drzew lub kamieniach np. złotorost o pomarańczowo-szarej plesze lub pustułka. Plechy krzaczkowate natomiast występują na ściółce, pniach i gałęziach drzew liściastych i iglastych np. płucnica czy chrobotek.

Bardzo charakterystyczną cechą porostów jest brak wrażliwości na siarkowe zanieczyszczenia powietrza. Porosty w ogóle nie występują na terenach uprzemysłowionych i w dużych miastach. Występuje tam pustynia porostowa. Ta nieodporność porostów na zanieczyszczenia pozwoliła na skonstruowanie skali porostowej. Najbardziej odporne na zanieczyszczenia są porosty skorupiaste, które występują w miarę blisko terenów zanieczyszczonych. Ponieważ dzięki porostom można ustalić stopień skażenia powietrza, mówi się o nich, że są bioindykatorami czyli biologicznymi wskaźnikami zanieczyszczenia powietrza.

PODSTAWCZAKI

Podstawczaki obejmują ok. 30% wszystkich znanych nam grzybów i wykazuję znaczne podobieństwo do workowców. Podstawka jest organem o tym samym pochodzeniu co worek. Jest to miejsce kariogamii, mejozy oraz różnicowania się zarodników podstawkowych bazydiospor. Zarodniki podstawkowe formują się na specjalnych wyrostkach podstawki, a kiedy dojrzeją odpadają z niej nie wymagając żadnych dodatkowych otworów ani mechanizmów uwalniających. Podstawki mogą być jednokomórkowe lub podzielone ścianami komórkowymi. U podstawczaków proces płciowy ma charakter somatogamii czyli łączenia się dwóch strzępek powstałych w wyniku kiełkowania zarodników podstawkowych. Kiedy strzępki połączą się, rozpoczynają dikariofazę czyli fazę jąder sprzężonych, która jest dominującym stadium jądrowym podstawczaków.

Strzępki wegetatywne i budujące owocniki u podstawczaków podzielone są regularnie ścianami. Każdy segment zawiera po dwa różne jądra. Owocniki zbudowane są ze ściśle do siebie przylegających strzępek. Tworzą mięsistą, solidną formę. Najpospolitszą formą jest kapelusz osadzony na centralnym trzonie. Pod kapeluszem znajduje się hymenium – miejsce gdzie dojrzewają bazydiospory. Zadaniem hymenium jest wyprodukowanie jak największej liczby zarodników i dlatego jest ono zbudowane z licznych blaszek lub rurek, dzięki którym powierzchnia wytwarzania zarodników jest wielokrotnie większa niż powierzchnia kapelusza. Podstawczaki zostały podzielone na następujące rzędy: Pieczarkowce, Bezblaszkowce, Purchawkowce, Sromotnikowce i Gniazdnicowce.

Pieczarkowce – Najbardziej znane grzybiarzom. Warstwa wytwarzająca zarodniki jest u tych grzybów chroniona elastyczną błoną ze strzępek. Dzięki niej podczas wzrostu i dojrzewania zarodniki są zabezpieczone przed wpływami z zewnątrz. Gdy grzyb wzrasta i rozpościera kapelusz osłona ta pęka i zarodniki wprost z blaszek unoszone są przez wiatr. Osłona hymenium najlepiej widoczna jest u muchomorów czy pieczarek. Jest to błonka występująca w postaci pierścienia na trzonie. Do rzędu pieczarkowców należą m. In. Niepozorne grzybki określane mianem „psich grzybów”, muchomory, pieczarki, kanie i wiele innych wśród których znajdują się zarówno grzyby jadalne /np. podgrzybek zajączek, borowik szlachetny, koźlarz czerwony (pociecha), maślak pstry/ jak i trujące /np. muchomor sromotnikowy, muchomor czerwony, muchomor jadowity, strzępiak ceglasty, gołąbek wymiotny/.

Bezblaszkowce /Huby/ - ich hymenium nie jest osłonięte, a trzon, jeżeli istnieje jest skrócony i boczny. Bezblaszkowce są łykowate, zdrewniałe i najczęściej wieloletnie. Należące do nich Huby bardzo często można spotkać na pniach drzew żywych i martwych (osiągający imponujące rozmiary żółciak siarkowy czy np. pniarek obrzeżony). Niektóre są poważnym zagrożeniem dla lasów, np. korzeniowiec wieloletni. Do bezblaszkowców należy również bardzo znany i ceniony przez grzybiarzy pieprznik jadalny czyli kurka.

Purchawkowce – ich owocniki są zamknięte, purchawkowate, zarodniki w postaci pyłu wydostają się z owocni dopiero gdy nastąpi uszkodzenie jej zewnętrznej ściany. Wewnątrz dojrzałej purchawki znajduje się pył zarodników oraz włośnia której zadaniem jest niedopuszczenie do sklejania się zarodników i ułatwienie ich rozsiewania. Do purchawkowców zaliczamy purchawki np. purchawka chropowata, duże, łąkowe czasznice, purchawicę olbrzymią – największy występujący w Polsce grzyb.

Sromotnikowce – młode okazy sromotników mają kształt jaja, które pęka po pewnym czasie i z pochwy wydobywa się gąbczasty trzon, na którego szczycie znajduje się mały kapelusz pokryty śluzem, w którym znajdują się zarodniki. Dorosłe osobniki wydzielają bardzo silny zapach padliny, mający na celu przywabiać owady, które siadając na grzybie zabierają i rozprzestrzeniają zarodniki. Przedstawicielem
sromotnikowców jest np. sromotnik bezwstydny.

Gniazdnicowce – do tego rzędu należą grzyby niewielkich rozmiarów, o przekształconych owocnikach w kształcie kubeczków. Podczas dojrzewania zarodników są one okryte osłonką, która potem pęka. Zarodniki znajdują się w soczewkowatych tworach przypominających bułeczki. Kiedy są już dojrzałe, a w czasie deszczu do owocnika wpadnie kropla wody bułeczka zostaje wyrzucona z owocnika i kiełkuje w młoda grzybnię. Przedstawicielem tego rzędu jest np. kubek prążkowany.

ZNACZENIE GRZYBÓW W PRZYRODZIE I W ŻYCIU CZŁOWIEKA

Niewątpliwie grzyby są bardzo rozpowszechnionymi organizmami i pełnią w przyrodzie bardzo ważną funkcję. Ich działanie może być pożyteczne, lub szkodliwe.

Wiele grzybów pasożytuje na roślinach, zwierzętach oraz innych grzybach wywołując u nich mniej lub bardziej groźne choroby. Na przykład do chorób roślin wywołanych przez grzyby należą: rak ziemniaczany objawiający się czarnymi plamami pojawiającymi się na liściach, więdnięciem roślin, pojawianiem się rakowatych narośli, parch pruszysty ziemniaka objawiający się ubytkiem tkanki spichrzowej, która zostaje zastąpiona szarymi zarodnikami, kiła kapuściana powodująca gnicie korzenia i pędu rośliny, kędzierzawość liści objawiająca się skręcaniem i wyginaniem liści.

Niektóre grzyby, np. huby występują tak licznie na lub przy (opieńka miodowa) pniach drzew, że powodują ich osłabienie, a czasem nawet prowadzą do ich śmierci. Wiele grzybów przystosowało się do życia na powierzchni i wewnątrz ciała zwierząt. Choć pasożytnictwo na zwierzętach nie jest tak powszechne jak na roślinach to i tak istnieje wiele chorób wywołanych przez grzyby np. łatwe w leczeniu choroby drożdżakowe układu rozrodczego u kobiet znane wszystkim grzybice skóry. Grzyby, których strzępki penetrują powierzchniowe warstwy skóry i błon śluzowych nie są szczególnie groźne, choć trudne do wyleczenia. Znacznie poważniejszą chorobą są grzybice narządów wewnętrznych najczęściej atakujące układ oddechowy, rzadziej mózg i wątrobę. Grzybnia rozrasta się w tkance zatykając naczynia krwionośne, a dodatkowo wydziela toksyczne substancje zatruwające organizm chorego. Grzybice układowe rzadko atakują ludzi, ponieważ układ immunologiczny łatwo sobie z nimi radzi. Grzybice występują najczęściej u ludzi z obniżoną odpornością np. chorych na białaczkę, AIDS.

Nie wszystkie grzyby żyjące na lub w organizmach zwierząt powodują u nich choroby. Niektóre żyją z nimi na zasadzie komensalizmu, czyli związku między dwoma organizmami, w którym jeden z organizmów odnosi korzyści, nie powodując żadnych szkód w organizmie drugiego. Przykładem takiego związku są na przykład workowce z rzędu owadorostów. Te milimetrowe grzyby zbudowane z nielicznych komórek żyją przyczepione do chitynowych pancerzyków owadów. U owada nie występują żadne objawy chorobowe związane z ich obecnością, natomiast grzyb ma stały środek lokomocji i może się spokojnie rozprzestrzeniać.

Wśród grzybów nieobce jest tez pasożytowanie na innych grzybach. Pasożytnictwo na grzybach jest pospolite np. u sprzężniaków które wykorzystują białka i węglowodany budujące plechę kuzynów. Pasożytnicze grzyby strzępkami oplatają strzępki żywiciela i wnikają ssawkami do ich wnętrza. Stosunkowo rzadko można spotkać pasożytnicze podstawczaki. W Polsce jednym z rzadkich i chronionych gatunków jest podgrzybek pasożytniczy żyjący na tęgoskórze.

Bardzo ciekawym zjawiskiem jest występowanie symbiozy pomiędzy grzybami a roślinami wyższymi. Niektóre z nich bez obecności grzyba giną, inne rozwijają się bardzo słabo. Symbiozę rośliny i grzyba nazywamy mikoryzą. Są dwa rodzaje mikoryzy: ektotroficzna /strzępki grzyba penetrują przestwory międzykom. korzenia/ i endotroficzna /strzępki wnikają do komórek korzenia/. W przyrodzie mikoryza objawia się współwystępowaniem pewnych gat. grzybów i roślin np. Koźlarki występują pod brzozą i osiką a obok koźlarków można znaleźć muchomory czerwone. Ich grzybnia oplata otaczające korzonki i chroni je przed utratą wody, broni przed wpływem toksyn i metali ciężkich przed zakażeniem bakteriami i grzybami pasożytniczymi. W zamian grzyb otrzymuje od rośliny produkty fotosyntezy. O tym, jak niezbędne są grzyby by zapewnić prawidłowy rozwój roślin najlepiej można się przekonać jadąc na tereny wysoko uprzemysłowione, na których zdarzają się kwaśne deszcze. Powodują one zabicie grzybów mikoryzowych, a wówczas roślina jest narażona na działanie metali ciężkich, szybko pada ofiarą grzybów pasożytniczych i bakterii, następuje zahamowanie jej wzrostu i rozwoju, a w końcu dochodzi do śmierci.

W ekosystemie grzyby pełnią niezastąpioną funkcję destruentów rozkładających martwe szczątki organiczne: opadłe liście, martwe ciała zwierząt i roślin, odchody, drewno i ściółkę przesyconą próchnicą. Związki złożone zostają rozłożone do prostych związków nieorganicznych, które mogą być wykorzystane przez rośliny i w ten sposób zamyka się obieg materii w przyrodzie. Dzięki swojej działalności grzyby wspaniale użyźniają glebę.

Człowiek wykorzystuje grzyby na wiele różnych sposobów. Chyba najbardziej znanym jest ich konsumpcja. Grzyby są znanym i cenionym pokarmem. Wprawdzie mają małą wartość energetyczną, a przy tym są ciężko strawne ze względu na obecność chityny w ścianach komórkowych, jednak cieszą się nie malejącą popularnością i nadal stanowią przysmak. Niekiedy dochodzi do bardzo poważnych zatruć grzybami, niektóre są nawet śmiertelne. Te pomyłki biorą się stąd, że wiele grzybów trujących do złudzenia przypomina grzyby jadalne np. muchomor jadowity którego młode owocniki niemal nie różnią się od pieczarki. Dopiero większy owocnik można odróżnić po kolorze blaszek. U pieczarek są one ciemne, a u muchomora – jasne. Podobnie jest z muchomorem sromotnikowym który bywa mylony z gąską zielonką lub gołąbkiem zielonawym.

W zależności od zespołu objawów chorobowych zatrucia grzybami możemy podzielić na: zatrucia cytotropowe (powodują zmiany cytologiczne w narządach wew. wątrobie, sercu, nerkach i śledzionie), neurotropowe (powodujące zaburzenia psychoneurologiczne), zatrucia powodujące zaburzenia żołądkowo-jelitowe i zatrucia nieswoiste spowodowane grzybami jadalnymi. Zatrucia cytotropowe powodują: muchomory sromotnikowy, jadowity, i wiosenny. Objawy zatrucia muchomorem sromotnikowym który zawiera dwie substancje toksyczne amanitotoksyny i falotoksyny: zwykle po 10-20 godzinnym okresie utajenia od spożycia muchomora dochodzi do nudności, wymiotów, gwałtownych i bardzo częstych wypróżnień, na skutek których następuje krytyczne odwodnienie organizmu. Następuje osłabienie organizmu a w przypadkach nie leczonych dochodzi do sinicy, bezmoczu, uszkodzenia wątroby i nerek. W muchomorach wiosennym i jadowitym występują te same trucizny co w sromotnikowym toteż objawi zatrucia są bardzo podobne jak w przypadku muchomora sromotnikowego.

Nieco inaczej ma się sprawa z zatruciami muchomorami czerwonymi i plamistymi. Zawierają one liczne substancje toksyczne: muskarynę, psychotropowy kwas ibotenowy i muscymol, które działają podobnie jak atropina tzn. pobudzają ośrodkowy układ nerwowy oraz halucynogennie działającą bufoteninę. Objawami zatrucia są zaburzenia żołądkowo-jelitowe, niepokój, zawroty głowy, silne podniecenie, które może przechodzić w napady szału, oraz omamy wzrokowe i słuchowe. W końcu dochodzi do głębokiej śpiączki

Bardzo liczna grupa grzybów może wywoływać zatrucia z objawami żołądkowo-jelitowymi. Zawierają one bliżej nie zidentyfikowane substancje, które wpływają drażniąco na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Najczęściej wywołują nudności, wymioty, biegunki, bóle brzucha oraz bóle i zawroty głowy, ogólne osłabienie. Jedynie przypadki późno leczone lub zatrucia u osób starych i dzieci mogą przebiegać z powikłaniami, niekiedy kończącymi się śmiercią.

Zatrucia nieswoiste grzybami mogą następować z różnych przyczyn po spożyciu gatunków jadalnych. Najczęściej przyczyną tego typu zatruć jest pożywanie grzybów na surowo, bez obgotowania. Przebieg zatruć jest na ogół lekki (wymioty, bóle brzucha). Zaburzenia żołądkowe mogą także występować po spożyciu grzybów szczególnie ciężko strawnych np. pieprznika jadalnego, maślaków i innych.
Innym przykładem wykorzystania właściwości grzybów w konsumpcji jest używanie drożdży piekarniczych jako dodatku do ciast. Uwalniany w procesie fermentacji dwutlenek węgla sprawia, że ciasto rośnie. Bez udziału grzybów przy wypiekach zwykły chleb miałby wygląd cienkich podpłomyków. Natomiast zdolność drożdży do fermentacji alkoholowej wykorzystuje się w browarnictwie i gorzelnictwie. Z kolei niektóre gatunki pędzlaków wykorzystywane są do produkcji serów pleśniowych.

Grzyby w kuchni to nie tylko te jadalne i pożyteczne. Często zdarza się, że na pozostawionych na dłużej produktach spożywczych np. chlebie, uszkodzonych owocach, dżemie pojawia się wielokolorowa pleśń, tworzona przez plechę sprzężniaków. Grzyby te wytwarzają aflatoksyny które są związkami o działaniu rakotwórczym. Widząc słoik dżemu pokryty pleśnią należy go bezzwłocznie wyrzucić, nie wystarczy zebranie pleśni z powierzchni.

Grzyby znajdują także zastosowanie w medycynie oraz chemii. Wytwarzają bowiem bardzo wiele substancji i barwników o działaniu ochronnym i odstraszającym bądź przyciągającym oraz substancje pomocne w walce z konkurentami lub drobnoustrojami. I tak na przykład pędzlak jest powszechnie znanym producentem penicyliny, czyli silnego antybiotyku. Jeszcze zanim odkryto penicylinę ludzie kładli na rany kawałki spleśniałego chleba widząc, że dzięki temu rany nie tylko goją się szybciej, ale także nie ulegają zainfekowaniu. Natomiast z niektórych hub przyrządzano napary, których działanie antynowotworowe dziś testuje medycyna konwencjonalna. Niedawno dowiedziono także, że chitozan wchodzący w skład ścian strzępek sprzężniaków przyspiesza gojenie się ran i rozpoczęto produkcję pleśniowych opatrunków.

Okazało się, że związki izolowane ze sporyszu czyli buławinki czerwonej przejawiają różnorakie działania: jedne działają niszcząco na układ nerwowy, inne powodują halucynacje a jeszcze inne stosuje się jako lek przyspieszający i potęgujący skurcze porodowe.

W średniowieczu zmielony z ziarnem sporysz wywołał wzbudzającą grozę epidemię pląsawicy. Zjedzony z chlebem powodował gangrenę kończyn, ślepotę, halucynacje, a czasem doprowadzał do śmierci.