Historia pisma

Najstarsze rodzaje pisma
- Najwcześniej pismo powstało w Mezopotamii, następnie w Egipcie,
- Powstało przede wszystkim jako narzędzie administracji – w państwach nad Eufratem, Tygrysem i Nilem konieczne było rejestrowanie wielkości zbiorów, wpływów z podatków, wydatków na potrzeby władcy, dworu i armii
- Początkowo posługiwano się pismem piktograficznym

Pismo piktograficzne - znaki-obrazki przedstawiały rzeczy i zdarzenia

Pierwsze piktogramy pojawiły się w II połowie IV tys. p.n.e.

Pismo piktograficzne - najstarszy znany system piśmienniczy. Piktogramy to obrazki oddające daną treść. Schematyczne rysunki symbolizowały przedmioty, zwierzęta, osoby. Był to jednak niedoskonały sposób, ponieważ uniemożliwiał zapis czynności, imion itp.

Pismo ideograficzne - znaki oddają poszczególne pojęcia, a nie poszczególne dźwięki

Pismo ideograficzne to pismo oparte na ideogramach, tzn. znakach reprezentujących semantyczne jednostki językowe: morfemy lub wyrazy, niezależnie od ich fonetycznej postaci. Nazwa pochodzi od greckiego idea 'idea, wyobrażenie', grapho 'piszę'.

Ideograficznym pismem jest dziś np. hieroglificzne pismo chińskie. W związku z tym dany znak zachowując znaczeniową tożsamość może być w różnych chińskich dialektach czytany różnie.

Powstało z piktografii poprzez upraszczanie rysunków. Charakter ideograficzny miały hieroglify egipskie, pisma wielu plemion indiańskich Ameryki Północnej i Środkowej, niektórych murzyńskich ludów Afryki, wielu plemion polinezyjskich i australijskich oraz początkowo pismo klinowe.

Pismo klinowe
- Mezopotamskim bogiem pisma był Nabu – patronował pisarzom i uchodził za wynalazcę znaków pisarskich
- Pismo sumeryjskie zostało przejęte przez inne ludy Mezopotamii i dostosowane do potrzeb języków semickich
- Uproszczone znaki pisarskie odciskano na glinianej tabliczce trzcinowym rylcem pozostawiającym znaki podobne do klinów, dlatego pismo to nazywamy klinowym

Pismo klinowe jest to najstarsza na Bliskim Wschodzie odmiana pisma, stworzona przez Sumerów. Nazwa pochodzi od kształtu znaków odciskanych na glinianych tabliczkach za pomocą kawałka trzciny. Pismo miało charakter ideograficzno-symboliczny. Najstarsze znane teksty pochodzą z ok. 3000 p.n.e.

Nabu - w mitologii babilońskiej, bóg pisarzy, wynalazca pisma i tabliczki glinianej. Opiekun mądrości. Syn boga Marduka.

Nabu zapisywał na tablicach przeznaczenia losy ludzi i świata, które były ustalane w dzień Nowego Roku przez Marduka. Mąż bogini Taszmetum (rozum). Jego kult (miasto Borsippa) rozwijał się szczególnie w okresie nowobabilońskim (1. połowa I tysiąclecia p.n.e.).

Determinatywy - Używane były do uściślenia, o jaką klasę wyrazów chodzi. Np. wszystkie imiona bóstw były poprzedzane znakiem siedzącej figurki boga (podobnie jak to ma miejsce w piśmie klinowym).

Pierwsze kroki w kierunku odczytywania pisma klinowego uczyniono w XIX w. Zaczęto od napisów w języku perskim, który nie był całkowicie zapomniany, od dawna nie zapisywano go jednak klinami Niemiec Georg Grotefend zestawił królewskie inskrypcje królów Dariusza I i Kserksesa z Perspolis i stwierdził, że pewne grupy znaków się powtarzają. Uznał je za tytuły królewskie, a następujące po nich grupy znaków za imiona. Udało mu się je odczytać. Niezależnie od niego Anglik Henry Rawlinson skopiował i przestudiował napis Dariusza I ze skały w Behistun. Opierając się na podobnych jak Grotefend przesłankach, rozszyfrował wiele imion i nazw miejscowych.

Pismo egipskie
- Znaki pisma egipskiego były zwane przez Greków hieroglifami, czyli świętymi rzeźbami.

- Pismo hieroglificzne było dość skomplikowane, dlatego Egipcjanie wprowadzili, tzw. pismo hieratyczne, przeznaczone do zapisywania na papirusie świętych tekstów, oraz używane do codziennych zapisów uproszczone pismo demotyczne – ludowe.

- Pismo hieroglificzne posługiwało się znakami pełniącymi różne funkcje, istniały trzy zasadnicze ich rodzaje: ideogramy, fonogramy i determinatywy. Ideogramy były to znaki wyrazowe, rysunki przedstawiające konkretne przedmioty wprost lub mające znaczenie przenośne.

- Egipcjanie pisali pędzelkiem mazanym w tuszu na papirusie pozyskiwanym z łodygi rosnącej nad Nilem cibory papirusowej
Hieroglify (z gr. ἱερογλυφικά hieroglyphika, dosł. "święte znaki") – najwcześniejszy rodzaj pisma starożytnego Egiptu, obok pisma hieratycznego i demotycznego. Nazwa wywodzi się (podobnie jak nazwa władcy - faraona) z greki i oznacza święte znaki.

W piśmie hieroglificznym występują 3 rodzaje znaków:
- znaki fonetyczne
- znaki ideograficzne
- znaki demotyczne

Fonogramy – znaki uściślające znaczenie dźwiękowe i treść zapisu; fonogramy miały ułatwić prawidłowe odczytywanie wyrazów zapisywanych tak samo, ale odmiennie wymawianych

Hieroglify to grecka nazwa pisma egipskiego oznaczająca "rzeźbione święte litery". Przez wieki hieroglify stanowiły zagadkę dla naukowców, aż do początków XIX wieku, kiedy to francuscy żołnierze znaleźli w Rosetcie kamień z czasów ptolomejskich (196 r.p.n.e.) pokryty inskrypcjami w trzech językach: hieroglificznym, demotycznym i greckim. Dzięki temu kamieniowi francuski filolog Jean-Francois Champollion rozpoczął proces odszyfrowywania hieroglifów, kontynuowany następnie przez francuskich, niemieckich i angielskich naukowców.

Początki starożytnego pisma egipskiego sięgają 3000 r.p.n.e., kiedy to z pierwotnych piktogramów, obrazków rytych na skale wykształciły się znaki pisma - ideogramy wyrażające konkretne przedmioty lub pojęcia. Z czasem obok ideogramów pojawiły się fonogramy, czyli znaki wyrażające konkretne głoski, a następnie determinatywy - znaki umieszczane na końcu wyrazu wyjaśniające znaczenie i kontekst wieloznaczeniowych znaków. Hieroglify czytane były poziomo - od prawej do lewej lub odwrotnie (decydował o tym kierunek, w jakim zwrócone były znaki), albo pionowo, z góry na dół.

Z biegiem czasu Egipcjanie modyfikowali i ulepszali pismo hieroglificzne, nigdy jednak nie rezygnując z używania starych form. Mnogość znaczeń i sposobów wyrażania tych samych pojęć, brak odstępów między wyrazami, oraz fakt, że w piśmie tym nie istniały samogłoski spowodowały, że tłumaczenie hieroglifów nawet dziś nie jest łatwą sztuką i obarczone jest marginesem błędu. Pismo hieroglificzne miało charakter oficjalny i pojawiało się przede wszystkim w formie inskrypcji o charakterze religijnym. Imiona faraonów zapisywano w sposób specjalny - służyły do tego kartusze, w których umieszczano imię własne i tronowe władcy.

W starożytnym Egipcie sztuka pisania nie była dostępna dla przeciętnego obywatela. Pismem posługiwali się tylko specjalnie do tego celu szkoleni skrybowie oraz warstwa kapłańska, w tym sam faraon. Zawód pisarza był bardzo szanowany, dlatego był szansą awansu społecznego dla ludzi wywodzących się z niższych warstw.

Ważną rolę w historii pisma egipskiego odgrywa papirus. Roślina ta porastała w starożytności ogromne połacie kraju, Egipcjanie szybko odkryli możliwości jej wykorzystania. Łodygi papirusu krojono w pasy, a następnie na warstwę ułożonych obok siebie pasm nakładano drugą - w poprzek. Naturalne soki rośliny sklejały i utrwalały powstały w ten sposób arkusz. Papirus był niezwykle trwałym materiałem (dziś nadal można odczytać arkusze sprzed 4 tys. lat), poza tym dobrze wchłaniał tusz. Z biegiem czasu starannie kaligrafowane przez kapłanów hieroglify nabierały coraz bardziej uproszczonej formy przekształcając się w tzw. pismo hieratyczne. W okresie Nowego Państwa, obok wciąż stosowanej w pismach o charakterze oficjalnym hieratyki, wytworzyła się jeszcze prostsza forma pisarska, której używano na codzień w tekstach urzędniczych, handlowych i korespondencji. W toku dalszej ewolucji powstało w czasach XXVI dynastii tzw. pismo demotyczne, którego maksymalnie uproszczone znaki zupełnie nie przypominają piktogramów pierwotnych hieroglifów.

Egipskie pismo hieroglificzne (gr. hieroglyphika grammata)pojawiło się na początku Epoki Wczesnodynastycznej około początku III tysiąclecia p.n.e, więc mniej więcej wtedy, gdy powstawały uproszczone formy pisma klinowego. Jest więc ono stosunkowo młodsze.

Pismo Egipskie można podzielić zasadniczo na 3 rodzaje:
- pismo hieroglificzne
- pismo hieratyczne
- pismo demotyczne

Pismo hieroglificzne składało się z około 3000 ideogramów oraz znaków fonetycznych. Klasyczną formę tych hieroglifów piktograficznych miały najczęściej teksty oficjalne malowane lub ryte na pomnikach, ścianach grobowców, pałaców czy świątyń. Używane było także do zapisu najważniejszych spraw państwa egipskiego.

Szybki rozwój pisma oraz konieczność sporządzania napisów na kilku różnych płaszczyznach i materiałach (np. na papirusie) doprowadziły w niedługim okresie czasowym do powstania uproszczonej pod względem graficznym wersji hieroglifów zwanej pismem hieratycznym. Używane początkowo przez kapłanów do szybkiego zapisu. Później stało się pismem skrybów. W formie tego pisma zapisywano większość dokumentów oraz tekstów literackich do końca III wieku p.n.e. Używane po czasy rzymskie. W swoim schyłkowym okresie tylko do zapisywania tekstów religijnych

Około początku VII wieku p.n.e. pojawiła się jeszcze bardziej uproszczona forma pisma egipskiego zwana potocznie demotyką (gr. demotikos - ludowy) Wiele znaków zawartych w piśmie demotycznym nie przypominało praktycznie swoich pierwowzorów hieroglificznych. Służyło ono do zapisu różnorodnych tekstów od umów handlowych, przez dokumenty państwowe po literaturę piękną i formuły magiczne.

Odczytanie hieroglificznego pisma egipskiego stało się możliwe dzięki odkryciu w 1822 roku przez francuskiego badacza J.F.Champolliona tzw. Kamienia z Rosetty zawierającego dokładnie ten sam tekst napisany pismem hieroglificznym, demotycznym i greckim.

Ze wspaniałego dorobku literackiego Egipcjan na papirusach a głównie na ścianach grobowców zachowało się bardzo dużo cennych przykładów utworów epiki, liryki i dramatu. Najstarszym ze znanych przykładów liryki staroegipskiej jest Pieśń ku czci SezostrisaIII wychwalająca dokonania wspaniałego władcy. Należy wymienić też Nauki króla Amenhotepa, Rozbitek, Przygody Sinuheta, Książe zaklęty i Podróż (epoka późna) Zachowało się także wiele utworów o tematyce kultowo - religijnej tj. Księgi Piramid (Stare Państwo), Księga Umarłych (Nowe Państwo).

Papirus
Roślina ta, zwana przez starożytnych Greków papyros, jest związana z Egiptem. Zarastała niegdyś górną deltę Nilu, szczególnie miejsca wilgotne, osiągała wysokość kilku metrów. Dziś trzcina papirusowa rośnie w małych ilościach w Palestynie i Syrii, a w Europie w Kalabriii na Sycylii. Większość informacji na temat papirusu zawdzięczamy Teofrastowi (IV/III w. p.n.e.), oraz Pliniuszowi Starszemu (I w. n.e.). Korzeni rośliny używano m.in. do wyrobu naczyń domowych, z łodyg sporządzano łodzie, żagle, maty, powrozy i odzież. Ciekawostką jest fakt, iż papirus był nawet spożywany, w stanie surowym lub gotowanym. Jednak najważniejsze dla współczesnych badaczy było stosowanie papirusu jako materiału piśmienniczego.

Najstarsze zachowane zabytki piśmiennictwa na papirusie pochodzą z trzeciego tysiąclecia p.n.e. a ściślej z ok. 2400 r. p.n.e., prawdopodobnie wtedy już był powszechnie używany jako nośnik tekstu (być może także jako potrawa). Do produkcji materiału piśmienniczego używano łodygi rośliny, która ma trójkątny przekrój, miąższ krajano na paski w miarę możliwości cienkie i jak najszersze. Następnie układano je gęsto obok siebie na desce zwilżonej wodą, starano się by brzegi pasków nachodziły na siebie. Na tę warstwę kładziono w poprzek drugą, po czym obcinano wystające końce. Całość sklepywano w wyniku czego powstawał spójny arkusz, który później suszono na słońcu.

Gotowe arkusze sklejano ze sobą brzegami za pomocą kleju wykonanego z mąki, wody i octu, następnie wygładzano aż do połysku muszlą względnie kością słoniową. W ten sposób powstawał zwój, na który składało się ok. 20 arkuszy, które jeszcze powlekano klejem dla lepszej przejrzystości pisma. Wysokość zwoju sięgała najczęściej od 15 do 18 cm, jednak zachowały się egzemplarze znacznie wyższe.

Istniało kilka gatunków papirusu:
- hieratyczny - do zapisywania tekstów religijnych, zw. augustowskim, o jasnym odcieniu,
- kupiecki - do pakowania towaru, tym samym nie nadający się do pisania, koloru brunatnego.

O gatunku papirusu decydowały szerokość karty (hieratyczny miał 26 cm szerokości, kupiecki - 12 cm) oraz jakość surowca (lepsze gatunki sporządzano z warstw wewnętrznych łodygi, gorsze - z zewnętrznych). Im cieńsze arkusze posiadał zwój tym był cenniejszy, zwracano także uwagę na jaskrawość i gładkość powierzchni, która zapewnić miała dobrą czytelność pisma (jak widać już Starożytni dbali o odpowiedni wystrój książki). Technika wytwarzania papirusu utrwaliła się jeszcze w 3 tysiącleciu p.n.e. i pozostała nie zmieniona do czasów późniejszych

Egzemplarze najstarszych zwojów, pochodzących z 3 tysiąclecia p.n.e., zachowały do dziś miękkość i giętkość umożliwiającą ich zwijanie i rozwijanie. Papirusy te, zawdzięczają przetrwanie wyjątkowo korzystnym warunkom klimatycznym, jakie panowały w Egipcie oraz dzięki temu, iż były krótko używane. Zdezaktualizowane dokumenty i listy wędrowały na śmietnik (zbiórek makulatury wówczas jeszcze nie organizowano) lub używano ich jako materiał do owijania mumii w grobowcach. Teksty literackie często umieszczano ze zmarłym w sarkofagu, gdzie mogły doczekać czasów współczesnych

Zarówno pisarze egipscy, jak i ci, którym przyszło przelewać myśli na papirus zdecydowanie faworyzowali jedną stronę zwoju, tą której włókna biegły poziomo. Nazywano ją recto, stronę odwrotną zaś - verso. Strona recto znajdowała się wewnątrz zwoju, podczas gdy strona niezapisana na zewnątrz. Taki zwyczaj ukształtował się jednak w późniejszym okresie, początkowo bowiem traktowano obie strony jednakowo.

Tekst ze zwoju odczytywano rozwijając jedną stronę, a zwijając drugą, treść ujęta był w formie stronic, które odsłaniano stopniowo podczas czytania. Prawdopodobnie papirus był drogim materiałem, szczególnie od kiedy zaczęto go eksportować m.in. do Grecji i Rzymu. Zwój papirusowy dotarł do Grecji ok. VII w. p.n.e. Najstarszy zwój grecki datowany jest na IV w. p.n.e.

W Grecji, gdzie nadano mu formę kodeksu, (do czego się jednak nie nadawał) papirus przeżywał swój renesans. Używano tu również tzw. chartes - czyli niezapisanych kartek papirusu. Zapisaną kartę nazywano biblią. Zwój papirusowy nazywano w Grecji kylindros, a w Rzymie volumen.

Pod koniec XIX wieku za sprawą dwóch niestrudzonych poszukiwaczy i badaczy papirusów z Oxfordu: Bernarda P. Grenfella i Artura Hunta, powstała nowa nauka zwana papirologią.

Pismo alfabetyczne
- Najwcześniej pismo alfabetyczne wprowadzono w syryjskim mieście Ugarit (Ras Szamra, XIV-XIII w. p.n.e. )
- Stosowano wtedy jeszcze do zapisu głosek znaki klinowe
- Wkrótce potem rozwinęły się inne alfabety, np. fenicki i hebrajski, w których nie wykorzystywano już znaków klinowych – zapisu dokonywano za pomocą znaków pisarskich, używanych tylko dla oznaczania spółgłosek
- Prawdopodobnie w II połowie IX w. p.n.e. Grecy zmodyfikowali alfabet fenicki i wprowadzili oznaczenia samogłosek – wzorowali się na nich Rzymianie, którzy utworzyli własny alfabet
- Dzięki pojawieniu się pisma alfabetycznego dużo łatwiej było nauczyć się czytać i pisać, ponieważ trzeba było opanować jedynie kilkadziesiąt znaków pisarskich, a nie kilkuset

Alfabet fenicki, będący modyfikacją istniejącego wcześniej pisma Proto-Kananejskiego jest najstarszym zachowanym alfabetem świata. Uważa się, że powstał około 1050 p.n.e., najprawdopodobniej dla potrzeb rozwijającego się handlu. Służył do zapisu fenickiego, języka z grupy północnosemickiej, używanego w starożytności na terenie dzisiejszego Libanu oraz w licznych fenickich koloniach. Zapis ten, poprzez oparte na nim pisma greckie i hebrajskie, dał początek wszystkim alfabetom stosowanym współcześnie na terenie Europy oraz arabskiemu, a nawet dewanagari używanemu obecnie w Indiach.

Charakterystyczną cechą fenickiego jest jego spółgłoskowość (brak liter odpowiadających samogłoskom, które odczytywano z kontekstu). Pozwala to sklasyfikować ten alfabet jako abdżad. Hebrajczycy w pierwszych wiekach naszej ery opracowali opcjonalny system oznaczania samogłosek pisma sylabicznego, natomiast starożytni Grecy przemianowali niektóre litery pisma fenickiego na samogłoski, tworząc pierwszy pełny głoskowy alfabet. Poszczególne litery zapisu fenickiego oznaczają także całe wyrazy. Alfabet, odczytywany najczęściej od prawej do lewej, zrekonstruowała w 1904 roku grupa uczonych pod przewodnictwem Theodora Nöldeke. Bazowali oni na setkach zachowanych inskrypcji, odnalezionych w byłych fenickich miastach: Tyrze, Byblos i Kartaginie.

Kamień z Rosetty – został odkryty przez francuskich saperów w czasie wyprawy Napoleona do Egiptu. Obecnie znajduje się w British Muzeum w Londynie. Wyrzeźbiono na nim inskrypcję dziękczynną zawierającą imiona króla Ptolemeusza i królowej Kleopatry, w języku staroegipskim pismem hieroglificznym i hieratycznym oraz w języku starogreckim. Jean Francois Champollion, francuski uczony z Grenoble, założył, że tzw. Kartusze, czyli grupy hieroglifów otoczone charakterystyczną obwódką, zawierają imiona władców. Idąc tym tropem, odczytał znaki zawarte w kartuszach i otworzył drzwi nauce do świata staroegipskich tekstów.

Historiografia – literatura historyczna, dziejopisarstwo
Inskrypcja – napis na monumencie’ tytuł – napis wyryty w trwałym materiale na nagrobkach, tablicach, monetach, itd.

Podsumowanie
Pismo powstało do celów administracyjnych, bez niego nie byłoby możliwe rejestrowanie wpływów podatkowych, rozchodów i zasobów magazynowych. Wkrótce jednak zaczęło służyć przekazowi informacji i wyrażaniu myśli. Powstała literatura świecka i religijna. Drogę od piktogramów do alfabetu człowiek przemierzył 1600 lat. Zasady posługiwania się pismem alfabetycznym wypracowane w starożytności nie zmieniły się do dzisiaj.