LAS - jeden z odnawialnych zasobów przyrody, powstający w wyniku procesu lasotwórczego jako kompleks, w którym roślinność, swoista dla danego regionu biogeograficznego i wyróżniająca się wybitnym ilościowym udziałem drzew rosnących zwarcie, świat zwierzęcy, klimat lokalny, stosunki wodne i gleba związane są ze sobą wzajemnymi wpływami i współzależnościami.
Proces lasotwórczy może przebiegać samorzutnie lub przy współdziałaniu człowieka, tj. stosowanych przez niego zabiegów gospodarczych. W warunkach naturalnych polega on na przemianach szaty roślinnej, świata zwierzęcego i siedliska, sprzężonych ze sobą i uzależnionych od środowiska przyrodniczego; w konsekwencji dochodzi do ukształtowania się odpowiednio zorganizowanych i scalonych - ekosystemów leśnych. Przemiany te mają zatem charakter sukcesji ekologicznej i prowadzą do stopniowego opanowywania terenu bezleśnego przez las oraz do przekształcania się przejściowych form lasu w bardziej trwałe. W stadium rozwojowym, odpowiadającym w danych warunkach - klimatowi, las osiąga zwykle najokazalszą postać ze stosunkowo najwyższym stopniem wew. scalenia i względnego zrównoważenia. Wraz z postępem procesu lasotwórczego dokonują się też odpowiednie zmiany zarówno biologicznej, jak i gospodarczej produktywności lasu. Charakterystyczne dla środowiska leśnego warunki bioekologiczne, a zwłaszcza wynikające ze zwartego występowania drzew warunki biosocjalne, przyczyniają się m.in. do tego, że drzewa wyrastające w lesie różnią się od osobników rosnących poza lasem nie tylko swoiście zmodyfikowanym pokrojem, ale i wieloma przejawami życia (np. przebiegiem wzrostu i fenologicznym rytmem rozwoju).
Pod względem ekologicznym las, zależnie od miejscowych warunków rozwoju, może stanowić jeden względnie jednorodny ekosystem lub może być zróżnicowany wewnętrznie na wiele jakościowo odmiennych tworzących drzewostan. Biocenoza leśna obejmuje wszystkie ugrupowania żyjące w lesie, które razem tworzą wspólną biologiczną związaną wieloma zależnościami ze środowiskiem fizycznym. Biocenoza leśna (fitocenoza i zoocenoza) wraz z zespołem czynników abiotycznych tworzą EKOSYSTEM LEŚNY, czyli układ w którym zachodzi stała wymiana materii jako efekt wzajemnego oddziaływania organizmów żywych i martwego substratu. Występuje zwykle warstwa krzewów i młodych drzew chroniących i uaktywniających glebę stanowiąca podszyt (rola jego polega na tworzeniu osłony gleby przed szkodliwymi wpływami wysychania oraz zarastania gleby roślinnością zieloną lub krzewinkową czyli na regulacji niekorzystnych dla drzew procesów glebowych. Ściółka podszyt mieszając się ze ściółką drzew sprzyja szybszemu i bardziej prawidłowemu rozkładowi), warstwa ziół, mchów, porostów i grzybów określana jako runo leśne(skład runa pozwala wnioskować o typie lasu, właściwościach gleby, mikroklimacie i stopniu zanieczyszczenia środowiska naturalnego, dostarcza również jadalnych owoców i grzybów). Skład florystyczny, wzajemny stosunek i struktura poszczególnych warstw uwarunkowane są w dużej mierze lokalnymi właściwościami siedliska leśnego i rozmaicie wpływają na układ warunków środowiskowych, w tym również na świat zwierzęcy. Świat roślinny i zwierzęcy zespolone są ze sobą w lesie różnorodnymi - interakcjami, a w szczególności współuczestniczeniem w procesach obiegu materii i przepływu energii, będących podstawą produkcji biologicznej ekosystemów leśnych, która z kolei określa ilościową i jakościową efektywność produkcji drewna i innych użytków leśnych. Jako formacja, mogąca powstawać i utrzymywać się tylko w określonych warunkach geograficzno - ekologicznych, las ma na kuli ziemskiej swoje naturalne granice zasięgu. Na obszarach, których klimat wraz z innymi czynnikami ogranicza roczny cykl wegetacji do zbyt krótkiego okresu, jest zbyt chłodny bądź suchy, drzewa nie mogą tworzyć zwartych samoodnawialnych populacji, co wyklucza też możliwość istnienia lasu. Inny zresztą układ czynników określa polarną lub górną granicę lasu, inny zaś granicę kontynentalną. Najczęściej granice te mają charakter linii wegetacyjnych, tzn. oddzielają las od formacji innego typu (np. tundry, stepu).
W rozmieszczeniu lasów na kuli ziemskiej przejawia się działanie prawa strefowości geograficznej. Z określonymi strefami klina, wiąże się występowanie odpowiednich typów formacji (biomów) lasu.; z biogeograficznego punktu widzenia można wyróżnić następujące gł. typy formacji:
l) l. iglaste - obejmujące rozległe obszary pn. Eurazji i Ameryki Pn. o klimacie zwłaszcza subarktycznym;
2) l. liściaste zrzucające liście na zimę - przeważające na obszarach klimatu umiarkowanego Europy, Azji i Ameryki Pn.;
3) l. liściaste zrzucające liście z nastaniem pory suchej - w strefie podzwrotnikowej i zwrotnikowej na obszarach odznaczających się występowaniem suchej i deszczowej pory roku;
4) l. liściaste wiecznie zielone - również w strefie zwrotnikowej i podzwrotnikowej, ale na obszarach o klimacie wilgotnym, umożliwiającym wegetację przez cały rok.
W górach typy formacji lasu zmieniają się wraz ze wzniesieniem n.p.m. na ogól w podobny sposób, jak przy przesuwaniu się od równika ku biegunom (prawo Humboldta). Są one zróżnicowane na piętra wysokościowe (regle). W Karpatach np. dla piętra pogórza charakt. są wielogatunkowe lasy liściaste, przechodzące w reglu dolnym w lasy mieszane świerkowo - jodlowo - bukowe, które z kolei w reglu górnym zastępuje wysokogórski bór świerkowy. Różnorodność warunków geobotanicznych w zasięgu występowania jest przyczyną ich fitocenotycznego zróżnicowania na zbiorowiska roślinne, które się wyodrębnia, bada i klasyfikuje wg zasad fitosocjologii. Zróżnicowanie lasu wynika także z tych cech, które mają szczególne znaczenie dla praktyki gospodarstwa leśnego i dlatego brane są pod uwagę jako cechy taksonomiczne w typologii leśnej.
Można również podzielić lasy według miejsc występowania, panującego klimatu występujących gatunków drzew np. lasy bagienne, lasy łęgowe, lasy jaworowe, lasy bukowe, bory mieszane, bory sosnowe, bory świerkowe.
Rozmieszczenie lasów jest nierównomierne. Pod względem zajmowanego obszaru wyróżniają się na świecie dwie wielkie formacje leśne: wilgotny las równikowy o powierzchni 440 mln ha (10,6% ogółu) i borealny las iglasty zajmujący obszar 605 mln ha (14,6%). Są one trudno dostępne do eksploatacji, dlatego pod względem gospodarczym większe znaczenie mają lasy położone w strefach umiarkowanych, monsunowych i górskich, znajdujące się w różnych częściach świata. Największy obszar zajmują wilgotne lasy równikowe na Nizinie Amazonki i Kongo, a także na Archipelagu Malajskim. Posiadają one wielogatunkowy skład roślinności, jednak nawet w dogodnych miejscach są bardzo trudne do eksploatacji. Las równikowy charakteryzuje największy przyrost biomasy (ok. 3,5 t z ha na rok). Natomiast las borealny, położony na terenie Eurazji i Ameryki Pn. i składający się z niewielkiej liczby gatunków – przede wszystkim świerka, jodły i sosny oraz modrzewia (z domieszką brzozy, osiki i olchy) – ma znacznie mniejsze przyrosty. Bardzo cenne pod względem składu gatunkowego i wykorzystania gospodarczego są lasy strefy umiarkowanej. Występują na terenie Rosji, Ukrainy, w północno – zachodniej części Ameryki Pn. oraz w górskich regionach Europy, Meksyku i Himalajach. Eksploatuje się w nich głównie świerki, sosny oraz cenione w przemyśle meblarskim dęby, buki i brzozy. Ważne dla gospodarki światowej są też lasy strefy podrównikowej (lasy zrzucające liście w porze suchej), monsunowej, występujące najpowszechniej w Azji i Ameryce Pd., a także w Afryce i Australii. Z tej formacji leśnej (Indie i Jawa) pochodzi m.in. bardzo cenione drzewo tekowe. Niewielki udział w światowej produkcji drewna przypada na lasy strefy sawannowej o charakterze parkowym, mimo że składają się z bardzo wielu różnych gatunków drzew.
Lesistość kontynentów jest bardzo zróżnicowana warunkami przyrodniczymi i poziomem rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów.
AZJA
Tereny leśne stanowią 19% obszaru lądu azjatyckiego (nie uwzględniając Syberii).
Największy stopień pokrycia lasem występuje w strefie równikowej i podrównikowej: w Indonezji, na Półwyspie Indochińskim, a także w Japonii, gdzie lasy zajmują ok.60% ogólnej powierzchni. Są też w Azji kraje niemal pozbawione obszarów leśnych – Irak, Arabia Saudyjska, Uzbekistan i Kazachstan. W latach 90. Pozyskanie drewna w Azji utrzymuje się na poziomie nieco ponad 1 000 hm, nieznacznie tylko wzrastając. W światowej produkcji grubizny jej udział jest względnie stały i wynosi 30 – 32%.
Najwięcej drewna pozyskuje się w Chinach, Indiach i Indonezji, które łącznie dają ponad 70% produkcji regionu azjatyckiego. Drewno pozyskiwane w krajach azjatyckich jest w zasadniczej części przeznaczone do celów opałowych. Udział drewna użytkowego jest zróżnicowany, ale z reguły niski: w Indiach, Tajlandii i Pakistanie – ok. 9%, w Indonezji i Wietnamie – ok. 17%, w Myanmarze – 23%, Chinach – 32%, Turcji – 38%. Największy udział ma drewno użytkowe w grubiźnie pozyskiwanej w Malezji – 82% i Japonii – 98%.
1 - lasy liściaste bezlistne zimą;
9a 9b - górskie lasy mieszane;
3 - śródziemnomorskie górskie lasy podzwrotnikowe;
12 - półpustynie
13 - pustynie
14 - stepy i pustynie górskie;
15a - śródziemnomorskie twardolistne zarośla i krzewy;
19 - lasy tropikalne bezlistne w porze suchej;
20 - sawanny i suche lasy tropikalne
AFRYKA
Na kontynencie afrykańskim znajdują się wielkie przestrzenie pokryte lasami, ich łączny obszar wynosi ok. 7 mln km. Wilgotne lasy równikowe stanowią niewielką tylko ich część, przeważnie są to lasy o małym zwarciu drzewostanu. Powierzchnia ta jednak systematycznie maleje na skutek zużywania drewna na opał, zakładania na terenach leśnych plantacji oraz ze względu na stosowanie gospodarki żarowo - odłogowej.
W niektórych państwach afrykańskich znaczną rolę odgrywa leśnictwo. Dotyczy to zwłaszcza Gabonu, Konga, Zairu, Angoli i Kamerunu, znajdujących się w strefie klimatu, który sprzyja rozwojowi lasu tropikalnego. W Afryce pozyskuje się ponad 20% światowej produkcji drewna, a niektóre gatunki drzew z wiecznie zielonych lasów równikowych, np. mahoń, są wyjątkowo cenne dla przemysłu drzewnego. Do głównych producentów drewna w Afryce należą Nigeria (25% zbiorów na kontynencie), Zair (23%), Etiopia, Tanzania i Kenia.
EUROPA
Obszary zalesione zajmują w Europie – z wyłączeniem krajów byłego ZSRR – powierzchnię 158,4 mln ha (1993). Zalesienie Europy nie jest równomierne. Najwyższy udział lasów w ogólnym obszarze kraju charakteryzuje Finlandię i Szwecję (60 - 70%). Najniższy jest on w państwach północno - zachodniej i południowo - wschodniej części Europy: w Holandii, Danii i Wielkiej Brytanii nie sięga 10%, na Ukrainie, w Mołdawii i Grecji nie przekracza 20%. W większości krajów Europy Zachodniej i Środkowej oscyluje wokół 30%, a we Wschodniej dochodzi do 44 - 46%. Lasy Europy (bez Rosji) stanowią zaledwie 4,4% obszarów leśnych świata. W lasach europejskich przeważąją najwydajniejsze pod względem grubizny gatunki drzew iglastych – przede wszystkim sosna i świerk, w mniejszym zakresie jodła i modrzew. Lasy iglaste stanowią 67% ogółu lasów, a w niektórych krajach nawet ponad 80%.
Pozyskiwanie drewna w Europie do 1990 r. systematycznie i szybko wzrastało, dając ponad 11%, a wraz z krajami byłego ZSRR – 22% produkcji światowej. Wielkimi producentami drewna są Szwecja, Francja, Finlandia i Niemcy. W przeliczeniu na 1 mieszkańca najwięcej tego surowca pozyskują Finlandia i Szwecja (ponad 7 m), zajmując dwie pierwsze pozycje w świecie. Wszystkie kraje europejskie cechuje wysoki (co najmniej 75%, w Szwecji i Niemczech – 90%) udział drewna użytkowego.
Gospodarka leśna polega na dostarczaniu przemysłowi drewna, ale i obejmuje zadania związane z ochroną lasów – ich flory i fauny. W Europie problem ten nabiera coraz większego znaczenia ze względu na szczególnie szybko postępujący proces degradacji środowiska naturalnego pod wpływem intensywnego rozwoju przemysłu i innych gałęzi działalności gospodarczej. Wysoki stopień zanieczyszczeń powietrza (trujące związki chemiczne, zwłaszcza siarki i azotu, powodujące tzw. kwaśne deszcze), gleb i wód, jest główną przyczyną uszkodzeń lasów, zwłaszcza w krajach Europy Środkowej (Niemcy, Czechy, Słowacja, Polska i Mołdawia). Biologiczne osłabienie lasów przejawia się przede wszystkim spowolnieniem przyrostu masy drzewnej, zwiększeniem podatności na choroby i działanie szkodników, a także innych czynników, tj. wiatr, niskie temperatury, nadmierne opady śniegu czy pożary, spowolnieniem lub nawet utratą zdolności do naturalnego samoodtwarzania się.
AMERYKA PÓŁNOCNA
Gospodarka leśna wykorzystuje dwa typy lasów. Tak zwane "lasy wschodnie "
występujące między wybrzeżem Atlantyku a 95 południkiem dł. geogr. zach., gdzie pozyskuje się drewno twarde drzew liściastych, miękkie drzew szpilkowych, oraz "lasy zachodnie"dostarczające drewna drzew szpilkowych. Lasy zachodnie porastają pasma górski Kordylierów.
W lasach wschodnich wyróżnia się regiony leśne o różnym składzie gatunkowym drzew i różnej produktywności. Są to: północne lasy iglaste w rejonie Wielkich Jezior i w Nowej Anglii; północne lasy liściaste bukowo - klonowe z domieszką choiny kanadyjskiej – w Nowej Anglii i na południe od Wielkich Jezior; środkowoatlantyckie lasy dębowe pokrywające środkowe Apallachy; południowe lasy mieszane i sosnowe ciągnące się od Georgii po Luizjanę. Lasy wschodnie zajmują obecnie tylko ok. 10% ich pierwotnej powierzchni, ale jest to region, w którym nasadzenia przeważają nad wyrębami. Lasy zachodnie występują w rozproszonych kompleksach porastających wysokie góry o większym stopniu wilgotności niż tereny nizinne. Jedna strefa lasów pokrywa Góry Nadbrzeżne wybrzeża Pacyfiku oraz Góry Kaskadowe i Sierra Navada, a druga występuje w Górach Skalistych. Wyróżnia się tam: lasy wysokich gór składające się ze świerków i jodeł, które rosną powyżej 2 500m n.p.m. w Górach skalistych i Kaskadowych; lasy gór Montany oraz stanów Waszyngton i Oregon składające się z tui, choiny i daglezji, a na wybrzeżu Pacyfiku także z sekwoi; lasy wewnętrznych pasm górskich są złożone z sosny i jodły.
Lasy pokrywają ok. 29% powierzchni kraju zajmując 286,8 mln ha (1992).Lasy produktywne na zwartym obszarze Stanów Zjednoczonych liczą ok. 214 mln ha. Z tego 49,7% przypada na drewno miękkie z drzew iglastych (daglezja, choina, sosna ponderosa i sosna z gatunku "Pinus rosinosa "), a 50,3% na drewno twarde drzew liściastych (dąb, orzesznik amerykański i klon – lasy wschodnie).
Drewno pozyskuje się w 5 obszarach lasów produktywnych, które są okręgami gospodarki leśnej i przemysłu drzewnego.
Obszar wybrzeża pacyficznego ciągnie się od San Francisco do południowej Alaski. Najcenniejszym drzewem jest tam daglezja. Drzewa te dochodzą do 80 m wysokości i mają średnicę do 1,8 m. Innymi gatunkami są tu: tuja zachodnia, sekwoja, choina kanadyjska, świerk sitkajski, kilka gatunków jodły i sosny. Stąd pochodzi aż ok. 44% krajowej produkcji drewna.
Obszar Gór Skalistych dostarcza sosny ponderosa, daglezji, modrzewia, świerku Engelmanna. Lasy te stanowią ok. 23% areału krajowego, ale dostarczają 9% drewna.
Obszar południowo - wschodni obejmuje stany nadatlantyckie i stany położone nad Zatoką Meksykańską. Najważniejsze gatunki to: sosna, dąb, orzesznik amerykański, ambrowiec i tulipanowiec. Lasy te zajmują ok. 31% krajowej powierzchni leśnej i dają ok. 36% krajowego drewna.
Obszar centralny obejmuje lasy liściaste południowych Apallachów oraz góry Ouachita i wyżyny Ozark. Główne gatunki to: dąb, orzesznik amerykański, tulipanowiesc, klon, buk, wiąz, jesion. Lasy te są głównym źródłem syrowca dla przemysłu meblarskiego.
Obszar północny ciągnie się od Minnesoty do Nowej Anglii. Eksploatuje się tam: sosnę wejmutkę, jodłę i świerk, dąb, klon, topolę i osikę. Obszr te obejmuje ok. 30% lasów krajowych i daje ok. 11% produkcji drewna.
W 1993 r. pozyskano ogółem 496 mln m drewna, co stanowiło 14,5% produkcji światowej i dawało Stanom Zjednoczonym pierwsze miejsce w świecie.
AMERYKA POŁUDNIOWA
Lasy zajmują w Ameryce Południowej 946 mld ha, połowę kontynentu. Największe tereny zalesione znajdują się w Brazylii. Największymi zwartymi obszarami leśnymi są puszcza amazońska, wybrzeże pacyficzne Kolumbii i Ekwadoru, w Międzyrzeczu w Argentynie. Obecne zasoby drewna szacuje się na 125 mln m.
Wiele gatunków drewna pochodzącego z lasów równikowych wykorzystywanych jest przez przemysł meblarski. Najcenniejsze to drewno mahoniowe, uzyskiwane z mahoniowca właściwego, barwy cynamonowej lub czerwonobrązowej. Mahoniowiec występuje jeszcze w lasach Brazylii, Wenezueli, Peru i Boliwii. Eksploatowane są także liczne gatunki drzew z rodziny motylkowatych, m.in. różane drzewo brazylijskie, zw. drzewem palisandrowym. W lasach Ameryki Południowej rośnie także drzewo balsa. Jego bardzo lekkie, a jednocześnie niezwykle trwałe i odporne na działanie wody drewno stosowane jest m.in. do wyrobu łodzi. W Brazylii, w regionie Chaco w Argentynie i w Paragwaju rośnie aspidosperma.
1 - zawsze zielone lasy równikowe i podzwrotnikowe,
2 - sawanny i lasy zrzucające liście w porze suchej,
3 - półpustynie i pustynie gorące,
4 - lasy twardolistne i zawszezielone strefy umiarkowanej,
5 - lasy zrzucające liście na zimę,
6 - stepy i pustynie strefy umiarkowanej,
7 - borealne lasy szpilkowe,
8 - tundry i pustynie zimne,
9 - roślinność górska
AUSTRALIA
Znaczenie leśnictwa w gospodarce Australii nie jest duże. Rocznie uzyskuje się w Australii ok. 15 mln m grubizny. Według danych z lat 90. Ogólny obszar lasów wynosił ok. 41 mln ha, co stanowiło zaledwie 17,1% ogólnego areału drzew i krzewów i 5,3% powierzchni kraju. Podstawowym i najbardziej charakterystycznym składnikiem australijskich lasów są drzewa eukaliptusowe (86% formacji leśnej). Występuje kilkaset ich różnych odmian, wśród których znajduje się drzewo krwiste, jarrah, kari, dostarczające twardego surowca, bardzo trudnego do przemysłowej obróbki. Najlepsze pod względem użytkowym są drzewa – olbrzymy, o wysokości ponad 100 m i średnicy powyżej 10 m, porastają południowo - wschodnie stany oraz Tasmanię. W strefach stepowo - pustynnych o niewielkich opadach eukaliptusy są bardzo małe i tak skarłowaciałe jak większość drzew, zw. scrub.
Pod względem zajmowanej powierzchni lasów wyróżniają się dwa stany: Nowa Południowa Walia z obszarem 14,7 mln ha (35% powierzchni lasów) i Queensland – 11,8 mln ha (28,9% powierzchni lasów). Pod względem udziału lasów w ogólnej powierzchni na pierwszym miejscu znajduje się Tasmania – 42%, Wiktoria – 22%. W stanie Queensland na lasy przypada niecałe 7% powierzchni, a w Australii Zachodniej 2,5%. W stanie Australia Południowa brak jest lasów.
Las jako zasób przyrody o określonych właściwościach pełni wielorakie funkcje gospodarcze, pośrednio gospodarcze i pozagospodarcze. Funkcje gospodarcze (produkcyjne) las pełni przede wszystkim jako baza produkcyjna drewna i tzw. leśnych użytków ubocznych oraz obiekt gospodarki łowieckiej. Zdaniem wielu przyrodników funkcje biologiczne lasu znacznie przewyższają jego znaczenie gospodarcze. Jednak człowiek, zanim nauczył się karczować lasy i uprawiać glebę, korzystał przede wszystkim z płodów leśnych. Drewno służyło do wyrobu narzędzi, do budowy domów oraz do opalania mieszkań. Dziś drewno stanowi ważny surowiec meblarski i chemiczny, zwłaszcza w przemyśle celulozowo - papierniczym, a rzadziej używane jest na opał. W krajach rozwijających się większość pozyskiwanego drewna nadal jest przeznaczana na opał. Oprócz drewna jednym z cenniejszych surowców leśnych jest żywica, z której otrzymuje się terpentynę i kalafonię. Terpentynę i kalafonię oraz olej flotacyjny uzyskuje się też z tzw. karpiny, to jest z pniaków i grubych, żywicznych korzeni sosnowych. W przemyśle kosmetycznym wykorzystuje się sok brzozowy, w garbarstwie garbniki zawarte w korze dębowej, a w nawożeniu gleb - przekompostowaną korę sosnową. Pozyskuje się także igliwie i gałązki drzew iglastych, zwane cetyną, oraz szyszki. Igliwie służy do wyrobu olejków eterycznych, a także mączki odżywczej dodawanej do pasz zwierzęcych. Cetyną i szyszki są nawet przedmiotem eksportu i wykorzystuje się je w celach dekoracyjnych, do wyrobu tzw. stroików.
Pośrednio gospodarcze (ekologiczne) funkcje lasu wynikają z jego wpływu na klimat lokalny (mikroklimat), warunki glebowe i stosunki wodne oraz na kształtowanie się równowagi biologicznej w środowisku przyrodniczym, stabilizacji składu atmosfery, tworzenie warunków do zachowania potencjału biologicznego ekosystemów, wzbogacenie krajobrazu. Wpływ lasu na klimat ujawnia się lokalnie w złagodzeniu amplitudy wahań temperatury, w zwyżkach wilgotności względnej powietrza, w kształtowaniu się swoistych stosunków świetlnych (największa część jest pochłaniana, rozpraszana i filtrowana w warstwie koron drzew, po czym ulega osłabieniu w niższych warstwach. Osłabienie te zależy od wielu czynników m.in. położenia Słońca, budowy lasu, stopnia wypełnienia przestrzeni) oraz w efektach wiatrochronnego oddziaływania drzewostanu. Szata roślinna lasu przyczyniając się do kondensacji pary wodnej w atmosferze, może wywierać też pewien wpływ na powstawanie opadów atmosfer., lecz poglądy na wydajność tego wpływu są sprzeczne. Bardziej bezsporna jest hydrologiczna rola lasu, głównie dlatego, że znaczna część opadów ulega w koronach drzew intercepcji(zatrzymanie opadów prze okap drzewostanu i runo leśne; określa się ją różnica opadu na otwartej przestrzeni i w drzewostanie, zmniejszoną o część opadu, która spłynęła do gleby, a wielkość jej zależy m.in. od składu gatunkowego, wieku, zwarcia, zadrzewienia i piętrowości drzewostanu), pokrywa śnieżna w lesie taje wolniej niż na otwartej przestrzeni, ściółka wraz z glebą leśną(brunatną leśna, gruntowo - glejową leśna, inicjalne luźne leśne) odznaczają się na ogół bardzo dużą zdolnością retencyjną(zdolność zatrzymywania wód opadowych, w wypadku lasów ze ściółką może trwać nawet kilka lat), przy czym roślinność leśna. zużywa i transpiruje zmienne ilości wody. W tych okolicznościach spływ wód opadowych do otwartych cieków ulega regulacji, co w dużej mierze przyczynia się m.in. do osłabienia niebezpieczeństwa powodzi i poprawy bilansu wodnego na obszarach zalesionych.
Wpływ lasów na warunki glebowe polega na ukierunkowaniu procesu glebotwórczego w procesach powstawania i rozkładu ściółki leśnej (ma ogromne znaczenie dla produktywności lasu, ok. 90% bowiem przechwytywanej przez ekosystem energii słonecznej przechodzi przez ściółkę leśną - edafon - wszystkie organizmy żyjące w glebie a ponadto żyjące w środowiskach glebo podobnych), a ponadto na zapobieganiu procesom erozji(zmywanie, żłobienie lub zwiewanie wierzchniej warstwy gleby. Prowadzi do zubożenia gleby przez pozbawienie jej cennych składników pokarmowych). Bardzo pozytywna jest rola lasu w bilansie tlenu w atmosferze, w biologicznej zabudowie obrzeży cieków i zbiorników wodnych, w przeciwdziałaniu powstawania lawin i osuwisk w górach oraz stwarzaniu dogodnych warunków rekreacyjnych, zwłaszcza w regionach sąsiadujących z dużymi aglomeracjami miejskimi i przemysłowymi. Wreszcie ważna pozagospodarcza funkcja lasu polega na jego istotnym znaczeniu w kształtowaniu krajobrazu. Funkcje lasu na konkretnym obszarze zależą w dużym stopniu od wielkości, ukształtowania i usytuowania kompleksu leśnego, a ponadto od zespołu swoistych warunków środowiska przyrodniczego; zmieniają się one wraz z przestrzennym zagospodarowaniem regionu oraz ze stopniem intensywności i kierunkiem zagospodarowania lasu Las pierwotny odgrywa w zasadzie rolę naturalnego czynnika krajobrazotwórczego, las zagospodarowany ma ponadto funkcje gospodarcze. Jako pewna przyrodnicza całość, odgrywająca określoną rolę w przyrodzie i gospodarce człowieka, las stanowi przedmiot wielostronnych badań dziedziny wiedzy zwanej od czasów G.F. Morozowa nauką o lesie.
Jeden hektar lasu (powierzchnia 100x100 m) w ciągu 12 godzin pochłania z powietrza około 250 kg dwutlenku węgla i oddaje do powietrza około 200 kg tlenu. Poza tym rośliny leśne wytwarzają różne substancje lotne w postaci olejków eterycznych i zabójczych dla mikroorganizmów fitoncydów.
Z innych płodów leśnych trzeba wymienić grzyby jadalne, leśne owoce jadalne i rośliny zielarskie. W naszych lasach spotyka się około 30 gatunków grzybów jadalnych, z których najbardziej znane są podgrzybki, borowiki szlachetne (prawdziwki), maślaki, koźlarze (kozaki), gąski zielonki, pieprzniki jadalne (kurki) i rydze. Zarówno grzyby, jak i owoce leśne zawierają na ogół znacznie więcej mikroelementów, aniżeli rośliny uprawiane. Ich właściwości smakowe także są lepsze. Wystarczy porównać aromat i jakość soku uzyskanego z malin dziko rosnących na wyrębach leśnych i z malin pochodzących z hodowli. W naszych lasach występuje około 120 roślin leczniczych, które wykorzystuje się w farmacji i kosmetyce.
Na wiosnę w lasach odroślowych, szczególnie po wycięciu odrośli, na dnie lasu pojawia się wiele dzikich roślin. Najczęstszymi są dąbrówka rozłogowa, wierzbówka i gwiazdnice. Występują też paprocie.
Typowe rośliny lasów liściastych są w ogromnej większości gatunkami cieniolubnymi i mogą występować tylko tu, gdyż gdzie indziej zginą, wystawione na zbyt intensywne działanie promieni słonecznych. Przez pierwszą wiosnę po wycięciu odrośli kwiaty tych roślin są jednakże stosunkowo duże i lepiej się rozwijają na słońcu niż w cieniu. Stan ten nie może mimo to długo się utrzymać, gdyż rośliny cieniolubne nie są w stanie wytrzymać w konkurencji z gatunkami światłolubnymi i są przez nie wypierane. W kolejnych latach przed wyginięciem zabezpieczają je rozrosłe odroślą drzew i krzewów, które dają cień i hamują rozwój gatunków światłolubnych. Typowymi gatunkami ptaków lasów odroślowych są słowiki rdzawe i pokrzewki.
Gatunki te preferują młode, kilkuletnie drzewostany, które dają dorosłym ptakom i ich gniazdom dobrą osłonę. W miejscach bardziej odsłoniętych można napotkać lelki, które składają jaja na ziemi. Mając doskonale maskujące upierzenie, siedzą one w bezruchu wśród gałęzi i są kompletnie niewidoczne na ich tle.
W lasach mieszanych występuje wiele gatunków roślin i zwierząt. W dąbrowach, gdzie dominują dęby, można jeszcze spotkać kilkanaście innych gatunków drzew i krzewów. Taka różnorodność roślin sprzyja licznemu występowaniu zwierząt, w szczególności owadów.
Dąb szypułkowy jest dla zwierząt najbardziej atrakcyjnym drzewem spośród wszystkich drzew - jest z nim związanych około 300 gatunków owadów. Bezkręgowce te wykorzystują wszystkie części tej rośliny - liście, gałęzie, pędy, pień główny i korzenie, a także wilgotne, gnijące dziuple. Innymi gatunkami drzew ważnymi dla owadów są wierzby (270 gatunków owadów), brzozy (230 gatunków) i głóg (150 gatunków).
Dobrze naświetlone dąbrowy w Europie są siedliskiem wielu gatunków motyli, takich jak wstęgówka karmazynka, płochlica księżycówka, pazik dębowiec i ogończyk ostrokrzewowiec. Ich gąsienice są ściśle związane z dębami, gdyż na nich żerują, a same dorosłe motyle latają w nasłonecznionych miejscach lasów dębowych.
Dąb szypułkowy
Jak wykazują badania entomologiczne, dorosłe motyle spędzają większość czasu w strefie koron drzew lub nieco niżej, to jest na wysokościach od 4,5 do osiemnastu metrów. Jest to niestety najsłabiej zbadane piętro lasu. Na tych wysokościach prowadzi się badania w deszczowych lasach tropikalnych, buduje się tam nawet specjalne ścieżki badawcze, jednak w lasach strefy umiarkowanej należą one do rzadkości.
Wiekowe dęby i buki mają spróchniałe, puste pnie i dziuple, w których szukają schronienia i gnieżdżą się ptaki takie jak sowy, dzięcioły i inne dziuplaki. Jednym ze wskaźników kondycji ekologicznej lasu jest występowanie w nim dzięcioła czarnego, dzięcioła średniego i najmniejszego gatunku - dzięciołka.
W świetle dziennym rośliny pobierają z powietrza dwutlenek węgla (CO2) potrzebny im do budowy tkanek (do odżywienia) i wydzielają tlen. Podczas oddychania oraz podczas spalania zostaje zużyty tlen z powietrza, a wydziela się w powietrze dwutlenek węgla. Drzewa wyłapują swoimi liśćmi i szpilkami cząsteczki pyłów i sadzy, a więc działają jak olbrzymie filtry. Również szkodliwe substancje gazowe zawarte w zanieczyszczonym powietrzu są pochłaniane przez listowie.
Las odfiltrowuje z powietrza w ciągu roku około 68 ton pyłów tj. mniej więcej 7500 worków cementu lub 300 wielkich wypełnionych po brzegi pojemników odpadów.
Las odparowuje w ciągu letniego dnia do 40 tysięcy litrów wody (mniej więcej tyle, ile mieści mały basen pływacki).
Wciągu tysiącleci, w wielu krajach świata karczowanie lasów spowodowało powstanie wielkich terenów stepowych, pustynnych. Również w naszych czasach na skutek ingerencji człowieka niszczone są olbrzymie obszary leśne. Znanym przykładem jest tutaj rozległy wyręb lasów tropikalnych Ameryki Południowej. Ale również i u nas wielkie przestrzenie leśne są pochłaniane przez nadmierny rozwój przemysłu i energetyki, budowę dróg i osiedli, a nawet urządzeń sportowych. Wiele szkód powstaje przeważnie z powodu braku ostrożności - giną tereny leśne trawione przez pożary.
Bardzo poważnym zagrożeniem dla życia lasów jest zanieczyszczenie powietrza. Emisje czyli pyły i gazy wydzielane przez przemysł, paleniska domowe i spaliny samochodowe mają groźny wpływ na wzrost drzew. W przypadkach przekroczenia zdolności samoobronnej las po prostu ginie.
To samo dotyczy drzew w miastach i przy drogach. Stają się one ofiarami nie tylko spalin ale i działania soli, którą polewa się jezdnię dla ochrony przed gołoledzią. W czasie roztopów woda z jezdni przechodzi do gleby i z cząsteczkami tej soli dociera do wszystkich części rośliny. Zielone liście są odrzucane o tygodnie, a nawet miesiące wcześniej, przed ich naturalnym terminem opadania.
Lasy upiększają otoczenie człowieka, stanowiąc element dekoracyjny, są inspiracją twórczości artystycznej. Podstawowe funkcje estetyczne i krajoznawcze lasu to przede wszystkim poprawa wyglądu środowiska i zróżnicowanie krajobrazu.
Jako jeden z najbardziej zróżnicowanych naturalnych ekosystemów, a jednocześnie łatwo dostępnych, las spełnia ważną funkcję społeczną, a także dydaktyczno wychowawczą w procesie poznawania przyrody i zjawisk w niej zachodzących. Pozwala to na ukształtowanie, zwłaszcza u dzieci i młodzieży, szacunku dla przyrody.
Zajmują też doniosłą pozycję w ochronie przyrody, dzięki czemu możliwe jest zachowanie walorów przyrodniczych, kulturowych, historycznych i patriotycznych oraz niepowtarzalnego piękna i malowniczości krajobrazu. Lasy są ostoją rzadkich gatunków zwierząt i miejscem występowania chronionych gatunków roślin.
No i wreszcie ten powód dla którego giną: w gospodarce człowieka są źródłem cennych surowców dla różnych gałęzi przemysłu, stymulują także produkcję rolną.
STAN LASÓW POLSKICH
Lasy zajmują w naszym kraju powierzchnię 8756148 ha (grudzień 1995). Lesistość kraju w ciągu ostatnich 50 lat stale rośnie i wynosi 28,0%. Lesistość województw zawiera się w przedziale 12,0% (woj. płockie) - 48,6% (woj. zielonogórskie). Na 1 mieszkańca kraju przypada 0,22 ha powierzchni lasu.
Największą częścią lasów Polski zarządzają Lasy Państwowe - 78,4% a 1,8% znajduje się w parkach narodowych. Lasy prywatne stanowią 17,1% powierzchni lasów kraju, jednak ich udział w centralnej i wschodniej części kraju jest znacznie wyższy, gdzie w wielu województwach o niskiej lesistości udział lasów prywatnych wynosi 30 - 60% powierzchni lasów: (woj. siedleckie: lesistość 21,1% - lasy prywatne 59% powierzchni leśnej, łomżyńskie odpowiednio: 20,3% - 56%, lubelskie: 15,9% - 50%, bialsko - podlaskie: 22,1% - 42%, sieradzkie: 19,5% - 38%, radomskie: 21,8% - 37%, ciechanowskie: 16,6% - 36%, skierniewickie 13,2% - 32%). Udział lasów gminnych w strukturze własności leśnej wynosi 0,9%, lasów w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa i byłego Państwowego Funduszu Ziemi 1,1% oraz w pozostałych jednostkach 0,7%. Zdecydowana większość lasów kraju występuje na siedliskach borowych (63,1%). Typowe dla warunków Polski siedliska borów świeżych zajmują 29,7%, borów mieszanych 29,6%, lasów mieszanych 18,4%. W drzewostanach dominują gatunki iglaste (77,9%), wśród których największy udział ma sosna (69,4%). Udział gatunków liściastych w składzie drzewostanów ostatnich dekadach wzrósł z 13 do 22,1%. Nadal aktualnym problemem pozostaje nadmiernie uproszczona struktura biologiczna drzewostanów i duży udział drzewostanów o składzie gatunkowym niezgodnym z siedliskiem, co wynika z preferowania w przeszłości monokultur w odnawianiu lasów. Średni wiek drzewostanów wynosi w Lasach Państwowych 55 lat, w lasach prywatnych 36 lat. Zasoby drzewne w lasach wynoszą 1526,0 mln m3 (czyli dwukrotnie więcej niż w 1956 roku), a na 1 ha przypada średnio 172 m3, a w Lasach Państwowych 195 m3 W Lasach Państwowych pozyskuje się obecnie 18 - 19 mln m3 drewna grubego, a w pozostałych lasach około 2 mln m3. Ogólny stan zdrowotny lasów budzi obawy mimo, że ostatnio nastąpiła jego poprawa. Lasom zagrażają choroby i szkodniki, niekorzystne zjawiska klimatyczne, pożary oraz skażenia powietrza. Lokalnie zagrożenia te doprowadziły do obumierania lasów i stanu klęski ekologicznej (Sudety). Udział uszkodzonych drzew, zarówno liściastych i iglastych, przekroczył 50%. Wskutek silnych wylesień w ubiegłych wiekach oraz bardzo rozproszonych zalesień powojennych polskie lasy są silnie rozdrobnione i izolowane przestrzennie. Lasy państwowe składają się 28 tys. kompleksów leśnych, z których ponad 6 tys. nie przekracza 5 ha powierzchni. Przeciętna wielkość prywatnego gospodarstwa leśnego nie przekracza 1 ha. Gospodarstwo tej wielkości często stanowi kilka oddzielnych działek. Blisko połowa lasów państwowych (48,%) z racji spełniania funkcji pozaprodukcyjnych ma status lasów ochronnych. Są to lasy chroniące glebę przed erozją, wody przed nadmiernym spływem i zanieczyszczeniem, lasy uszkodzone przez przemysł, stanowiące ostoję zwierząt podlegających ochronie gatunkowej, ważne dla bezpieczeństwa kraju, otaczające duże aglomeracje, sanatoria i uzdrowiska, lasy doświadczalne i masowego wypoczynku. Lasy stanowią podstawowe elementy krajowego systemu obszarów chronionych. Tereny leśne w parkach narodowych stanowią 62,8%, w rezerwatach przyrody 65,9%, a w parkach krajobrazowych 55,1%. W Lasach Państwowych znajduje się 849 rezerwatów obejmujących 66,4 tys. ha lasów, około 1740 stref ochronnych wokół stanowisk rzadkich zwierząt chronionych na powierzchni 54,5 tys. ha oraz około 3800 użytków ekologicznych o powierzchni około 14 tys. ha. Wśród lasów różnej kategorii własności, negatywnie wyróżniają się lasy prywatne, charakteryzujące się:
- bardzo silnym rozdrobnieniem działek i kompleksów leśnych, - słabym poziomem zagospodarowania, - niską zasobnością drzewostanów (55% poziomu średniej zasobności lasów państwowych) - niskim przeciętnym wiekiem drzewostanów (36 lat w porównaniu z 55 lat w lasach państwowych) - niskim poziomem pozyskania surowca drzewnego z jednostki powierzchni lasu (ok. 40% poziomu pozyskania w lasach państwowych)