Kongres wiedeński 1 października 1814 r. do 9 czerwca 1815 r
Kongres Wiedeński, zwany również, ze względu na ogromną liczbę bali "Tańczącym Kongresem" - konferencja międzynarodowa przedstawicieli 16 największych państw europejskich, trwająca od września 1814 r. do 9 czerwca 1815 r. w Wiedniu, zwołana w celu rewizji zmian terytorialnych i ustrojowych spowodowanych wybuchem rewolucji francuskiej i wojnami napoleońskimi oraz wypracowania nowych zasad ładu kontynentalnego. O przebiegu decyduje 5 państw: Rosja, Austria, Prusy, Wielka Brytania i Francja. W trakcie trwania Kongresu omówione zostały kwestie m.in. Niemiec, Saksonii, Szwajcarii, Niderlandów i Księstwa Warszawskiego.
Skład Kongresu - car rosyjski Aleksander I Romanow i kanclerz Karol Nesselrode,; cesarz austriacki Ferdynand I Habsburg i kanclerz Klemens von Metternich,; król pruski Fryderyk Wilhelm III i kanclerz Karl von Hardenberg,; brytyjski minister spraw zagranicznych lord Robert Castlereagh i książę Artur Wellington, francuski minister spraw zagranicznych Charles Maurice de Talleyrand.
Zasady Kongresu - zasady, którymi się kierowano: 1. legitymizm – władza monarchów pochodzi z nadania boskiego, a nie z nadania ludu. Tylko taka władza jest prawowita, jej prawa są „historyczne”, a próby obalenia – nielegalne.
2. restauracja – przywrócenie polityczno-ustrojowego stanu sprzed 1789 r.
3. równowaga sił – jedno państwo można wzmocnić kosztem drugiego.
Postanowienia kongresu dotyczące protokołu dyplomatycznego.
Podpisano, w 1815 r., sojusz, tzw. Święte Przymierze. Przystąpiło do niego kilkanaście większych państw (w tym najważniejsze to Rosja, Prusy i Austria) i znaczna liczba państewek niemieckich. Inicjatorem przymierza był car Aleksander I 8 lutego 1815 r. uchwalono deklarację o zniesieniu handlu niewolnikami. Opracowano regulamin dyplomatyczny, który po zmianach dokonanych w 1818 r. obowiązywał do XX w. 20 listopada 1815 r. ogłoszono akt wieczystej neutralności Szwajcarii (zabroniono jej też wystawiania najemników, dopuszczając jedynie służbę w Gwardii Papieskiej)
Sprawa polska - Ziemie Księstwa Warszawskiego zostają podzielone: – z większości terenów powstaje Królestwo Polskie– do Prus włączone zostają: Poznańskie, Bydgoskie, a także Toruń i Gdańsk, na terenach Wielkopolski powstaje Wielkie Księstwo Poznańskie o bardzo ograniczonej autonomii; – Kraków zostaje ustanowiony wolnym miastem pod nadzorem trzech zaborców.
Sprawa Księstwa Warszawskiego okazał się bardzo absorbująca i trudna. Sposoby rozwiązania jego kwestii były omawiane w trakcie wielu narad i spotkań. Obszar nowoutworzonego Królestwa Polskiego wyniósł 128,500 km2, a zamieszkiwało na nim ok. 3,2mln. osób (1816r.) Większość w Królestwie stanowili Polacy. Żydzi stanowili około 12% społeczeństwa, a tereny te zamieszkiwali również Litwini, Niemcy i Ukraińcy.
Na progu XIX w. na terytorium polskim, które w wyniku trzech rozbiorów zostało podzielone między trzech zaborców, dochodziło do ciągłych konfliktów. Na arenie międzynarodowej wzrosła pozycja Prus i Rosji, a sojusz tych dwóch państw z Austrią dyktował nowy ład na starym kontynencie. Francja pod wodzą Napoleona wysunęła się na czoło politycznych działań. W 1807r. został zawarty w Tylży traktat pokojowy między Francją, Prusami i Rosją. Na jego mocy utworzone został Księstwo Warszawskie z części ziem polskich, które zagarnęły Prusy. Prusom pozostawiono jedynie północny fragment Pomorza, a Gdańsk został uznany za wolne miasto. Natomiast Rosji przyznano część powiatów podlaskich, z których Jednak postanowienia traktatu z Tylży okazały się bardzo nietrwałe. Księstwo Warszawskie, chociaż formalnie było niezależne, to zostało w pełni podporządkowane Francji i Napoleonowi. Nastąpił szybki rozwój armii. Szacuje się, że początkowo w wojsku było 45 tys.. żołnierzy, ale w szybkim tempie liczba ta wzrosła do 100 tys. Armia ta uczestniczyła w wyprawie Napoleona do Rosji, która jednak zakończyła się fiaskiem, a tym samym przekreśliła szanse na dalsze istnienie Księstwa Warszawskiego. W 1813r. na obszar Księstwa wkroczyły rosyjskie wojska, a Aleksander I (car Rosji) powołał do życia Radę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego, która miała sprawować w Księstwie władzę (marzec 1813r.). W składzie rady znalazło się dwóch Rosjan, Niemiec, a także dwóch Polaków, którzy jednak byli protegowanymi cara. Dodatkowo powołano także przy Radzie Komitet Centralny złożony z przedstawicieli departamentów, który był organem doradczym i miał pomagać Radzie w kwestiach podatkowych. Poprzez powołane powyższych organów, zapisy zawarte w Konstytucji Księstwa Warszawskiego z 1807r. stały się martwe. Tymczasem w Europie dochodziło do coraz większych napięć. Austrii i Prusom nie odpowiadało istnienie niezależnego Księstwa. W związku z tym dyplomata pruski i feldmarszałek Karl Friedrich Knesebeck przygotował plan, w którym zawarł swoje propozycje odnośnie nowego podziału polskich obszarów. W jego założeniach granica miała przebiegać wzdłuż Pilicy, Wisły, Narwi i Niemna. Swoje propozycje Prusy wznowiły jeszcze dwa razy (1831, 1863r.) W 1814r. nastąpił zwrot w sytuacji politycznej na starym kontynencie, ponieważ wojska sprzymierzonych opanowały Paryż. Napoleon został zmuszony do opuszczenia Francji i zesłano go na Elbę. Wtedy też ujrzały światło dzienne plany Aleksandra I. Car rosyjski dążył do zjednoczenia wszystkich polskich ziem pod swoją koroną. Poszukiwał on wsparcia samych Polaków. Znalazł je u bogatej szlachty i arystokracji. W maju 1814r. w Paryżu podjęto decyzje, że wszystkie ważne kwestie dotyczące ładu w Europie zostaną podjęte podczas kongresu, który odbędzie się w Wiedniu. Na miejsce spotkania wybrano stolicę Austrii, ponieważ to właśnie ten kraj najofiarniej walczył z wojskami Napoleona. To dzięki Austrii w 1813r. nastąpił zwrot w walkach, gdyż szala zwycięstw przechyliła się na korzyść koalicji. Państwo to uważane było również za ideologiczny filar prowadzonej wojny. W 1815r. do stolicy Austrii przybyło prawie 100 tys. ludzi i 200 poselstw. Na kongresie pojawili się cesarz Franciszek I Habsburg i car Aleksander I Romanow, królowie: Prus, Danii, Bawarii i Wirtembergii oraz książęta, urzędnicy, ministrowie, żony, a także kochani oraz służba.W delegacji car Aleksandra I znaleźli się również cudzoziemcy, m.in. Adam Czartoryski, Andreij Razumowski i Gustaw Stackelberg. Z Anglii przybył Robert Stewart (hrabia Castlereagh), a w trakcie trwania obrad zastąpił go Arthur Wellington, który poprowadził zwycięskie wojska pod Waterloo. Prusy reprezentował Karl Hardenberg (kanclerz) oraz Wilhelm Humboldt, a Austrię kanclerz Metternich. Z pokonanej Francji przyjechał były minister spraw zagranicznych w rządzie Napoleona- Talleyrand.Dzięki staraniom Adama Czartoryskiego społeczeństwo Wielkiej Brytanii opowiadało się za powstaniem niezależnej Polski. Brytyjska burżuazja uważała, że istnienie osłabionej Polski pozwoli na utrzymywanie z nią korzystnych warunków państwowych. Jednak rząd brytyjski był innego zdania, ponieważ sądził, że idea powstania państwa polskiego jest praktycznie nierealna. Kwestia ta została poruszona jednak przez władzę, ale w obawie przed wzrostem rosyjskiej potęgi. Robert Stewart znalazł poparcie u Talleyranda. Francuz chciał zapobiec powstaniu silnego państwa niemieckiego (zwłaszcza powiększonego o Saksonie). Uważał, że należy dążyć do utrzymania niewielkich i słabych państw w Niemczech, które wzajemnie by ze sobą rywalizowały. Talleyrand popierał zatem pomysł, by do Niemiec w zamiast Saksonii przyłączyć obszary polskie. Francuz nie darzył narodu polskiego zbytnią sympatią i uważał, że nie należy im się własne państwo. Odnośnie rozwiązania kwestii polskiej zostały zgłoszone przez Castelreagh'a trzy rozwiązania, które ujawnił 23 października 1814r. Postulował on przywrócenie państwa polskiego w granicach bądź to sprzed I rozbioru, bądź z 1791r. Trzecia opcja przewidywała taki podział Księstwa Warszawskiego, zgodnie z którym Rosja dostałaby obszary polskie po Wisłę. W zamian Aleksander I miał odmówić przyjęcia polskiego tronu, a Prusy miały nie otrzymać Saksonii. Propozycje te poparł Metternich, ale nie udało mu się nakłonić cara Rosji do ich aprobaty. Upór Aleksandra I doprowadził do zawarcie między Francją, Austrią i Wielką Brytanią tajnego porozumienia, w którym wszystkie strony podjęły decyzje o wspólnych działaniach oraz o udzielaniu sobie nawzajem pomocy w razie ataku zbrojnego na któreś z państw. Następnie do przymierza dołączyła Bawaria, Hanower i Holandia. W końcu Prusom przyznano jedynie część Saksonii, a zamian za Toruń, który był ważnym punktem strategicznym. Spór o kwestię polską zakończył się kompromisem, który zawarto w akcie końcowym - dokumencie wieńczącym obrady Kongresu. Prusom przyznano 2/5 Saksonii, której zamieszkiwało ok. 850 tys. ludzi, Gdańsk, departament bydgoski oraz poznański, a także Toruń. Austrii przypadł w udziale okręg tarnopolski oraz saliny wielickie. Pojawił się natomiast problem z Krakowem, ponieważ żadne państwo nie chciało się zgodzić, by w obszarze Rosji znalazły się dwie polskie stolice. Ostanowiono więc utworzyć Wolne Miasto Kraków, cieszące się niepodległością i neutralnością, pod egidą trzech zaborców: Austrii, Rosji i Prus. Pozostały obszar Księstwa Warszawskiego został związany poprzez konstytucje z carską Rosją. Zapisano również, że car rosyjski otrzyma tytuł króla. Austria, Rosja i Prusy same miały zdecydować jaki zakres swobód otrzymają Polacy mieszkający na ziemiach podlegających zaborcom. Chodziło również o instytucje narodowe i narodową reprezentację. Z ziem polskich, które przypadły Prusom, utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie. Jego powstanie miało ukrócić wszelkie sympatie Polaków wobec Rosji. Wielkie Księstwo Poznańskie otrzymało od pruskiego króla możliwość korzystania z przywilejów etnicznych, a także z "autonomii", którą sankcjonowało utworzenie sejmu i funkcji naczelnika. Te posunięcia miały zaspokoić narodowe aspiracje Polaków. Podjęte na Kongresie Wiedeńskim decyzje odnośnie Księstwa Warszawskiego często nazywane są IV rozbiorem Polski. Jednak taki pogląd często spotyka się z krytyką, ponieważ w trakcie Kongresu podjęto decyzje odnośnie podziału ziem, z których złożone było Księstwo Warszawskie. Odnośnie pozostałych polskich obszarów żadne z państw nie zgłosiło żadnych zastrzeżeń, a kwestia odrodzenia Polski praktycznie przeszłą bez echa. Jedynie Castlereagh w oficjalnej nocie z 15 stycznia 1815r. napisał, że politycy brytyjscy popierają utworzenie Polski. Jednak słowa te były zupełnie bez pokrycia i miały jedynie zaspokoić niepokój brytyjskiego społeczeństwa. Na Kongresie Brytyjczycy nic w tej spawie nie postanowili.Za jedynego twórcę Królestwa Polskiego można uważać cara Aleksandra I, który podejmował swoje decyzje w opozycji do rad swoich doradców. Aleksander I już wcześniej chciał utworzyć polskie państwo, w którym objąłby tron. Wszystkie decyzje, które podjęte zostały na Kongresie Wiedeńskim zostały ujęte w jednym dokumencie. 9 czerwca 1815r. podpisano Akt Końcowy, do którego wprowadzono później liczne poprawki. Dokument ten znalazł się w Wiedniu dopiero 20 sierpnia 1815r. po tym jak wędrował po starym kontynencie w celu zebrania podpisów. Poza zapisami dotyczącymi Polski na Kongresie podjęto wiele ważnych decyzji dotyczących państw europejskich. Francja powróciła do granic sprzed rewolucji francuskiej. Przywrócono w niej także monarchie i usankcjonowano powrót dynastii Burbonów. Królem Francji został Ludwik XVIII. Wielkiej Brytanii przyznano Cejlon i Maltę, a Austria w zamian za zrzeczenie się habsburskich Niderlandów (obecna Belgia) i swoich posiadłości w południowych Niemczech, dostała Wenecję, Salzburg i Lombardię.
Postanowienia kongresu wiedeńskiego w sprawie polskiej uzyskały gwarancję międzynarodową. Na kilka dni przez bitwą pod Waterloo monarchiczna Europa godziła się uznać, przynajmniej w teorii, prawa narodowości polskiej. Powołała też do życia dwa państewka o charakterze polskim: związane z Rosją Królestwo Polskie i Wolne Miasto Kraków. Mimo wszystko była to sankcja nowego podziału, jak wtedy mówiono „czwartego rozbioru ziem polskich”. Centralna ich część wraz z Warszawą wchodziła teraz na 100 lat w zależność od reakcyjnego i feudalnego caratu.