Problematyka i funkcja nowelistyki pozytywistycznej

Utwory pozytywistyczne służyły do prezentowania nowych wzorców osobowych, założeń programowych, takich jak praca u podstaw, czy praca organiczna. Literatura miała uświadamiać współczesnemu człowiekowi celowość przeprowadzenia reform w państwie, aby podnieść stopę życiową obywateli. W celu dotarcia do jak największej rzeszy społeczeństwa twórcy uciekali w nowele. Gatunek charakteryzujący się zwięzłością, zwartą kompozycją, jednowątkowy z wyraźną puentą na końcu zdawał się być niemalże stworzony do tego celu. Pozytywiści wprowadzili niewielkie zmiany do klasycznej wersji Boccacia. Nowela dziewiętnastowieczna służyła do celów agitacyjnych i interwencyjnych. W przeciwieństwie do wzorca renesansowego, nad opisami narratora dominują dialogi bohaterów, z kolei sami bohaterowie są reprezentantami klas społecznych lub określonych idei.

 „Miłosierdzie gminy” Maria Konopnicka
Nowela ukazująca wypaczenie ideałów pozytywistycznych odnośnie pomocy słabszym. Prezentuje pozorną dobroczynność, która w imię miłosierdzia krzywdzi innych, tych którzy korzystają z tej formy pomocy.
 „Mendel Gdański” Maria Konopnicka
Utwór poświęcony zjawisku antysemityzmu w Polsce. Ukazuje ludzi, którzy są okrutni i bezwzględni wobec bezbronnego i przykładnego obywatela pochodzenia żydowskiego – Mendla.
 „Nasz szkapa” Maria Konopnicka
Nowela ukazująca problemy rodzinne – państwo Mostowiakowie. Rodzice zmagający się siłami wyższymi, takimi jak choroba i bezrobocie, dzieci pozostawione bez opieki.
 „Janko Muzykant” Henryk Sienkiewicz
Krytyka fałszywej dobroczynności, która wzbudza w dziecku nadzieję, jednak w rzeczywistości niczemu nie służy.
 „Szkice węglem” Henryk Sienkiewicz
Utwór ukazujący brak jedności i solidarności w społeczeństwie. Jednostki wykształcone, mogące zdziałać wiele dobrego - Zołzikiewicz, wykorzystują naiwność chłopów – Rzepowie.
 „Sachem” Henryk Sienkiewicz
Nowela porusza problem wynarodowienia społeczeństwa, poprzez akcje rusyfikacyjne i germanizacyjne. Głosi potrzebę zachowania za wszelką cenę swojej narodowej tożsamości, godności i honoru. Sachem jako człowiek pozbawiony tych wartości.
 „Powracająca fala” Bolesław Prus
Utwór o ludziach bogatych i wpływowych, którzy nie dbają o dobro swoich pracowników – Gotlieb Ader. Nieuczciwość wobec robotników doprowadza do upadku wartości i potęgi Adlera.
 „Kamizelka” Bolesław Prus
Historia głębokiej miłości miedzy małżonkami, którzy chcą nad wzajem oszczędzić sobie cierpień.
 „A...B...C...” Eliza Orzeszkowa
Nowela kultywująca pozytywistyczną ideę pracy u podstaw. Perypetie młodej dziewczyny – Joanny Lipskiej, która nie licząc się z niebezpieczeństwem realizowała program nauczania dzieci od podstaw.

Nowele pozytywistyczne poruszają problemy, jakie ludzie napotykają na swojej drodze każdego dnia. Pisząc o nich człowiek nie czuje się pozostawiony sam sobie, ze swymi zmartwieniami. Nowele pozytywistyczne poruszały problemy społeczne, kultywowały nowe idee i wzorce, ale przede wszystkim poddawały krytyce zacofanie społeczeństwa, konserwatyzm, fanatyzm religijny i antysemityzm. Bohaterowie to ludzie z tłumu, są wśród nich jednostki pozytywne, których działalność służy dobru ogólnemu, nie powoduje nieszczęść i nieporozumień. Są też i ci, którzy nie zważając na innych prą do przodu, eliminując, bądź wykorzystując niewiedzę słabszych. W obecnych czasach chart ducha i wewnętrzna siła są gwarantem przetrwania, zwrócono na to uwagę już w pozytywizmie. Nowele miały uświadomić człowiekowi prawa rządzące światem i zaprezentować mu możliwe rozwiązania.