A
Adaptacja - parafraza, przekształcenie utworu literackiego na potrzeby określonej grupy odbiorców.
- adaptacja szkolna - przeznaczona dla młodzieży
- adaptacja teatralna - przeniesienie na scenę utworu epickiego lub lirycznego
daptacja filmowa lub telewizyjna - ekranizacja.
Najczęściej przedmiotem adaptacji są dzieła epickie, przy czym zachowuje się wierność względem oryginału lub dokonuje się daleko idących zmian przy zachowaniu klimatu i przesłania ideowego oryginału np. "Lawa. Opowieść o "Dziadach A. Mickiewicza" T. Konwickiego.
Aforyzm - (złota myśl, sentencja) - krótka, najczęściej jednozdaniowa formuła wyrażająca ogólną myśl, mądrość życiową. Aforyzm odznacza się błyskotliwością, wyraża refleksję o charakterze etycznym itp.
Adres wydawniczy - część opisu bibliograficznego druku, zawiera informacje o miejscu i roku wydania oraz nazwę wydawcy. Informacje są umieszczone zwykle na pierwszej stronie karty tytułowej.
Agitacja - wpływanie za pośrednictwem wypowiedzi ustnych lub pisemnych na opinię publiczną w celu zjednania jej dla określonych idei. Agitacja jest obliczona na realizację celów doraźnych, cechuje ją językowa prostota i slangowość stylu.
Akcja - przedstawione zdarzenia rozgrywające się w świecie przedstawionym dzieła literackiego, sztuki teatralnej czy filmu. Akcja wraz z przedakcją i poakcją tworzy fabułę. W strukturze akcji wyróżnia się ekspozycję (zapoznanie odbiorcy z postaciami i problematyką utworu), zawiązanie akcji, rozwinięcie akcji (tu: zwroty akcji), rozwiązanie akcji.
Akcją nazywa się odmianę fabuły, charakteryzującą się nagromadzeniem i uwydatnieniem powiązanych następstwem chronologicznym i więzią przyczynowo - skutkową motywów znaczeniowych oraz dynamiką ich przedstawiania. Obecnie tej rodzaj akcji pojawia się w literaturze popularnej (sensacyjnej, przygodowej itp.) wyróżnia się też akcję psychologiczną (relacja o przemianach wewnętrznych postaci) i akcję zdarzeniową (wyraziste związki przyczyn, skutków i konsekwencji, relacje o zmianach sytuacji w świecie przedstawionym). Akt - wyodrębniona kompozycyjnie i graficznie, spójna część dramatu, której zamknięcie stanowi zwykle jakieś istotne dla rozwoju akcji zdarzenie. Dramaty najczęściej zbudowane są z trzech (komedia) lub pięciu (tragedia) aktów, dramat składający się z jednego aktu nazywany jest jednoaktówką. Akt wywodzi się z epeisodionu, podział na akty obowiązuje od XVI wieku.
Alegoria - motyw lub ich zespół, który obok wyrażonego dosłownego sensu ma wbudowany ukryty, właściwy sens przenośny, rozszyfrowany przez samego autora. Niekiedy możliwy do odczytania dzięki znajomości pewnych konwencji kulturowych i wyobrażeń społecznych. Alegoria jest zasadą kompozycyjną wielu gatunków dydaktycznych: bajki, przysłowia, przypowieści. Przedstawienia alegoryczne występowały już w sztuce antyku, alegoria była powszechna w literaturze i sztuce do końca XVIII wieku. W czasach romantyzmu zostaje wyparta przez symbol. W XX wieku alegoria pojawia się w formach parodystycznych lub w teatrze ekspresjonistycznym, w sowieckim teatrze agitacyjnym czy w dramatycznych parabolach B. Brechta. Np. okręt walczący z falami, występujący w "Kazaniach sejmowych" Piotra Skargi jest upowszechnioną w literaturze alegorią ojczyzny.
Anafora - figura polegająca na rozpoczynaniu sąsiednich zdań, członów lub wersów tym samym wyrazem lub układem wyrazów (zazwyczaj zbudowanych za zasadzie paralelizmu składniowego).
Anakolut - zaburzenie związków składniowych pomiędzy poszczególnymi członami wypowiedzi, zacierające istniejące pomiędzy nimi związki logiczne; błąd językowy powszechnie istniejący w mowie potocznej. W literaturze anakolut stanowi środek stylizacji na mowę potoczną, językowego żartu lub uniezwyklenia. Wprowadzony do tekstu literackiego powoduje jego zbliżenie do odmiany mówionej języka. Służy charakterystyce języka bohatera, a także uniezwykleniu mowy i nadaniu wypowiedzi naturalności.
Anakreontyk - utwór liryczny o tematyce biesiadnej lub miłosnej, będący pochwałą życia, miłości i sztuki. Związany jest z kulturą dworska, wywodzi się od greckiego poety Anakreonta; popularny w literaturze XVI - XVIII wieku. W literaturze polskiej uprawiali go m.in. J. Kochanowski, J.A. Morsztyn, B. I S. Zimorowice, A. Naruszewicz, S. Trembecki, F. Bohomolec, F. Kniaźnin, A. Mickiewicz.
Anegdota - gatunek ustnej i pisanej prozy narracyjnej, krótkie opowiadanie o niecodziennym zdarzeniu z dowcipnym, nieraz nieoczekiwanym zakończeniem. Anegdota może funkcjonować samodzielnie lub jako element kompozycyjny większej całości literackiej, zwłaszcza w literaturze pamiętnikarskiej i biografistyce.
Anonim - autor u nieustalonej tożsamości, niekiedy na skutek celowego zatajenia, zwłaszcza z powodów politycznych lub religijnych. Anonim to też bezimienny, nie podpisany tekst, zwłaszcza donos.
Antologia - wydawnictwo zawierające zbiór tekstów literackich, naukowych, publicystycznych lub ich fragmentów, powiązanych wspólną tematyką, przynależnością do jednego gatunku literackiego, pochodzeniem z określonego przedziału czasowego, obszaru językowego. Antologia była już znana w starożytności, najsłynniejsza "ANTOLOGIA PALATYŃSKA" z około 900 r., zawierająca około 3700 starożytnych epigramatów greckich.
Antonimy - znaczeniowe przeciwieństwo określonego wyrazu. Są to leksemy określające skrajne wartości lub jakieś cechy. Porządkują słownictwo w pary o kontrastowych członach: gruby - chudy, twardy - miękki. Wyróżnia się dwa rodzaje antonimów: jednordzenne (słowotwórcze) np. społeczny - aspołeczny i różnordzenne (słownikowe) np. gorzki - słodki. Antonimy są niekiedy źródłem dowcipów słownych, są ważnym środkiem stylistycznym.
Antrakt - przerwa pomiędzy częściami przedstawienia teatralnego (najczęściej tożsamymi z aktami dramatu), niekiedy wyznaczona przez konieczność zmiany dekoracji.
Antropomorfizacja - odmiana metafory, przypisywanie ludzkich cech elementom przyrody nieożywionej, zwierzętom, roślinom, pojęciom abstrakcyjnym. W przeciwieństwie do personifikacji, antropomorfizacja nie przedstawia obrazowanego przedmiotu jako ludzkiej osoby. Antropomorfizacja to też doszukiwanie się w jakimś fragmencie rzeczywistości zasad, sił i reguł analogicznych do tych, które rządzą człowiekiem.
Antyteza - chwyt stylistyczny, zestawienie znaczeniowo przeciwstawnych elementów, służące skontrastowaniu elementów rzeczywistości przedstawionej w utworze literackim. Efekt antytezy jest wzmocniony przez paralelizm syntaktyczny zestawianych elementów, powtórzenia oraz zestawienia antonimów.
Apokryf - pisma żydowskie, chrześcijańskie lub gnostyckie niewiadomego pochodzenia, których autorstwo przypisywano postaciom biblijnym. Prezentowały treści odmienne od przyjętej doktryny judaizmu czy chrześcijaństwa i z tego powodu nie zostały włączone do kanonu pism objawionych. Apokryfy obfitowały w elementy baśniowe i fantastyczne. Rozpowszechniły się szeroko w literaturze i ustnej tradycji średniowiecza.
Apologia - tekst będący obroną osoby, zasady, światopoglądu, zawierający ich pochwałę. Apologetyka chrześcijańska obejmowała polemiczne teksty broniące prawdziwości i wartości religii chrześcijańskiej, adresowane do Żydów i pogan, a później do innych wyznań. Dziś apologetyka to dyscyplina teologiczna zajmująca się rozumowym uzasadnianiem wiary.
Apostrofa - figura retoryczna, bezpośredni i uroczysty zwrot do osoby nieobecnej, bóstwa, muzy, ojczyzny, upersonifikowanej idei itp. Często mające charakter wykrzyknienia, podniosłe, użyte w celu silnego oddziałania na odbiorcę.
Archaizm - dowolne wyrażenie lub forma językowa, które wyszły z powszechnego użycia, właściwe epokom minionym i które obecnie są uznawane za przestarzałe. W literaturze archaizm wprowadza się do tekstu w celach stylizacyjnych. Typy archaizmów: fonetyczne, fleksyjne, słowotwórcze, frazeologiczne, składniowe, leksykalne, semantyczne, stylistyczne, rzeczowe.
Artykuł - podstawowa forma publicystyczna; tekst informacyjny prezentujący najczęściej aktualny i istotny problem społeczny, polityczny, kulturalny, obyczajowy itp. Niekiedy przedstawiający go ze ściśle określonego punktu widzenia; gatunek nie poddany ścisłym rygorom formalnym, istniejący od XVIII wieku. Artykuł występuje w różnych odmianach: dyskusyjny, polemiczny, popularnonaukowy.
Autobiografia - opis własnego życia, niekiedy fabularyzowany, uzupełniony prezentacją uogólnionych obserwacji dotyczących świata i osobistych zapatrywań. Autobiografia może się koncentrować na wydarzeniach świata zewnętrznego lub na życiu wewnętrznym autora.
Awangarda - wspólne określenie kierunków artystycznych w XX wieku programowo zrywających z tradycją, szczególnie pod względem ocen estetycznych, negujących zadania i osiągnięcia sztuki zastanej, poszukujących nowych środków artystycznego wyrazu, często inspirowanych nowoczesnością. W literaturze polskiej nazwą tą obejmuje się awangardę krakowską, lubelską i wileńską, a także futuryzm, surrealizm, ekspresjonizm, teatr eksperymentalny.
B
Bajka - gatunek epicki wywodzący się z ustnej literatury ludowej, krótki utwór poetycki o charakterze dydaktycznym i moralizatorskim, alegoryczna powiastka, najczęściej o zwierzętach, stanowiąca ilustrację uniwersalnej prawdy moralnej lub mądrości życiowej, która zostaje wyłożona wprost na początku lub na końcu utworu. Bajka znana była już w Indiach, Egipcie, Palestynie, starożytnej Grecji i Rzymie, uprawiana chętnie w klasycyzmie. Rozróżniamy dwie odmiany bajek: bajkę narracyjną, o prostej fabule i bajkę epigramatyczną, w której fabuła zostaje zredukowana do jednej sytuacji przedstawionej. Postacie w bajce są wyraziste, typizowane, motywy mają charakter motywów wędrownych. W literaturze polskiej bajka obecna jest od czasów renesansu przez barok po oświecenie, w którym była najbardziej popularna.
Ballada - gatunek wywodzący się z melicznej poezji ludowej, realizujący własności różnych rodzajów literackich, stroficzny utwór poetycki, łączący epicką narrację, liryczną muzyczność, nastrojowość i subiektywizm w prezentacji świata przedstawionego z udramatyzowaną fabułą. Ballada przesycona jest tajemniczością i fantastyką, świat przedstawiony pełen jest nawiązań do ludowych podań i legend; postacie są schematyczne. Ballady podejmują podstawowe problemy egzystencjalne i moralne. Szczyt popularności ballady przypada na twórczość preromantyków i romantyków. W literaturze polskiej na rozwój ballady oddziałała dawniejsza duma; największe znaczenie uzyskała ballada romantyczna; wybitnym kontynuatorem tradycji ballady w okresie Młodej Polski był B. Leśmian. W XX wieku ballada stała się obiektem stylizacji.
Barbaryzm - element lub forma przeniesiona do wypowiedzi z języka obcego; w literaturze chwyt stylistyczny służący podkreśleniu kunsztowności wypowiedzi, wywołaniu efektów humorystycznych lub językowej charakterystyce postaci.
Barok - epoka w dziejach kultury europejskiej od końca XVI wieku do pierwszej połowy XVIII w. Barok charakteryzował się dążeniem do osiągnięcia wyrazistych efektów estetycznych za pomocą wyszukanych form. Literatura barokowa zerwała z renesansową harmonią, przejrzystością. Duży wpływ na literatury różnych krajów wywarła hiszpańska mistyka, tworzono romanse rycerskie i pastoralne, rozwijało się pamiętnikarstwo i relacje z podróży. W literaturze polskiej obok wpływów zachodnich ważną rolę odegrały elementy kultury antycznej, szczególnie kultura sarmatyzmu. Barok w poezji zapoczątkowała twórczość M. Sępa - Szarzyńskiego i S. Grabowieckiego. Prozę zdominowała twórczość polemiczno - religijna, obok której rozwijała się proza okolicznościowa, kaznodziejska, gawędziarsko - pamiętnikarska. Epikę wierszowaną reprezentowało m.in. dzieło W. Potockiego "WOJNA CHOCIMSKA", nurt mieszczańsko - plebejski - literatura sowizdrzalska. W czasach saskich zaostrza się cenzura, następuje kryzys poezji, kwitnie pamiętnikarstwo i anonimowa publicystyka polityczno - społeczna. Język literatury staje się bardziej manieryczny.
Baśń - epicki gatunek literatury ludowej. Tworzywem baśni są motywy wędrowne, wyraża charakterystyczne dla kultury ludowej przekonanie o istnieniu świata nadprzyrodzonego, obowiązywaniu praw moralnych i społecznych. Świat przedstawiony baśni łączy w sobie realizm i fantastykę, motywacje psychologiczne postaci z nadprzyrodzonym charakterem zdarzeń i zjawisk. Najstarsze baśnie pochodzą z literatury indyjskiej, późniejsze z literatury perskiej i arabskiej. Najbardziej znane baśnie europejskie zostały opracowane przez Ch. Perraulta, braci J. I W. Grimm oraz H. CH. Andersena. W Polsce baśnie są zbierane, badane i publikowane od XIX wieku.
Behawioryzm - kierunek metodologiczny wywodzący się z USA, odrzucający jako nienaukowe i subiektywne takie kategorie opisu ludzkiej psychiki jak intencje, pragnienie czy przekonania i koncentrujący się na badaniu obserwowalnych aspektów ludzkiego zachowania ujmowanych w relacji do wywołujących je bodźców. W literaturze behawioryzm przejawiał się w rezygnacji z introspekcji, w redukcji do minimum komentarza autorskiego na rzecz bezpośredniej prezentacji zachowań bohaterów. W literaturze polskiej elementy behawioryzmu można zaobserwować u J. Iwaszkiewicza, Z. Nałkowskiej, M. Hłaski, T. Różewicza.
Beletrystka - dawniej literatura piękna i historyczna; proza narracyjno - fabularna, literatura popularna.
Bestseller - książka ciesząca się w określonym czasie rekordowym popytem; dzieło poczytne, popularne.
Biblia - zbiór ksiąg uznawanych za święte w tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej. Stary Testament powstał między XIII/XII a II/I w. p.n.e., w języku hebrajskim i aramejskim. Nowy Testament powstał między połową I a poł. II w. n. e. W języku greckim i aramejskim. Biblia pełni role: sakralną, ogólno poznawczą, historyczną, filozoficzną i literacką. Na język polski tłumaczona od co najmniej XIII wieku; współcześnie najbardziej rozpowszechnione przekłady to Katolicka Biblia Tysiąclecia i protestancki przekład Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego. Nauką o Biblii jest biblistyka.
Bibliografia - sporządzony według określonych zasad spis dokumentów. Najważniejsze rodzaje bibliografii: ogólna, specjalna, przedmiotowa, prymarna, selekcyjna, rejestracyjna, adnotowana. Bibliografia jest jedną z nauk pomocniczych historii literatury, zajmuje się dokumentowaniem produkcji piśmienniczej.
Biografia - przekaz o życiu i działalności jakiejś osoby, o charakterze rozprawy naukowej, popularnonaukowego lub literackiego eseju lub panegiryku. Biografia jest uprawiana od starożytności, poprzez średniowiecze po czasy współczesne. Rodzaje biografii: opowieść biograficzna, biografia upowieściowiona, powieść biograficzna, esej biograficzny.
Bohater liryczny - bohater monologu podmiotu lirycznego; kompozycyjne znaczenie bohatera lirycznego wzrasta w rozmaitych odmianach liryki pośredniej. Przykładem bohatera lirycznego jest upersonifikowany księżyc z poematu K. I. Gałczyńskiego "Niobe".
C
Charakter - odmiana kompozycyjna postaci literackiej; w porównaniu z typem charakter cechuje się większą wielowymiarowością i mniejszą intensywnością przejawiania się poszczególnych cech, przy zachowaniu ich względnej spójności i wyrazistości; nadaje to charakterowi rysów indywidualności i odrębności.
- krótki utwór narracyjny stanowiący ilustrację pewnego typu osobowości, postawy życiowej czy indywidualnej moralności. W literaturze polskiej charaktery drukowane były w czasopismach; w XIX wieku pisywali je H. Rzewuski, J. Lam, w XX wieku - Z. Nałkowska, K. Iłłakowiczówna.
Charakterystyka - zabiegi służące budowaniu postaci literackiej; dotyczy to jej wyglądu i zachowania, jak i życia psychicznego.
Chór w dramacie - grupa postaci wykonująca pod przewodnictwem koryfeusza zbiorowe śpiewy lub recytacje, będące częścią dialogów dramatu bądź też uogólniającym komentarzem do jego akcji. Pierwowzorem chóru dramatycznego były zbiorowe występy śpiewaków uświetniające uroczyste obchody Dionizji w starożytnej Grecji. Pieśni chóru były stałym elementem kompozycyjnym antycznej tragedii. W późniejszych dziejach dramatu obecność chóru staje się m.in. narzędziem stylizacji (np. "Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego), środkiem służącym patetyzacji i poetyzacji świata przedstawionego ("Dziady II" Adama Mickiewicza) oraz nośnikiem zdarzeń symbolicznych ("Mord w katedrze" T. S. Eliota).
Commedia dell' arte - gatunek dramatyczny, włoska komedia ludowa oparta na improwizacji scenicznej i komizmie sytuacyjnym, popularna w XVI - XVIII wieku. Nowością w commedii dell' arte było dopuszczenie na scenę kobiet oraz zerwanie z literackim tekstem na rzecz konwencjonalnych sytuacji scenicznych oraz stale powracających typowych postaci. Włoska commedia dell' arte rozpowszechniła się w wielu krajach europejskich i wywarła wpływ na twórczość wielu dramaturgów m.in. Moliera. W XX wieku nawiązywali do niego reformatorzy : W. E. Meyerhold i G. Craig oraz twórcy teatru ulicznego.
Cyganeria - nieformalna grupa młodych pisarzy i artystów, którzy poprzez ekscentryczny styl życia wyrażają bunt przeciwko ogólnie przyjętym normom społecznym oraz obyczajowym. Określenie cyganeria pochodzi od tytułu książki H. Murgera "Sceny z życia cyganerii"; cyganeria literacka pojawiła się w Paryżu w latach 30 XIX wieku, w środowisku romantyków. Na przełomie XIX i XX wieku jej stolicami były Berlin i Wiedeń. W Polsce najbardziej znana była cyganeria warszawska oraz młodopolska cyganeria krakowska.
Dadaizm - międzynarodowy awangardowy ruch literacko - artystyczny, grupujący młodych pisarzy i artystów. Dadaizm był buntem przeciwko wojnie i cywilizacji mieszczańskiej; miał charakter nihilistyczny - negował wartość europejskiego dorobku kulturowego i cywilizacyjnego. Stworzył własną koncepcję sztuki infantylnej i prymitywnej, odrzucającej wszelkie rygory na rzecz skojarzeń, fantazji i absurdalnego dowcipu. W dziedzinie sztuk plastycznych charakterystyczne były kompozycje złożone z przypadkowo dobranych przedmiotów. Utwory literackie miały postać strumienia kojarzonych automatycznie słów lub pozbawionego znaczenia zespołu dźwięków. W literaturze polskiej wpływ dadaizmu zaznaczył się w twórczości futurystów. Ruch przetrwał do 1923 roku, stal się inspiracją dla surrealizmu, pop - artu i konceptualizmu.
D
Dialog - zespół wzajemnie powiązanych wypowiedzi co najmniej dwóch osób, podstawowa forma podawcza dramatu, służąca budowaniu postaci i fabuły oraz prezentacji czytelnikowi dodatkowych okoliczności, niezbędnych do zrozumienia przedstawionych wydarzeń.
Diariusz - rodzaj dziennika, bieżące zapiski odnotowujące i komentujące wydarzenia z życia publicznego lub prywatnego; gatunek znany od czasów starożytnych. W literaturze polskiej diariusze występują od drugiej połowy XVI wieku, m.in. diariusze domowe, diariusze podróży, diariusze wypraw wojennych, diariusze sejmowe.
Dominanta - główny motyw, zasadnicza cecha, najważniejszy element w utworze literackim lub jego fragmencie. Typy:
Dominanta ideowa - myśl przewodnia dzieła literackiego
Dominanta kompozycyjna - nadrzędny element kompozycyjny dzieła literackiego, któremu podporządkowane są pozostałe
Dominanta metryczna - przeważająca miara wierszowa w utworze poetyckim
Dominanta stylistyczna - podstawowy wyznacznik stylu utworu, określający jego budowę językową.
Dramat - jeden z rodzajów literackich; utwory dramatyczne zwykle przeznaczone są do inscenizacji teatralnej, prezentują działania i wypowiedzi postaci bez pośrednictwa podmiotu mówiącego. Fabuła dramatu jest zwykle jednowątkowa i opiera się na dominującym konflikcie. Utwór dramatyczny dzieli się na akty, sceny i odsłony, a w jego tekście można wyróżnić tekst główny oraz tekst poboczny. Dwoma podstawowymi gatunkami dramatycznymi są: tragedia i komedia; oba narodziły się w starożytnej Grecji, tam też powstała pierwsza teoria dramatu (teoria tragedii w "POETYCE" Arystotelesa).
Dzieło literackie - utwór literacki, oryginalna wypowiedź o charakterze artystycznym, spełniająca warunki literackości, forma kontaktu pisarza z czytelnikami, podlegająca analizie, interpretacji i ocenie co do wartości estetycznej, wychowawczej, poznawczej i ideologicznej.
Dzieło otwarte - dzieło o strukturze otwartej, wieloznaczne, otwarte na wiele interpretacji. Termin wprowadzony przez U. Eco i dający się zastosować do każdego dzieła literackiego lecz odnoszący się do niektórych utworów np. powieści F. Kafki.
Dziennik - datowane, prowadzone codziennie zapiski o charakterze osobistym, o różnej tematyce, dotyczące zdarzeń bieżących. Dziennik nie posiada z góry założonej konstrukcji, o jego układzie decyduje bieg wydarzeń, które autor utrwala. Od diariusza różni go większy stopień prywatności i mniejsza troska o dokumentalność, od pamiętnika różni się otwartą kompozycją i chronologicznością. Rodzaje dziennika: intymny, literacki, podróży, quasi - dziennik.
E
Egzegeza - hermeneutyka, wyjaśnianie, interpretacja i komentowanie tekstów literackich, prawniczych, religijnych i innych, zwłaszcza dawnych.
Eklektyzm - w filozofii: dobieranie i łączenie w całość koncepcji, tez czy pojęć pochodzących z różnych systemów filozoficznych i doktryn ideologicznych.
w sztuce: tendencja do łączenia elementów formalnych i treściowych różnych epok, stylów, kierunków i środowisk artystycznych, nie prowadzi jednak do ich syntezy.
Ekspozycja - dokonywane za pomocą rozmaitych środków wprowadzenie w akcję utworu literackiego: przedstawienie sytuacji wyjściowej i głównych bohaterów.
Ekspresja - uzewnętrznienie przeżyć i uczuć, jedna z podstawowych kategorii estetycznych: własność i funkcja dzieła sztuki polegająca na wyrażaniu stanów wewnętrznych autora.
Elegia - utwór liryczny o charakterze poważnym, zwykle o tematyce żałobnej, refleksyjnym nastroju, utrzymany w tonie skargi lub zadumy. Z czasem zaczęły powstawać elegie wojenne, polityczne, miłosne. W literaturze polskiej od XVI wieku elegie w języku łacińskim pisali J. Kochanowski, K. Janicki; autorami polskich elegii miłosnych byli J. Kochanowski, J.A Morsztyn, F. Karpiński; ważną rolę odegrała oświeceniowa elegia patriotyczna; elegia była też uprawiana przez romantyków; w XX wieku autorami elegii byli m.in. K.K. Baczyński, A. Słonimski, W. Broniewski, J. Iwaszkiewicz.
Elipsa - opuszczenie tych składników zdania, których znaczenia można się domyślić z kontekstu, brakujący element zostaje celowo pominięty. Ten zabieg stylistyczny pozwala wyeliminować słowa, które nie są niezbędne. Najczęściej opuszcza się czasownik, a właściwie orzecznik. Służy naśladowaniu mowy potocznej, a także kondensacji treści i skrótowości. Elipsa jest częsta w poezji awangardowej i futurystycznej; w mowie potocznej - skrót myślowy.
Emploi - rodzaj ról, w których aktor się specjalizuje w związku ze swoimi predyspozycjami psychicznymi lub warunkami fizycznymi, do początku XX wieku przestrzegana przy obsadzie ról teatralnych i angażowaniu aktorów, mająca także wpływ na twórczość dramatyczną.
Epifora - figura stylistyczna, kończenie zdań, członów zdania rozwiniętego, wersów lub strof tym samym wyrazem lub zwrotem.
Epigonizm - naśladowanie przestarzałych wzorów literackich, przeciwieństwo prekursorstwa. W literaturze polskiej za epigonów uważa się m.in. przedstawicieli tzw. Klasycyzmu warszawskiego czy postromantyków.
Epigramat - krótki i lekki utwór poetycki o charakterze aforyzmu, z zaskakującą pointą. W starożytności dwuwersowy napis na pomnikach, od IV wieku p.n.e. gatunek literacki, uprawiany m.in. przez Woltera i Goethego. W literaturze polskiej obecny od czasów średniowiecznych przez renesans, barok, oświecenie, romantyzm po dziś dzień.
Epika - jeden z trzech rodzajów literackich, wyróżniający się kompozycyjną dwupłaszczyznowością: sytuacji narracyjnej przeciwstawiony jest świat przedstawiony; obie płaszczyzny pozostają względem siebie najczęściej w relacji epickiego dystansu. Podstawowe formy wypowiedzi narratorskiej to opis i opowiadanie, natomiast dialogi i monologi postaci mają w epice charakter narratorskich przytoczeń.
Epilog - wydzielona końcowa część utworu epickiego lub dramatycznego, zawierająca zazwyczaj dodatkowe wyjaśnienia lub komentarze autora. W niektórych odmianach dramatu antycznego adres do publiczności zawierający wyjaśnienie zamysłu autora i sensu odegranego przedstawienia. Także posłowie autorskie, część końcowa opery.
Epitet - figura retoryczna; wyraz określający rzeczownik, stosowany w celu uwydatnienia określonej cechy i nadania w ten sposób tekstowi zabarwienia emocjonalnego. Może być wyrażony przymiotnikiem, imiesłowem przymiotnikowym, rzeczownikiem. W języku artystycznym spotyka się (np. u Żeromskiego) epitety emocjonalne. Wyróżnia się epitety: zwykłe, zdobnicze, stałe, metaforyczne, bezpośrednie, dynamiczne, parzyste, potrójne, podmiotowe, statyczne, złożone.
Epizod - zdarzenie luźno związane z akcją utworu, nie mające znaczenia dla jej przebiegu; zasadniczą funkcją epizodu jest wskazywanie na okoliczności głównych przedstawianych wydarzeń.
Epos - jeden z podstawowych gatunków epickich; uprawiany od starożytności; największe znaczenie dla kultury europejskiej mają powstałe w Grecji eposy homeryckie ("Iliada" i "Odyseja"); dużych rozmiarów utwór poetycki o tematyce zaczerpniętej z mitologii i legend, epos przedstawia losy heroicznych i szlachetnie urodzonych bohaterów, ukazując je na tle wydarzeń istotnych dla losów zbiorowości. Wydarzenia w świecie przedstawionym eposu rozgrywają się na dwóch płaszczyznach: racjonalnej i fantastycznej. Cały tekst utrzymany jest w stylu podniosłym i poważnym; opisy są realistyczne i plastyczne, a charakterystycznym rysem stylu eposu homeryckiego jest obecność rozbudowanych porównań oraz stałych epitetów.
Erystyka - sztuka prowadzenia dyskusji i sporów oraz obalania argumentów przeciwnika. Wykładana jest najczęściej z retoryką. Erysta posługuje się kłamstwem, nagina prawdę tak, aby za wszelką cenę narzucić innym swoje stanowisko. Z takim postępowaniem spotykamy się w tekstach propagandowych, ideologicznych i reklamowych. Erystyka rozwijana była od starożytności przez greckich filozofów, zwanych sofistami, megarejską szkołę filozoficzną i Nową Akademię; skodyfikowana w XIX wieku przez A. Schopenhauera.
Esej - gatunek z pogranicza literatury pięknej; wypowiedź naukowa, publicystyczna lub filozoficzna; jedna z form wypowiedzi krytyki literackiej; esej był uprawiany od starożytności, lecz jako odrębny gatunek funkcjonuje od XVI wieku. W literaturze polskiej od XVI do XIX wieku elementy eseju są obecne w pismach parenetycznych, publicystycznych i traktatowych; szczególnie chętnie uprawiany w XX wieku, czego wyrazem jest także tzw. Eseizacja powieści (np. "Wariacje pocztowe" K. Brandysa).
Estetyzm - kult piękna, przekonanie o naczelnej roli piękna w życiu i dziełach sztuki, przy jednoczesnym lekceważeniu innych sfer życia i sztuki; charakterystyczny dla dekadentyzmu.
Eufemizm - wyraz lub związek frazeologiczny używany w miejsce innego, który ze względów kulturowych, obyczajowych lub estetycznych jest uznawany za nieprzyzwoity, wulgarny, zastępujące element językowy niestosowny w celu złagodzenia treści.
F
Fabuła - układ motywów zdarzeniowych w świecie przedstawionym dzieła literackiego, sztuki teatralnej lub filmu, obejmujący zdarzenia rozgrywające się w fikcyjnym "tu i teraz", zdarzenia pojawiające się w retrospekcjach oraz losy postaci po zakończeniu akcji. Typy fabuły: jednowątkowa, wielowątkowa, epizodyczna, dynamiczna.
Farsa - odmiana komedii przeznaczona dla masowej publiczności, obejmująca utwory sceniczna o błahej i konwencjonalnej fabule, charakteryzuje się dynamiczną, zwartą akcją opartą na komizmie sytuacyjnym, a nawet wulgarnym humorem, wykorzystuje elementy groteski i karykatury; poprzednikami farsy w literaturze antycznej były komedie Arystofanesa. Farsa ukształtowała się w średniowiecznej literaturze francuskiej, największy rozkwit farsy przypadł na XV i XVI wiek. Arcydziełem średniowiecznej farsy była "Farsa mistrza Pathelina". Elementy farsy można odnaleźć w commedii dell' arte, w twórczości Moliera, Szekspira, Fredry oraz komediach współczesnych.
Felieton - gatunek publicystyczno - dziennikarski; krótki, zwykle cykliczny artykuł, ujmujący aktualną tematykę społeczno - obyczajową, kulturalną, popularnonaukową. Gatunek powstał na przełomie XVIII i XIX wieku; chętnie uprawiany od połowy XIX wieku do dziś.
Figlik - gatunek liryczny pokrewny fraszce, zwięzły utwór o żartobliwym charakterze, ujmujący w formie wiersza anegdotę, przeważnie z życia dworskiego lub szlacheckiego. Mikołaj Rej jest autorem "Figlików" (zbiór 256 ośmiowierszowych utworów).
Figury retoryczne - ozdobny wyraz, zwrot, wyrażenie lub fraza mające na celu podniesienie emocjonalności, jasności, podniosłości lub sugestywności wypowiedzi poetyckiej lub mowy. Klasyfikację ponad stu figur retorycznych zawdzięczamy starożytnej retoryce i poetyce, traktowały je jako element odróżniający język poetycki i sztukę wymowy od języka potocznego. Ze względu na mechanizm tworzenia, figury retoryczne dzielono na powstałe poprzez:
- dołączenie elementu
- odcięcie elementu
- przestawienie elementów
- zastąpienie jednego elementu innym.
Fikcja literacka - właściwość świata przedstawionego dzieła literackiego, teatralnego lub filmowego, będącego tworem wymyślonym, ukształtowanym w wyobraźni autora. Kształt fikcji literackiej jest zdeterminowany przez trzy rodzaje czynników: zasadę prawdopodobieństwa, zamysł autorski, konwencje literackie.
Fraszka - gatunek liryczny; epigramatyczny utwór poetycki o żartobliwym, często okolicznościowym charakterze. Twórcą gatunku w literaturze polskiej był Jan Kochanowski ; fraszki pisali m.in. M. Sęp - Szarzyński, D. Naborowski, A. I Z. Morsztynowie, W. Potocki, S. Trembecki, I. Krasicki, A. Fredro, A. Mickiewicz, J. Słowacki, A. Nowaczyński, J. Tuwim, K.I. Gałczyński, S. J. Lec.
Frazeologia - jeden z podsystemów języka, obejmujący związki frazeologiczne. Zbiór związków frazeologicznych właściwych danemu językowi, wypowiedź przesadnie ozdobna, ale bez głębszej treści.
G
Gawęda - krótki utwór prozą lub wierszem, naśladujący opowieść ustną z jej swobodą stylu i kompozycji, wyrazistą obecnością podmiotu mówiącego, częstymi zwrotami do słuchacza, dygresjami.
Grafomania - potrzeba pisania tekstów literackich bez względu na ich poziom artystyczny, pomimo braku talentu.
Groteska - kategoria estetyczna odnosząca się do wszystkich rodzajów sztuki oraz literatury; ukształtowanie świata przedstawionego utworu literackiego charakteryzujące się karykaturalną deformacją i absurdalnością, do groteski chętnie sięgały : średniowiecze, romantyzm, modernizm i liczne nurty literatury XX wieku.
H
Hamletyzm - postawa zdominowana przez tragiczny paraliż woli, wynikający z niemożności rozpoznania porządku świata; określenie pochodzi od tytułowego bohatera dramatu Williama Szekspira "Hamlet".
Homilia - odmiana kazania; omówienie fragmentu Biblii wraz z przedstawieniem wynikających z niego wskazań moralnych i religijnych. Homiliarzami nazywane były zbiory homilii Ojców Kościoła i najwybitniejszych kaznodziejów. Do najbardziej znanych zaliczyć można homiliarze św. Grzegorza z Nazjanu, św. Hieronima ze Strydonu, św. Augustyna, św. Jana Złotoustego.
Homonimy - leksemy mające jednakowe brzmienie, ale odmienne znaczenie, pochodzenie, inna etymologię, a nieraz także pisownię. Są to więc dwa różne wyrazy skojarzone przypadkowo na podstawie kształtu zewnętrznego. Wyróżnia się homonimię całkowitą (wyrazy wykazują zbieżność zarówno w postaci mówionej, jak i graficznej) i homonimię częściową (leksykalno - gramatyczną). Homonimy chętnie są wykorzystywane w literaturze jako elementy o różnych walorach ekspresywnych, jest to tzw. homonimia tekstowa, którą wykorzystuje się do żartów i gier słownych.
Humanizm - ogólnoeuropejski ruch umysłowy, który narodził się we Włoszech w XIV wieku, dając początek epoce renesansu. Głównym celem humanistów była nie erudycja filozoficzna czy teologiczna, ale elokwencja, wymowa. Ideałem był doskonały mówca. Głównym hasłem humanistów było "ad fontem" - do źródeł. Humaniści chcieli poznać właściwe znaczenie dawnych tekstów literackich poprzez dotarcie do rękopisów, nie zepsutych średniowiecznymi komentarzami czy zmianami. Głównym przejawem humanizmu był rozwój filologicznych studiów nad antykiem, zwłaszcza nad jego literaturą, filozofią, sztuką i historią; humanizm przejął antyczne wzorce estetyczne i kulturowe. Wybitni przedstawiciele humanizmu to głównie filologowie : G. Pico della Mirandola, M. Ficino, a w Polsce K. Celtis i F. Buonaccorsi (Kallimach).
Humor - pogodny komizm; wyposażenie świata przedstawionego lub warstwy językowej dzieła literackiego we własności czyniące je zabawnymi; może przybrać postać beztroskiej wesołości albo złośliwej ironii, sarkazmu i szyderstwa.
Humoreska - krótkie humorystyczne opowiadanie, często o charakterze satyrycznym, operujące wieloma środkami: karykaturą, ironią, groteska, komizmem sytuacyjnym, parodia, absurd. Humoreski pisali m.in. M. Twain, B. Prus, A. Czechow, S. Mrożek, J. Hasek, M. Zoszczenko.
Hymn - gatunek literacki bliski odzie; uroczysta pieśń, podniosły utwór liryczny o treści religijnej lub patriotycznej. Gatunek narodził się w starożytnym Sumerze, występował później w poezji greckiej, zwłaszcza jako pieśń ku czci Dionizosa lub Apolla oraz w tradycji hebrajskiej jako pieśń - modlitwa, skąd został przejęty przez literaturę chrześcijańską.
I
Idea - przesłanie, główna intencja znaczeniowa dzieła sztuki; zasadnicza koncepcja, na której opiera się kompozycja świata przedstawionego. Idea rzadko bywa jednoznaczna i łatwa do uchwycenia, najczęściej jest zakamuflowana lub zasugerowana; jej odczytanie jest celem interpretacji.
Idealizacja - jednostronny środek przedstawiania postaci, ich środowiska, stosunków itp. Idealizacja może mieć motywacje kompozycyjno - estetyczne lub dydaktyczne.
Idiom - zwrot lub wyrażenie, którego nie możemy dosłownie przetłumaczyć na obcy język, bo straci swoje przenośne znaczenie.
Iluzja - własność świata przedstawionego dzieła literackiego, teatralnego lub filmowego, nakazująca odbiorcy traktować ten świat jako realną i wewnętrznie spójną rzeczywistość, niezależnie od jego mimetycznego lub fantastycznego charakteru; niekiedy iluzja jest celowo burzona (ironia romantyczna).
Interpretacja - to zespół działań, których celem jest objaśnienie wszystkich lub wybranych aspektów dzieła literackiego, jego fragmentu lub ich grupy.
Punktem wyjścia interpretacji literackiej jest analiza dzieła literackiego, a także przyjęcie określonej metodologii i wstępnego projektu interpretacyjnego, które stanowią układ odniesienia dla interpretacji i wyznaczają jej kierunek. Interpretacji literackiej dokonuje się, umieszczając dzieło literackie w określonym kontekście interpretacyjnym (historycznym, biograficznym). Według hermeneutyki interpretacja literacka stanowi szczególny przypadek procedury badawczej wspólnej wszystkim naukom humanistycznym, zwanej interpretacją, której celem nie jest wyjaśnienie kulturowych fenomenów, lecz ich zrozumienie.
Inwersja - zmiana szyku wyrazów w zdaniu. Inwersja nadaje tekstom piętno przeszłości, może też służyć zwróceniu uwagi na słowa, które przez zmianę szyku zajmują miejsce uprzywilejowane i zyskują walor ekspresywności. Środek ten zmusza czytelnika do zwiększenia uwagi, w poezji podkreśla odmienność poetyckiego wysławiania i pomaga uzyskać efekty brzmieniowe.
Ironia - figura stylistyczna, której istotą jest sprzeczność między ostatecznym sensem wypowiedzi a jej znaczeniem dosłownym. Najczęściej ironia ma postać drwiny ukrytej w pozornej aprobacie.
Kalambur - żartobliwa gra słów oparta na wieloznaczności wyrazów, pokrewieństwie znaczeniowym, podobieństwie brzmienia lub też nieznacznej zmianie ich formy. Pierwotnie kalambur był wyłącznie źródłem efektów komicznych, jednak w poezji lingwistycznej stał się jednym z narzędzi poetyckiej penetracji języka.
K
Kicz językowy - utwór o małej wartości artystycznej, stereotypowy, odwołujący się do gustu przeciętnego odbiorcy. Cechuje go nagromadzenie elementów powierzchownych i nadmiernie ozdobnych. Kicz językowy zaczęto odnosić do każdego tekstu nie wykazującego żadnych walorów estetycznych.
Klasycyzm - kierunek w sztukach plastycznych, literaturze, muzyce XVII i XVIII wieku, będący początkowo elementem kultury dworskiej, ukształtowany pod wpływem antycznej kultury grecko - rzymskiej. Sztuka miała powstawać wedle ściśle określonych reguł opartych na ustalonych i uniwersalnych kanonach piękna i odtwarzać statyczny układ rzeczywistości, wzorując się na sztuce antycznej. W literaturze klasycyzm rozwinął się głównie we Francji, a najgłośniejszym wykładem jego zasad poetyki była "SZTUKA POETYCKA" N. Boileau. W literaturze polskiej głównym ośrodkiem klasycyzmu była Warszawa w czasach panowania S. A. Poniatowskiego. Rozkwit literacki klasycyzmu zbiegł się w czasie z reformą państwa, został więc silnie powiązany z wydarzeniami politycznymi i podporządkowany celom utylitarnym i dydaktycznym. Zasady sztuki poetyckiej zostały wyłożone w "SZTUCE RYMOTWÓRCZEJ" F. K. Dmochowskiego. Najważniejsi twórcy klasycyzmu stanisławowskiego to poeci: I. Krasicki, S. Trembecki, dramaturdzy: F. Dmochowski i J. U. Niemcewicz. W latach 1800 - 1830 rozwijał się klasycyzm postanisławowski, najważniejsze dzieła: "Barbara Radziwiłłówna" A. Felińskiego oraz poemat opisowy "Ziemiaństwo polskie" K. Koźmiana.
Klechda - inna nazwa baśni.
Komedia - gatunek dramatyczny uformowany w starożytnej Grecji, wyrosły z twórczości ludowej i obrzędów ku czci Dionizosa. Wesoły utwór o dynamicznej akcji z pomyślnym zakończeniem, posługujący się rozmaitymi odmianami komizmu, tragedii komedia przeciwstawia humor, kompozycyjną swobodę i stylistyczną różnorodność. Średniowieczną formą komedii było intermedium.
Komiks - historyjka obrazkowa opatrzona skąpym tekstem, zwykle o charakterze przygodowym, sensacyjnym lub humorystycznym, zamieszczona w czasopiśmie lub wydawana w postaci broszury; wątła i schematyczna fabuła komiksu przedstawia jednowymiarowych bohaterów w stereotypowych sytuacjach; komiksy bywają także przeróbkami dzieł literackich.
Komizm - jedna z podstawowych kategorii estetycznych, sformułowana już w starożytności; własność sytuacji rzeczywistej lub przedstawionej w dziele sztuki, często mająca charakter degradacji, polegająca na zdolności do wzbudzania wesołości.
Kompilacja - dzieło literackie lub naukowe będące wynikiem zestawienia i parafrazy fragmentów innych tekstów; często pejoratywne określenie dzieła niesamodzielnego, nieoryginalnego.
Kompozycja - sfunkcjonalizowany układ elementów tworzących poszczególne poziomy dzieła literackiego, charakteryzujący się rozmaitym stopniem spójności; zwykle struktura hierarchiczna, jednorazowa i niepowtarzalna, a zarazem realizująca określone normy kompozycyjne.
Koncept - w poezji barokowej wyszukany chwyt kompozycyjny, często wykorzystujący znaczeniowe lub stylistyczne podobieństwo bądź przeciwieństwo, efekt gry słów lub zaskakującą pointę. Ulubiony zabieg poetycki przedstawicieli konceptyzmu, marinizmu. W literaturze polskiej częsty u J.A i Z. Morsztynów i D. Naborowskiego.
Kronika - utwór dziejopisarski o charakterze publicystycznym lub literackim, zapis wydarzeń z życia państwa, instytucji, organizacji, ułożony według ich następstwa w czasie, nie wyjaśniający zazwyczaj ich związku przyczynowego. Gatunek historiografii średniowiecznej, proza narracyjna o pewnych walorach literackich, opowiadająca o przeszłości lub teraźniejszości. W literaturze polskiej do najwybitniejszych należą kroniki: Anonima zwanego Gallem, Wincentego zwanego Kadłubkiem i J. Długosza.
L
Lakonizm - lapidarny, zwięzły sposób wyrażania się; pojęcie pochodzi od sposobu wyrażania się Lakończyków, czyli Spartan, wychowywanych na żołnierzy, a nie na mówców.
Legenda - gatunek epicki; prozatorska lub poetycka opowieść o historycznej lub przedhistorycznej przeszłości, często zawierająca elementy baśniowej fantastyki; popularny gatunek średniowiecznej literatury dydaktycznej.
Legenda literacka - krążące w społeczeństwie, oparte na faktach lub fałszywe opowieści, anegdoty, opinie dotyczące biografii, stylu życia lub światopoglądu pisarza.
Liryka - jeden z rodzajów literackich; dominantą kompozycyjną jest zawartość świadomości podmiotu lirycznego wyrażona w monologu lirycznym, charakteryzującym się subiektywizmem i ekspresywnością. Liryka wywodzi się z formuł obrzędowych, uznaje się ją za najwcześniejszą postać wypowiedzi literackiej, pierwotnie o charakterze melicznym. Wyróżnia się: lirykę bezpośrednią, inwokacyjną, pośrednią, agitacyjno - polityczną, patriotyczno - obywatelską, refleksyjno - filozoficzną, religijną.
List - gatunek piśmiennictwa użytkowego, wyznaczający odrębną dziedzinę piśmiennictwa, zwana epistolografią. Jest to pisemna wypowiedź skierowana do konkretnego odbiorcy, najczęściej o charakterze prywatnym.
Literatura piękna - dział piśmiennictwa obejmujący utwory, których kompozycja podporządkowana jest realizacji rozmaitych celów artystycznych.
Litota - figura retoryczna bliska eufemizmowi, polegająca na zastąpieniu wyrazu jego zaprzeczonym antonimem, co łagodzi tonację wypowiedzi, ale może stanowić też sygnał ironii.
M
Maksyma - zwięźle i jasno sformułowana ogólna prawda życiowa lub reguła moralna.
Manifest literacki - forma publicystyki literackiej, tekst zawierający założenia programowe grupy literackiej, prądu literackiego, pokolenia literackiego, często krytycznie oceniający aktualny stan kultury lub odpowiedniej dziedziny sztuki. Formułowanie manifestów literackich jest zjawiskiem charakterystycznym dla nowatorstwa literackiego, począwszy od przełomu romantycznego, a zwłaszcza dla współczesnych kierunków awangardowych.
Mesjanizm - wiara w zbawczą misję pomazańca Bożego, misję realizowaną przez ofiarę, zbawczą wiedzę. Rozkwit mesjanizmu narodowego w myśli europejskiej nastąpił na początku XIX wieku. Polski mesjanizm romantyczny wyrażający się w przekonaniu o szczególnej roli Polski w dziejach Europy i świata, nawiązywał do tradycji misjonizmu staropolskiego, w którym obraz Polaka jako obrońcy chrześcijaństwa był jednym z centralnych składników świadomości sarmackiej.
Metafora (przenośnia) - jedna z figur stylistycznych; wyrażenie, którego elementy składowe wzajemnie modyfikują swoje znaczenia.
Metonimia - figura stylistyczna; zastąpienie nazwy rzeczy, zjawiska, cechy, stanu itp. Nazwą innej, pozostającej z nią w jednej z następujących relacji: przyczyny i skutku, autora i dzieła, materiału i wytworu, twórcy i narzędzia, symbolu i jego odniesienia, właściciela i własności, pojęcia abstrakcyjnego zamiast konkretnego.
Metrum - wzorzec metryczny, powtarzający się układ elementów prozodyjnych języka, tworzący wyrazisty schemat brzmieniowy, wyznaczający miarę wersu; pojęcie metrum stosuje się do wierszy sylabotonicznych.
Mimesis - jedna z podstawowych kategorii estetycznych, odnosząca się do relacji między dziełem sztuki a rzeczywistością empiryczną; w ujęciu Arystotelesa mimesis to odtwarzanie w dziele sztuki istoty rzeczywistości i rządzących nią praw i wewnętrzna spójność świata przedstawionego, którego wszystkie elementy są podporządkowane zamysłowi i celowi artystycznemu.
Misterium - gatunek średniowiecznego dramatu wywodzący się z dramatu liturgicznego; organizowane z okazji ważnych świąt kościelnych widowisko teatralne będące sekwencją luźno powiązanych scen zaczerpniętych z Biblii, apokryfów i dzieł hagiograficznych.
Mitologia - zespół mitów charakterystyczny dla określonej społeczności.
Monodram - krótki utwór dramatyczny, w którym występuje tylko jeden bohater prowadzący monolog skierowany bezpośrednio do publiczności lub do jakiegoś wyimaginowanego adresata.
Monografia - praca naukowa poświęcona jednemu zagadnieniu, jednemu działowi nauki, jednej osobie, miejscowości, epoce, wydarzeniu, tematowi, wyczerpująco go opracowująca.
Monolog - samodzielna kompozycyjnie i znaczeniowo wypowiedź jednego podmiotu literackiego.
Moralitet - średniowieczny gatunek dramaturgiczny; odmiana literatury dydaktycznej; bohaterem moralitetu był człowiek przeciętny, dokonujący wyborów moralnych. Polskim przykładem moralitetu jest "Komedia o Justynie i Konstancji" Marcina Bieleckiego.
Morał - wniosek wypływający z treści utworu literackiego i stanowiący jego nadrzędny sens, często także wypowiedziany wprost, najczęściej na końcu utworu.
Motto - cytat lub aforyzm umieszczony na początku dzieła literackiego albo jego części, stanowiący klucz do odczytania jego nadrzędnego sensu; myśl przewodnia lub zapowiedź podejmowanej tematyki.
Motyw - podstawowy, element konstrukcyjny świata przedstawionego dzieła literackiego; motywy łączą się ze sobą, tworząc struktury kompozycyjne wyższego rzędu (fabuła, postaci, wątki).
Motywacja postaci literackich - sposób uzasadniania działań, postaw i wyborów bohaterów literackich.
Mowa niezależna - polega na dosłownym przytaczaniu cudzych słów, tak jak zostały one wypowiedziane. Mowę niezależną wprowadza się dwukropkiem i opatruje cudzysłowem.
Mowa zależna - podanie wypowiedzi bohatera literackiego nie w postaci dosłownego przytoczenia, lecz jej zreferowanie w formie zdania podrzędnego, zależnego składniowo od narracji. Zależność tę uwidocznia spójnik upodrzędniający "że". Mowa zależna jest charakterystyczna dla języka naukowego i dydaktycznego.
N
Narracja - wypowiedź podmiotu mówiącego dzieła epickiego, w której toku dochodzi do prezentacji świata przedstawionego. Z wyjątkiem opowiadania unaoczniającego narracja jest prowadzona w czasie przeszłym.
Narrator - fikcyjna postać wygłaszająca monolog obejmujący cały tekst utworu narracyjnego; charakteryzuje się rozmaitym stopniem określoności, różnym zakresem kompetencji i wiedzy na temat rzeczywistości przedstawionej w utworze oraz różnym nasileniem manifestowania swej obecności.
Nowela - gatunek epicki; krótki utwór prozą, charakteryzujący się prostą, przejrzystą i zwartą fabułą mającą charakter dynamicznej akcji z wyrazistym punktem kulminacyjnym i pointą. Nowela jest gatunkiem renesansowym, podobne formy istniały też w starożytności. Rozkwit nowelistyki przypadł na XIX wiek, w XX wieku chętniej uprawiano opowiadanie. W literaturze polskiej uprawiana m.in. przez B. Prusa, M. Konopnicką, E. Orzeszkową, M. Dąbrowską, J. Iwaszkiewicza.
O
Oda - gatunek liryczny; utwór uroczysty, o patetycznym charakterze, opiewający wielkie idee, symbole, ważne wydarzenia, wybitnych ludzi, cechujący się podniosłym stylem, obfitością porównań, przenośni i hiperboli. Oda wywodzi się ze starogreckiej liryki chóralnej, szczególnie istotna dla poetyki klasycyzmu, uprawiana także w okresie romantyzmu. W literaturze polskiej ody pisali m.in. J. Kochanowski, S. Szymonowic, I. Krasicki, S. Trembecki, K. Wierzyński.
Oksymoron - figura stylistyczna polegająca na zestawieniu dwóch przeciwstawnych znaczeniowo wyrazów.
Opis - jedna z form podawczych narracji lub sposobów kształtowania monologu lirycznego w liryce opisowej; przedstawienie zewnętrznych własności postaci, miejsca lub sytuacji, albo cech wewnętrznych postaci. Typy opisów: zewnętrzny, psychologiczny, rzeczowy, poetycki.
Opowiadanie - forma podawcza narracji; obok opisu podstawowy środek prezentacji motywów zdarzeniowych składających się na fabułę utworu literackiego.
- gatunek literacki; niewielki utwór epicki prozą, tematycznie ograniczony do jednego wątku fabularnego, różniący się od noweli brakiem wyraźnej konstrukcji, luźnym układem akcji, często wzbogaconej epizodami, występowaniem postaci drugoplanowych, eksponowaniem osoby subiektywnego narratora z jego refleksjami.
Oratorstwo - sztuka przemawiania i związany z nią rodzaj refleksji teoretycznej poświęconej technikom kompozycji, zapamiętywania i wygłaszania mów.
Pamflet - utwór literacki lub publicystyczny zawierający złośliwą krytykę osoby, grupy, instytucji lub zjawiska życia społecznego czy politycznego; pamflet posługuje się ekspresywną retoryką, hiperbolizacją, elementami satyry; uprawiany od starożytności, duże znaczenie zyskał w okresie oświecenia. Jednym z pierwszych pamfletów jest "Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego".
Pamiętnik - zapis wydarzeń z życia prywatnego i publicznego dokonywany z pozycji ich bezpośredniego obserwatora lub uczestnika; w przeciwieństwie do dziennika, pamiętnik charakteryzuje się większym dystansem wobec przedstawianych zdarzeń, tendencją do uogólnień i ocen; gatunek znany od starożytności, jedno ze źródeł powieści. W literaturze polskiej gatunek ten uprawiano od XVI wieku, do najbardziej znanych należą "Pamiętniki" J. Ch. Paska, "Pamiętniki czasów moich" J. U. Niemcewicza.
P
Panegiryk - wypowiedź lub utwór literacki zawierające pochwałę osoby, idei, instytucji, wydarzenia albo zjawiska; upowszechnił się w kulturze dworskiej i szlacheckiej; panegiryki pisali K. Janicki, J. Kochanowski, Sz. Szymonowic, J. A. Morsztyn, I. Krasicki, A. Naruszewicz, F. D. Kniaźnin.
Paradoks - błyskotliwie sformułowane twierdzenie lub rozumowanie wewnętrznie sprzeczne lub przeczące powszechnie przyjętym poglądom.
Parafraza - typ relacji intertekstualnej; swobodna przeróbka tekstu literackiego, przekształcająca styl i motywy pierwowzoru; komiczną odmianą parafrazy jest parodia, satyryczną trawestacja.
Paralelizm - tożsamość lub podobieństwo treściowe lub kompozycyjne kilku analogicznych segmentów utworu literackiego; paralelizm może służyć podkreśleniu podobieństw lub przeciwstawieniu elementów treści. Wyróżniamy: paralelizm intonacyjny, syntaktyczny, kompozycyjny, leksykalny, stroficzny.
Parodia - typ relacji intertekstualnej, odmiana stylizacji lub parafrazy, pokrewna trawestacji. Polega na naśladowaniu cudzego stylu lub jakiegoś konkretnego tekstu w celu ośmieszenia pierwowzoru, gatunku, autora czy maniery literackiej. W przeciwieństwie do pastiszu jest to prześmiewcze nawiązanie do stylu, motywów tematycznych lub kompozycji określonego utworu lub ich grupy. Istotą parodii jest karykaturalne przerysowanie charakterystycznych własności pierwowzoru. Ośmieszenie wynika z przejaskrawienia zauważonych chwytów poetyckich, np. banalnej fabuły czy środków stylistycznych. Parodia uprawiana jest od starożytności, np. poemat heroikomiczny jako parodia eposu, antyczna komedia grecka jako parodia tragedii. W literaturze polskiej do najwybitniejszych parodystów należą I. Krasicki ("Myszeida", "Monachomachia" i "Antymonachomachia"), W. Gombrowicz. S.I. Witkiewicz, K.I. Gałczyński, J. Tuwim i A. M. Swinarski.
Pastisz - typ relacji intertekstualnej, odmiana stylizacji, utwór nawiązujący do stylu, repertuaru motywów tematycznych lub kompozycji określonego utworu lub grupy utworów. To świadome naśladowanie języka jakiegoś pisarza lub określonego utworu. Tekst, w którym zastosowano pastisz trudny jest do odróżnienia od oryginału. Identyfikacja wzorca jest niezbędnym elementem adekwatnej lektury utworu będącego pastiszem. Pastisz nie ma charakteru prześmiewczego, jest rodzajem zabawy literackiej, dowodem literackiej erudycji. Najbardziej znanym zbiorem pastiszy w literaturze polskiej jest tom "Duchy poetów podsłuchane" K. Wyki.
Patos - jedna z podstawowych kategorii estetycznych, wprowadzona dla opisu antycznej tragedii greckiej; przedstawianie odpowiednio dobranych postaci i zdarzeń w sposób wzniosły, wsparte odpowiednio dobraną retoryką, mającą wstrząsnąć odbiorcą.
Personifikacja - figura stylistyczna, odmiana metafory; przedstawianie przedmiotów, zwierząt, roślin, zjawisk natury jako przedmiotów działających i myślących jak ludzie; personifikacja nie ogranicza się do nadania pojedynczych ludzkich rysów; popularna w czasach średniowiecza.
Peryfraza - figura stylistyczna, polega na zastąpieniu nazwy własnej lub pojęcia przez metaforyczną charakterystykę ich desygnatu; może służyć uwzniośleniu, zawsze obecny jest w niej element aluzyjności, jeden z podstawowych wyznaczników języka artystycznego w poetyce czasów polskiego oświecenia, zjawisko częste w stylu publicystycznym.
Pieśń - gatunek liryki wywodzący się ze starożytnej greckiej melicznej poezji obrzędowej, pozbawiony wyrazistych wyznaczników kompozycyjnych czy tematycznych; wysoką rangę poetycką pieśń zawdzięcza twórczości Horacego (CARMINA). W literaturze polskiej do pieśni horacjańskiej nawiązywał Jan Kochanowski; w dobie staropolskiej, pisali pieśni także m.in. S. Grabowiecki, Sz. Zimorowic, J.A. Morsztyn, W. Kochowski.
Plagiat - typ kradzieży własności intelektualnej w nauce lub sztuce; przywłaszczenie sobie czyjegoś pomysłu, dzieła i podanie ich za własne, opublikowane pod własnym nazwiskiem.
Pleonazm - z greckiego nadmiar, błąd stylistyczny; wypowiedź zawierająca wyrazy zbędne, nie dodające nic do jej sensu. Pleonazmami są także formy stopnia wyższego przymiotników, niepotrzebnie uzupełnione przysłówkiem. Termin ten często stosowany jest wymiennie z pojęciem tautologia, przyczyną występowania tego typu połączeń jest nieuświadomienie przez mówiącego znaczenia słów. W odmianie artystycznej stosuje się tego typu połączenia wyrazowe jako celowy zabieg stylistyczny, służący ekspresywnemu wzbogaceniu tekstu.
Podmiot liryczny - fikcyjny podmiot w utworze literackim, wypowiadający monolog liryczny.
Poemat - dłuższy utwór, zwykle wierszowany, o charakterze epickim lub lirycznym.
Poemat dramatyczny - poemat mający postać dramatu niescenicznego.
Poemat dydaktyczny - rodzaj wierszowanej rozprawy o funkcjach poznawczych (naukowych lub filozoficznych).
Poemat dygresyjny - romantyczny gatunek poezji epickiej; epizodyczna fabuła przerywana dłuższymi dygresjami narratora.
Poemat epicki - gatunek poezji epickiej; utwór o spójnej, nie rozbudowanej fabule.
Poemat heroikomiczny - parodia eposu, błahy temat przedstawiony jest za pomocą środków stylistycznych eposu.
Poemat opisowy - odmiana poematu dydaktycznego; rozbudowany opis jakiegoś miejsca, którego charakter podporządkowany jest określonej wizji świata.
Poemat prozą - pisany prozą utwór o cechach kompozycyjnych utworu lirycznego.
Poetyka - dział teorii literatury zajmujący się budową dzieła literackiego.
Poezja - dziedzina twórczości literackiej, obejmująca utwory wierszowane, współcześnie pojęcie używane jako synonim liryki.
Porównanie - figura stylistyczna polegająca na określeniu własności przedmiotu lub zjawiska na zasadzie uwydatnienia jego podobieństwa z innym, często należącym do innej kategorii.
Porte - parole - postać dramatu lub utworu narracyjnego, której poglądy i wypowiedzi interpretuje się jako autorskie. Mianem tym można określić także podmiot liryczny utworów realizujących konwencję liryki maski, np. Pan Cogito z wierszy Z. Herberta.
Posłowie - komentarz dotyczący powstania, wydania lub treści książki, zamieszczony na jej końcu.
Powiastka filozoficzna - gatunek literacki z pogranicza epiki narracyjnej i eseju filozoficznego; opowieść, której schematyczna fabuła ma stanowić egzemplifikację wyłojonych w niej twierdzeń; forma ukształtowana w okresie oświecenia.
Powieść - podstawowy gatunek epiki; prozatorski utwór narracyjny o znacznej objętości i wielowątkowej fabule. Za pierwsza powieść uznaje się "DON KICHOTE" M. Cervantesa. Rozwój form powieściowych miał miejsce w XVIII wieku; gatunek wywodzi się z romansu, szczytowy okres przypadł na XIX wiek.
Powieść poetycka - synkretyczny gatunek literacki, łączący elementy liryki i epiki; utwór poetycki, którego fabuła jest przesycona grozą i tajemniczością, ulokowana często w odległej epoce lub miejscu, opowiedziana w sposób fragmentaryczny, z naruszeniem chronologii wydarzeń i uzupełniona lirycznymi monologami narratora. Gatunek powstał w okresie romantyzmu w literaturze angielskiej. W literaturze polskiej powieść poetycką pisali A. Malczewski, A. Mickiewicz, S. Goszczyński, J. Słowacki.
Prąd literacki - zespół bliskich sobie czasowo zjawisk literackich będących wyrazem określonych tendencji światopoglądowych, artystycznych i filozoficznych. Przynależność do określonego prądu literackiego może wyrażać się w sferze poetyki lub w sferze wyborów tematycznych. Jedno z podstawowych kryteriów periodyzacji historycznoliterackiej.
Prometeizm - koncepcja bohatera literackiego, łącząca cechy twórcy i tytanicznego buntownika przeciw siłom odpowiedzialnym za nieszczęścia ludzkości, człowieka, narodu.
Proza - mowa niewiązana, pozbawiona dodatkowej organizacji rytmicznej wynikającej z podziału na wersy.
Proza poetycka - typ utworów literackich należących do prozy, w których warstwa stylistyczna jest ukształtowana na wzór utworów poetyckich, fabuła jest zredukowana, język utworu podlega silnej rytmizacji i metaforyzacji, występuje zagęszczenie środków stylistycznych.
Przerzutnia - zjawisko prozodyczne występujące w tekstach poetyckich, będące wynikiem pojawienia się niezgodności pomiędzy segmentacją składniową i wersową.
Przypis - komentarz, objaśnienie określonego fragmentu tekstu dzieła naukowego lub literackiego, dodane przez autora lub wydawcę i umieszczone u dołu strony, na końcu rozdziału lub całego dzieła. Najczęściej ma postać przypisu bibliograficznego, zawierającego opis bibliograficzny dzieła cytowanego albo omawianego.
Przypowieść - gatunek literatury dydaktycznej wywodzący się z Biblii i literatur religijnych Dalekiego Wschodu; utwór narracyjny o charakterze parenetycznym, w którym treści moralne komunikuje się poprzez alegoryczne przykłady. Przypowieść charakteryzuje się schematycznością postaci i fabuły; przypowieści wykorzystuje się w homiletyce; częsty przedmiot stylizacji literackiej.
Przysłowie - krótkie zdanie utrwalone w tradycji ustnej, wyrażające ogólną prawdę, radę, przestrogę, spostrzeżenie obyczajowe. Przysłowia często odznaczają się zrytmizowaniem i obecnością rymu i przenośni.
Psalm - adresowane do Jahwe pieśni religijne, wywodzące się z tradycji judaistycznej, przyjęte przez chrześcijaństwo i włączone do liturgii. Autorstwo 73 psalmów tradycja biblijna przypisuje królowi Dawidowi; psalmy stanowiły także przedmiot stylizacji literackiej.
Publicystyka - dziedzina twórczości słownej obejmująca teksty drukowane i inne rodzaje wypowiedzi w środkach masowego przekazu poświęcone aktualnej tematyce politycznej, społecznej, kulturalnej, mające na celu kształtowanie opinii publicznej. Dawne formy publicystyczne to traktat polityczny, kazanie i mowa.
Punkt kulminacyjny - moment zwrotny w rozwoju akcji, odznaczający się maksymalnym natężeniem występującego miedzy postaciami konfliktu.
Pytanie retoryczne - figura retoryczna mająca postać pytania zadanego odgrywającego rolę oznajmienia; służy ożywieniu stylu i angażuje słuchacza, zmuszając go do współtworzenia sensu komunikatu.
R
Rapsod - fragment epopei lub samodzielny utwór epicki o charakterze patetycznym, opiewający znanego bohatera lub doniosłe wydarzenie historyczny.
Recenzja - omówienie treści książki, wystawy, spektaklu, koncertu, filmu połączone z jego krytyczną analizą lub oceną, ogłoszone w czasopiśmie, telewizji lub radiu.
Replika - wypowiedź w ramach dialogu; odpowiedź na coś, zwłaszcza w czasie dyskusji; powtórzenie, kopia czegoś, zwykle dzieła sztuki, nie zawsze dokładnie taka sama jak pierwowzór.
Reportaż - gatunek publicystyczny ukształtowany w drugiej połowie XIX wieku, wywodzący się z dziennika podróży, listu, diariusza, pamiętnika; relacja ze zdarzeń, oparta na bezpośrednich obserwacjach autora.
Retoryka - teoretyczna i praktyczna nauka sprawnego i pięknego mówienia. Najwybitniejszymi teoretykami i praktykami w zakresie retoryki w starożytności byli: Arystoteles, Platon, Kwintylian,
Demetriusz, Cyceron, Demostenes, Dionizjusz.
Rodzaj literacki - najszersza kategoria klasyfikacji literatury; tradycyjne kryteria podziału na rodzaje literackie to monocentryczność, pozostająca w opozycji do dramatu, semantyczna jednopłaszczyznowość liryki w przeciwieństwie do dwupłaszczyznowości epiki.
Romans - gatunek epicki powstały w starożytnej Grecji; dłuższy utwór prozą o powikłanej, przygodowo - miłosnej fabule, mającej charakter dynamicznej akcji pełnej nieprawdopodobnych zdarzeń.
Rozprawa - obszerna praca naukowa albo filozoficzna prezentująca wywód teoretyczny uzasadniający określony punkt widzenia lub rozwiązanie problemu.
Rozprawka - niewielka rozprawa, szkic, artykuł, studium; rodzaj wypracowania szkolnego, w którym należy przedstawić argumentowana opinię na dany temat wedle schematu: przedstawienie tezy, rozwinięcie, wnioski.
Równoważnik zdania - wypowiedzenie, które treściowo i komunikacyjnie odpowiada zdaniu, nie zawiera jednak osobowe formy czasownika.Rym - zgodność brzmienia wygłosów wyrazów zlokalizowanych w klauzuli lub średniówce co najmniej dwóch wersów utworu poetyckiego.
S
Satyra - typ literatury dydaktycznej; utwór ośmieszający ludzkie wady lub negatywne zjawiska społeczne i obyczajowe; od starożytności po oświeceniowy klasycyzm traktowana jako odrębny gatunek poetycki. W literaturze polskiej największe znaczenie zyskała w okresie oświeceniowej przebudowy państwa i społeczeństwa; od czasów romantyzmu traktuje się satyryczność jako własność bądź funkcję dzieła literackiego.
Scena - wydzielona przestrzeń przeznaczona do działań teatralnych.
Scenariusz - tekst stanowiący podstawę dla realizacji filmu lub audycji telewizyjnej; zawiera ogólną charakterystykę poszczególnych scen, dialogi, charakterystykę postaci; stanowi wskazówkę dla działań reżysera, scenografa, operatora i aktorów.
Scenopis - dokonany na podstawie scenariusza szczegółowy zapis ujęć ; autorami scenopisów są zazwyczaj reżyser i operator filmu, jak również scenarzysta, scenograf i kompozytor muzyki.
Science fiction - odmiana fantastyki kształtująca wizje przyszłości zdominowanej przez wysoko rozwiniętą technikę, zapoczątkowana w literaturze XIX wieku i rozwinięta w XX wieku, zwłaszcza w USA.
Sielanka - utwór poetycki, zwykle liryczno - opisowy, niekiedy udramatyzowany, o słabo rozwiniętej akcji, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki prostego wiejskiego życia, często w związku z tematyką miłosną; gatunek literacki ukształtowany w starożytnej Grecji, spopularyzowany w okresie renesansu i sentymentalizmie.
Skecz - humorystyczny utwór literacki o charakterze krótkiej scenki dialogowej, przeznaczony do wykonywania na estradzie, zwłaszcza w kabarecie.
Sofizmat - wypowiedź o charakterze perswazyjnym, mająca stwarzać pozory poprawnego rozumowania, której celem jest świadome doprowadzenie jej adresata do wyciągnięcia fałszywych wniosków.
Sonet - kunsztowny gatunek poetycki, którego wyznacznikiem jest struktura wersyfikacyjna; utwór czternastowersowy o rozmaitych rozwiązaniach stroficznych i rymowych.
Streszczenie - ustny lub pisemny skrót tekstu zawierający zasadnicze elementy jego treści.
Strofa - zwrotka, powtarzający się w utworze poetyckim kilku wersowy układ rytmiczny, zwykle o określonym układzie rymów, zorganizowany jako całość i zazwyczaj również wyodrębniony typograficznie.
Strumień świadomości - technika pisarska pozwalająca na prezentowanie stanów świadomości bohatera w momencie ich krystalizowania się, bez porządkujących ingerencji narratora; w literaturze pojawiła się na przełomie XIX i XX wieku, a jej reprezentatywnym przykładem jest monolog Molly Bloom, bohaterki "Ulissesa" J. Joyce'a. W literaturze polskiej pojawia się m.in. w twórczości J. Andrzejewskiego, K. Brandysa, W. Odojewskiego, W. Macha.
Styl - zespół własności językowych i kompozycyjnych nie wynikających z ograniczeń narzucanych przez system językowy i nie motywowanych funkcją komunikacyjną; niepowtarzalny i indywidualny zespół cech właściwy pojedynczemu utworowi lub też zespół cech typowych, wspólnych dla pewnego korpusu utworów.
Symbol - znak, którego funkcje semantyczne są wynikiem konwencji; przedmiot lub sytuacja będące nośnikiem dodatkowych znaczeń, w które wyposażyła je społeczna konwencja lub tradycja.
Synekdocha - typ metafory, w której pojęcie ogólniejsze zastąpione jest bardziej szczegółowym lub na odwrót.
Średniówka - przedział międzywyrazowy przypadający w stałym punkcie wersu.
Świat przedstawiony - ogół zdarzeń, miejsc i postaci przedstawionych w utworze literackim, pozostający w rozmaitych relacjach do rzeczywistości empirycznej; podstawowym elementem strukturalnym świata przedstawionego jest motyw, inne to fabuła, wątek, postać literacka.
T
Teatr absurdu - czerpiący z doświadczeń surrealizmu i egzystencjalizmu awangardowy nurt w dramaturgii XX wieku; najbardziej wyrazistą cechą teatru absurdu jest niska mimetyczność i groteskowość świata przedstawionego.
Tekst - wypowiedź, najczęściej wielozdaniowa, tworząca zamkniętą i spójną całość treściową; tekst dzieła literackiego, na który składa się linearny układ wyrazów i ich znaczeń, stanowi fundament dla nielinearnego świata przedstawionego.
Temat - to, o czym mówi utwór literacki; centralny zespół motywów, któremu funkcjonalnie podporządkowane są pozostałe elementy kompozycyjne dzieła literackiego.
Tendencja - teza światopoglądowa, której ilustrację stanowi rzeczywistość przedstawiona w utworze literackim.
Teoria trzech stylów - pochodzące ze starożytnej retoryki i obowiązujące do końca XVIII wieku rozróżnienie trzech poziomów stylistycznych, które zgodnie z zasadą decorum powinny charakteryzować określone rodzaje wypowiedzi. Wyróżniamy: styl wzniosły, styl prosty, styl średni.
S
Styl wzniosły - przypisany m.in. tragedii i eposowi, który miał służyć prezentowaniu poważnej problematyki, związanej ze szlachetnie urodzonymi postaciami, charakteryzował się bogactwem środków stylistycznych.
Styl prosty - odpowiedni m.in. w sielance, komedii i satyrze. Służył przedstawianiu lekkich i codziennych tematów, związanych z prostymi bohaterami, skromne środki stylistyczne, prostota i jasność.
Styl średni - relatywnie ozdobny, przeznaczony był dla mów okolicznościowych, elegii i poematów.
Termin - wyraz, zwrot lub wyrażenie o precyzyjnie wyznaczonej treści i zakresie, funkcjonujące w ramach teorii naukowych.
Tło wydarzeń fabularnych - okoliczności wydarzeń rozgrywających się w świecie przedstawionym dzieła literackiego.
Tragedia - wywodzący się z kultu Dionizosa gatunek dramatu antycznego; w tragedii znajdowało swój wyraz przekonanie starożytnych Greków o fatalizmie losu ludzkiego, który traktowano jako synonim istniejącego w świecie zła i źródło wpisanego w kondycję ludzką tragizmu.
Tragikomedia - odmiana dramatu o silnie kontrastujących ze sobą motywach tragicznych i komicznych; w erze nowożytnej połączenie elementów tragicznych i komicznych obecne było w twórczości Szekspira, w dramacie mieszczańskim, a na stałe weszło do repertuaru środków dramatycznych począwszy od okresu romantyzmu.
Tragizm - jedna z najważniejszych kategorii estetycznych, będąca w centrum zainteresowania różnych nurtów filozoficznych; tragizm w literaturze oznacza koncepcję człowieka - bohatera stojącego przed trudnym wyborem, bez względu jednak na podjęte przez bohatera działania czeka go klęska. Istotą tragizmu jest zawsze konflikt między równymi sobie, choć pozostającymi w sprzeczności wartościami.
Traktat - gatunek piśmiennictwa naukowego; dużych rozmiarów rozprawa poświęcona szczegółowemu omówieniu jakiegoś obszernego problemu; gatunek liryki pośredniej, utwór poetycki stylizowany na traktat naukowy.
Treść dzieła literackiego - jedna z dwóch kategorii opisu dzieła literackiego, najczęściej przeciwstawiana jest jego formie. Obecnie przyjmuje się, że najważniejsze składniki dzieła literackiego to: świat przedstawiony, zawartość ideowa, literacka sytuacja komunikacyjna.
Trzy jedności - zasada obowiązująca w tragedii antycznej i klasycystycznej, nakazująca budować fabułę dramatu wokół jednego wątku (jedność akcji) oraz zamknąć ją w obrębie jednej przestrzeni scenicznej (jedność miejsca) w okresie doby (jedność czasu).
Turpizm - według J. Przybosia kult brzydoty w literaturze; tendencja w powojennej literaturze polskiej wyrażająca się w ostentacyjnym antyestetyzmie, tzn. wprowadzaniu do liryki motywów, brzydoty, choroby, zużycia.
Typ - odmiana postaci literackiej charakteryzująca się jednowymiarowością cech, nierzadko podlegających hiperbolizacji, reprezentatywnej dla określonego środowiska, postawy życiowej czy sposobu myślenia; przeciwieństwo charakteru.
Tytuł - umieszczana w tytulaturze nazwa własna publikacji lub jej części, mająca postać litery, wyrazu, zwrotu, wyrażenia lub zdania, nadana przez autora lub wydawcę i nawiązująca do treści utworu.
U
Ujęcie - sposób przedstawienia, forma opracowania jakiegoś tematu, wątku, sceny, postaci.
W
Wallenrodyzm - termin wywodzący się od nazwiska tytułowego bohatera powieści poetyckiej A. Mickiewicza "Konrad Wallenrod"; postawa polegająca na sięganiu po nieetyczne metody w realizacji słusznych celów, z czym wiąże się wewnętrzny konflikt i ostateczna moralna porażka bohatera.
Wątek - ciąg zdarzeń fabularnych wyodrębniony ze względu na występujące w nich postaci; wątki tworzą zwykle układ hierarchiczny, w którym wyróżnia się wątek główny i wątki poboczne. Z uwagi na wpływ danego wątku na działania głównego bohatera rozróżnia się wątki przyspieszające (tworzące akcję wydarzenia sprzyjające dążeniom głównego bohatera) i opóźniające (tworzące kontrakcję zdarzenia nie sprzyjające zamiarom głównego bohatera).
Wers - wyodrębniona typograficznie w postaci odrębnej linijki tekstu cząstka utworu poetyckiego, stanowiąca całość rytmiczną i intonacyjną, podstawowy element kompozycji wersyfikacyjnej.
Werset - wyodrębniony graficznie, a niekiedy także opatrzony numerem drobny odcinek tekstu Biblii, równy najczęściej zdaniu wielokrotnie złożonemu lub kilku zdaniom; tworzy całość o dwudzielnej strukturze znaczeniowo - intonacyjnej.
Wersyfikacja - ogół odmian wiersza występujących w określonej tradycji literackiej; zajmujący się ich opisem dział poetki, badający rytm i kompozycję stroficzną wiersza.
Wiersz - tekst o kształcie rytmicznym zdeterminowanym przez podział na wersy; przeciwieństwo prozy; krótki utwór należący do poezji lirycznej; wers; linijka tekstu o określonej liczbie znaków. Rodzaje wiersza: biały, emocyjny, meliczny, numeryczny, stychiczny, sylabotoniczny, średniowieczny, toniczny, wolny.
Wieszcz - poeta natchniony przez Boga, obdarzony darem przewidywania przyszłości; wywodząca się ze starożytności koncepcja poety - wieszcza, była integralnym elementem świadomości literackiej polskiego romantyzmu i epok późniejszych; jej literackim wyrazem była m.in. III część "Dziadów" A. Mickiewicza i "Kordian" J. Słowackiego; tradycyjne określenie trzech poetów romantycznych: A. Mickiewicza, J. Słowackiego i Z. Krasińskiego.
Wstęp - poprzedzające dzieło wprowadzenie napisane przez autora, redaktora, tłumacza lub wydawcę, informujące o rozmaitych aspektach dzieła i okolicznościach jego powstania, często zawierające podziękowania.
Wywiad - gatunek dziennikarski; odmiana reportażu w postaci rozmowy, zazwyczaj związana z jakimś wydarzeniem, problemem lub zjawiskiem społecznym.
Z
Zawiązanie akcji - zdarzenie dające początek akcji utworu, burzące istniejący stan równowagi, ujawniające ukryte sprzeczności głównych bohaterów konfliktu.
