Królowie elekcyjni

Wolna elekcja

Był to system wyboru władcy. Pierwsze odbyła się po śmierci ostatniego króla z dynastii Jagiellonów Zygmunta. II Augusta. Nie pozostawił on po sobie potomka. Od momentu panowania Władysława Jagiełły władca obierany był w drodze elekcji ale tylko w obrębie dynastii Jagiellonów.

Po burzliwych obradach sejmu ustalono, że nowy król zostanie wybrany przez szlachtę. Była to tak zwana elekcja viritim w której każdy szlachcic miał prawo głosu. Termin wolnej elekcji ustalał sejm konwokacyjny który w okresie bezkrólewia zwoływał prymas.

Królowie elekcyjni panujący w Polsce

- Henryk Walezy 1574-1575 – jego koronacja odbyła się 21 lutego 1574 roku w Krakowie. Już pierwsze decyzje nowego króla pokazały, że nie zamierza szanować swoich poddanych. Początkowo Henryk Walezy stwarzał pozory zainteresowanego polskimi sprawami to nie trwało to długo. Wielu Francuzów przybywało na dwór polski. 30 maja 1574 roku umiera król Francji Karol IX, dlatego nocą z 18 na 19 czerwca 1574 roku Henryk III Walezy ucieka potajemnie z Polski. Szlachta była wstrząśnięta! Okazało się, że po niespełna 5 miesiącach panowania uciekł pierwszy król wybrany na zasadach elekcji. 24 sierpnia 1574 roku na sejmie konwokacyjnym szlachta dała królowi wyznaczony termin powrotu do Polski. 12 maja 1575 roku upłynął ten termin, a król nie powrócił, dlatego zaplanowano datę nowej elekcji.

- Stefan Batory 1576-1586 – został wybrany podczas nowej wolnej elekcji, który pochodził z Siedmiogrodu. Bez mrugnięcia okiem przysiągł artykuły henrykowskie, a 1 maja 1576 poślubił Annę Jagiellonkę. Był bardzo skuteczny w wybieraniu wojska. Jemu zawdzięczamy powołanie piechoty wybranieckiej, dzięki której podbił Wielkie Łuki oraz Połock. Zmodernizował też artylerię i wojska inżynieryjskie. Był zwolennikiem silnych rządów przeciwnym magnaterii i samowoli szlacheckiej. Nie zawsze potrafił prowadzić dialog ze szlachtą. Sam król słabo interesował się polityką wewnętrzną, wyręczał go w tym kanclerz Jan Zamoyski. Był zwolennikiem tolerancji religijnej przestrzegał tych zasad. Był katolikiem. Zmarł 12 grudnia 1586 po 10 latach panowania.

- Zygmunt III Waza 1587-1632 – był fanatycznym katolikiem, swoimi działaniami zrażał do siebie zarówno protestanckich Szwedów, jak i polski obóz reformacyjny. Dążył do wzmocnienia władzy królewskiej i wprowadzenia w Polsce monarchii absolutnej na wzór hiszpański, co oczywiście nie przysporzyło mu popularności wśród szlachty. Otaczał się niewielką grupą faworytów, wśród których dominowali jezuici. W 1592 r. został królem Szwecji. Podjął tajne rokowania Habsburgami, którym za 400 tys. guldenów i pomoc w umocnieniu się na tronie szwedzkim chciał odstąpić koronę polską. Ujawnienie tych planów wywołało skandal, lecz nie wpłynęło na prowadzoną przez króla politykę. Za panowania Zygmunta III Wazy Polska została uwikłana w liczne konflikty, z którymi wyszła ze znacznymi zdobyczami terytorialnymi.

- Władysław IV 1632-1648 – rozbudował armię, tworząc regimenty cudzoziemskiej piechoty, rozwijał artylerię oraz flotę wojenną. Dążył do odzyskania korony szwedzkiej.
Doprowadził do odzyskania portów i miast w Prusach Książęcych i rozwinięcia handlu wiślanego. Przyłączył do Polski Lębork i Bytów jako księstwa lenne. Odbudowano handle zbożem, pojawił się zbyt na towary luksusowe, uregulowano spław towarów.

- Jan II Kazimierz 1648-1668 – zmagał się z powstaniem Chmielnickiego, próbował zmienić elekcję viritim na elekcję vivente de rege. Zrezygnował z projektów reform ustrojowych wskutek buntu na czele z Jerzym Sebastianem Lubomirskim-marszałkiem wielkim koronnym. Próbował wznowić kampanię o reformy ustrojowe, opór szlachty i wojna domowa; bitwa pod Mątwami w 1666r. klęska króla i abdykacja w 1668r.

- Michał Korybut Wiśniowiecki 1669-1673 – za jego panowania doszło po raz pierwszy do zerwania sejmu koronacyjnego, nie miał własnych koncepcji, nie potrafił też podporządkować sobie zwalczających się stronnictw politycznych.

- Jan III Sobieski 1674-1696 – zwycięstwa nad Kozakami, Tatarami i Turkami (Podhajce w 1667, Chocim w 1673, odsiecz Wiednia w 1683) tylko na krótko poprawiły sytuację Rzeczypospolitej. Plany zmiany sojuszów i umocnienia państwa nad Bałtykiem nie powiodły się. Zawarł w Gdańsku w 1677r. polsko-szwedzkiego układu. Dążył do wprowadzenia dziedziczności tronu, zniesienia wolnej elekcji i wzmocnienia armii. Za jego panowania w Polsce był wzrost roli oligarchii magnackich, rodów magnackich i decentralizacja władzy.

- August II 1697-1706, 1709-1733 – elekcja księcia-elektora saskiego Augusta II Wettina (zw. Mocnym) była dowodem braku orientacji politycznej wśród obecnej na elekcji szlachty: zwyciężył kandydat, którego jedyną zasługą było skupienie przeciwników poważniejszych pretendentów do korony. Panowanie Augusta II spełniło najgorsze przewidywania. Wojska szwedzkie, saskie i rosyjskie uczestniczące w wojnie północnej (1700?21) pustoszyły Rzeczpospolitą. Szwedzi doprowadzili do detronizacji władcy i wyboru na króla podporządkowanego im Stanisława Leszczyńskiego (1704?09). Brak porozumienia między Wettinem a jego poddanymi wykorzystał car Rosji Piotr I

- Stanisław Leszczyński 1704-1709, 1733-1736 – król Polski i książę Lotaryngii. Był synem podskarbiego wielkiego koronnego Rafała Leszczyńskiego i Anny z Jabłonowskich. Królem Polski był dwukrotnie, w latach 1705-1709 i 1733-1736. Pierwszy raz dostał koronę Polski dzięki wsparciu króla Szwecji Karola XII, w zamian czego podpisał traktat uzależniający Polskę od Szwecji. Po klęsce króla Szwecji musiał emigrować. Mężem jego córki - Marii Leszczyńskiej - był król Francji Ludwik XV. Dzięki wsparciu zięcia, ponownie został wybrany na króla Polski w 1733 roku. W niedługim czasie został zmuszony do abdykacji. Ludwik XV podarował mu księstwo Lotaryngii, gdzie Leszczyński zyskał sobie dużą przychylność miejscowych, a jego pamięć jest tam czczona do dzisiaj. Jest autorem dzieła Głos wolny wolność ubezpieczający (1749).

- August III 1733-1763 – Syn Augusta II, elektor saski i król polski od 1733 r. Panowanie jego zostało narzucone w wyniku interwencji sił rosyjskich i saskich, które obaliły wybranego króla Stanisława Leszczyńskiego. August III, osoba bezwolna, nie podejmował żadnych inicjatyw. Był jednak popularny wśród dużej części szlachty jako monarcha nie wtrącający się do niczego, tolerujący samowolę magnatów i ich klienteli. Za jego panowania znaczenie Rzeczypospolitej spadło do niebytu. Czasy saskie stały się symbolem ciemnoty i bezruchu, prowadzących do upadku państwa. Za panowania Augusta III, choć bez jego udziału, zaczęły docierać do Polski prądy oświecenia i powstawały pierwsze projekty reformy państwa.

- Stanisław August Poniatowski 1764-1795 – wywodził się z rodu magnackiego, którego znaczenie było świeżej daty. Królem został w 1764 r. z inicjatywy carycy rosyjskiej Katarzyny II. Był człowiekiem oświecenia - wykształconym i wrażliwym. Uczynił wiele dla podniesienia poziomu elit Rzeczypospolitej i unowocześnienia państwa. Pod względem politycznym, i z punktu widzenia pozycji międzynarodowej, państwo polsko-litewskie było już w stanie rozkładu i działalność oświeceniowa króla i jego współpracowników służyła raczej przyszłości aniżeli teraźniejszości. Był król wybitnym mecenasem sztuki i kultury. Nadzieje na utrzymanie państwa pokładał w łaskawości Katarzyny II. Wielkim jego wzlotem był twórczy udział w ustanowieniu Konstytucji 3 Maja w 1791 r., akcie odrodzenia narodowego. Jednakże wobec sprzeciwu Katarzyny II łatwo skapitulował i zgodził się na abdykację. Abdykacja ta oznaczała koniec państwowości Rzeczypospolitej Obojga Narodów.