Rewolucja przemysłowa to proces zmian społecznych, ekonomicznych i politycznych, który został zapoczątkowany na przełomie XVIII i XIX wieku w Anglii i był związany z przejściem od produkcji manufakturowej bądź rzemieślniczej towarów do produkcji fabrycznej na dużą skalę. Główną przyczyną rewolucji przemysłowej była eksplozja demograficzna. W wyniku ciągle rosnącej liczby mieszkańców rosły również potrzeby rynków. Nie mogły ich zaspokoić manufaktury, które od produkcji rzemieślniczej różniła się tylko organizacją procesu produkcji. Drugą, pod względem ważności, przyczyną rewolucji przemysłowej była rewolucja agrarna (rolna), która doprowadziła do przemiany tradycyjnego feudalnego rolnictwa w rolnictwo nowoczesne.
Europę XIX w. cechowała duża siła techniczna, gospodarcza, kulturalna, interkontynentalna. Podstawowymi symbolami tej potęgi były maszyny – lokomotywy, gazownie, dynama. Popularne poglądy na ewolucję głosiły, że przetrwają tylko najlepiej przystosowani. Rodziły się nowe siły fizyczne – od prądu elektrycznego po dynamit, demograficzne – przyrost ludności, społeczne – stawiające ‘masy’ w centrum powszechnego zainteresowania, militarne – umożliwiające mobilizację milionów ludzi i maszyn a także siły w sferze handlu i przemysłu – rozrastające się na gruncie nieznanego dotąd rozwoju rynku i postępu technicznego, w sferze kultury – dające początek najróżniejszym ‘ruchom’ zdolnym przemówić do szerokich mas oraz nowe siły polityczne – dzięki którym można było zdobywać bezwzględną supremację we wszystkich zakątkach świata.
Prym wiodły Wlk. Brytania i Niemcy. W oczach ówcześnie żyjących ludzi siły te były przedmiotem podziwu i źródłem nadziei. Kiedy odkryto elektryczność nikt nie kwestionował płynących z tego faktu korzyści, a uprzemysłowienie i kolonializm uważano za duży krok naprzód dla wszystkich, których te procesy dotyczyły. Modernizacja czyli seria przemian którym podlegały społeczeństwa przeszła drogę od ‘zacofania’ do ‘nowoczesności’ gdzie punktem wyjścia było społeczeństwo rolnicze, oparte na klasie chłopskiej, gdzie większość ludzi pracuje na roli i wytwarza żywność na własne potrzeby, a celem społeczeństwo miejskie i uprzemysłowione, nowoczesnego typu, w którym większość ludzi zarabia na życie mieszkając w miastach i pracując w fabrykach. (Jako pierwsze tego rodzaju modernizacji doświadczyły rejony Wlk. Brytanii, a zaraz po nich tereny złóż węgla w Belgii, w Zagłębiu Ruhry i na Śląsku.)
Modernizacja obejmowała najpierw porty, potem stolice, a wreszcie całe kraje dla których bodźcem stał się przemysł. Kiedy docierała za ocean – albo za sprawą imperialistycznej gospodarki prowadzonej w koloniach, albo dzięki lokalnym inicjatywom – traktowano ją jako rodzaj ‘europeizacji”. W ten sposób modernizacja stała się znaczącą częścią światowego systemu gospodarki ale także zaczęła funkcjonować jako kryterium rozróżnienia między krajami ‘rozwiniętymi’ i ‘rozwijającymi się’. W większości krajów zarysowały się wyraźne kontrasty pomiędzy zmodernizowanymi rejonami wokół metropolii a prowincjami leżącymi z dala od głównych ośrodków.
Z powodu różnic w tempie rozwoju zarówno między państwami, jak i w granicach państw bardzo mocno zarysowały się istniejące w Europie kontrasty gospodarcze. W ciągu XIX w. Wyłoniły się dwie odrębne strefy gospodarcze:
- rozwinięta, wybitnie uprzemysłowiona i zmodernizowana strefa na Północy i Zachodzie
- zacofana, wprawdzie uprzemysławiająca się, ale w większości nie zmodernizowana strefa na Południu i Wschodzie
Pierwsza uczestniczyła w ‘światowej gospodarce morskiej’ mogąc wspierać swe działania przez zdobywanie zamorskich kolonii. Druga spełniała tylko funkcję uzależnionego od innych źródła żywności, surowców i taniej siły roboczej, a także służyła jako zniewolony rynek zbytu.
Przyczyny rewolucji
Proces rewolucji przemysłowej wyznaczało wiele czynników odgrywających znaczącą rolę w dziedzinie gospodarczej, społecznej, kulturalnej, psychologicznej, politycznej i dotyczącej wojska. I tak:
- produkcja rolna wzrastała w wyniku stopniowego wprowadzania nowoczesnych maszyn a export maszyn rolniczych był głównym składnikiem handlu pomiędzy regionami przemysłowymi i nieuprzemysłowionymi
- wzrost liczby maszyn oznaczał spadek liczby rąk potrzebnych do pracy na farmach i w rezultacie wzrost liczby ludzi gotowych podjąć wędrówkę do miast szukając pracy w fabrykach
- mobilność siły roboczej wzrosła znacznie w latach wojen rewolucyjnych, kiedy zniesiono pańszczyznę a miliony żołnierzy nie powróciły już do swych rodzinnych wsi
- obok węgla wprowadzono nowe źródła energii – najpierw gaz, potem ropę naftową a w końcu elektryczność wykorzystywaną na skalę przemysłową
- w coraz szerszym zakresie stosowano napędzane energią maszyny i silniki, a największe znaczenie w tej dziedzinie miało wprowadzenie narzędzi mechanicznych czyli maszyn służących do wytwarzania innych maszyn, oraz narzędzi z napędem mechanicznym, które pozwalały na wyeliminowanie siły ludzkich mięśni przy wykonywaniu operacji wymagających dużego nakładu energii
- epoka kolei żelaznej otrzymała tanią stal wysokiej jakości, z której poza szynami wyrabiano elementy mostów, okrętów, statków, budynków czy amunicji a na potrzeby produkcji narzędzi i artylerii wprowadzono nowe stopy
- transport poczynił olbrzymie postępy pod względem prędkości, skuteczności i wygody, utwierdzono nawierzchnię dróg, skonstruowano wiszący most, zagęszczono sieć kolei, która przewoziła coraz więcej pasażerów i towarów, z coraz większą prędkością i coraz taniej
- wynaleziono balon wypełniony gorącym powietrzem, wyparty następnie przez sterowiec a potem przez aeroplan, w późniejszych latach do grona tego rodzaju wynalazków dołączył szybowiec, samolot napędzany silnikiem benzynowym i jednopłatowiec
- rozwinął się system komunikacji, wprowadzono jednolity system usług pocztowych umożliwiający ludziom szybką wymianę korespondencji a wynalazek elektrycznego telegrafu, telefonu oraz radia umożliwił błyskawiczne przekazywanie informacji na wielkie odległości
- proporcjonalnie do wzrostu dochodów wzrastały inwestycje kapitałowe
- wzrost liczby ludności, coraz łatwiejsza dostępność skupisk ludzkich i coraz rozleglejsze obszary dobrobytu, a także wyłanianie się zupełnie nowych potrzeb miały wpływ na szybki rozwój rynków krajowych
- otwarcie nowych kontynentów – zwłaszcza Ameryki i Afryki – jakie nastąpiło w wyniku pędu do zdobywania kolonii, niedostatku surowców w macierzystych krajach i głodu coraz szerszego asortymentu towarów za granicą wpłynęło na szybki rozwój handlu zagranicznego przez co rynki wewnętrzne i zagraniczne stały się od siebie nawzajem zależne
Rewolucja przemysłowa nabrała rozmachu, nastąpił duży szereg konsekwencji. Rozwój gospodarki pieniężnej przemienił samowystarczalnych chłopów w opłacanych robotników, klientów i płatników podatków a z każdą z tych ról wiązały się nowe potrzeby i aspiracje. Do powszechnego obiegu wszedł pieniądz papierowy. Ludzi kształcono w szerokim zakresie nowych umiejętności i technologii. Duża liczba nowych odkryć w nauce i technice dała początek sponsorowaniu badań naukowych i wynalazczości. Potrzeba usług finansowych pociągnęła za sobą powstanie rozlicznych towarzystw kredytowych, banków oszczędnościowych i towarzystw ubezpieczeniowych. Wzrost liczby transakcji handlowych przyczynił się do normalizacji miar, wag i waluty.
Rewolucja przemysłowa na wsi
Punktem wyjścia jest tradycyjny typ społeczeństwa rolniczego, opartego na klasie chłopskiej, w którym większość ludzi pracuje na roli i wytwarza żywność na własne potrzeby, celem jest natomiast społeczeństwo miejskie i uprzemysłowione nowoczesnego typu, w którym większość ludzi zarabia na życie, mieszkając w miastach i pracując w fabrykach. Masy ludności chłopskiej cierpiały coraz większą biedę. Wprawdzie chłopi byli wolni od wcześniejszych obowiązków na roli, ale nie stworzono im warunków do poprawy własnego losu w miastach. Nie mogli korzystać z dobrodziejstw jakie niosło ze sobą nowoczesne rolnictwo i tylko w ograniczonym stopniu znajdowali zatrudnienie w przemyśle. W dodatku państwo musiało na nich nakładać coraz większe podatki.
Produkcja rolna wzrastała w wyniku stopniowego wprowadzania nowoczesnych maszyn od konnych kosiarek Mckornicka (1832) przez parowe młocarnie, aż po traktory z silnikami benzynowymi (1905). Eksport maszyn rolniczych był głównym składnikiem handlu między regionami przemysłowymi i nieuprzemysłowionymi. Wzrost liczby maszyn oznaczał spadek liczby rąk potrzebnych do pracy na farmach i w rezultacie wzrost liczby gotowych podjąć wędrówkę do miast i fabryk.
Mobilność siły roboczej wzrosła znacznie w latach wojen rewolucyjnych, kiedy we Francji, Włoszech i Hiszpanii zniesiono pańszczyznę, a miliony żołnierzy opuściło domy rodzinne na wsi, aby już do nich nigdy nie wrócić. W Europie Wschodniej wyzwolenie chłopów pańszczyźnianych odbywało się w ciągu kilku następnych dziesięcioleci. W latach 1811-1848 w Prusach nastąpiła rektyfikacja pracy na roli i często pociągała za sobą wypędzanie chłopów siłą. Natomiast w Austrii pańszczyznę zniesiono z dnia na dzień w 1848. W imperium rosyjskim wyzwolenie chłopów przeprowadzono na mocy ukazu z 1861r, w Królestwie Polskim na podstawie ukazu z kwietnia 1864.
Gdy rewolucja przemysłowa nabrała pędu nastąpił szereg konsekwencji. W sferze czysto gospodarczej rozwój gospodarki pieniężnej przemienił samowystarczalnych chłopów w opłacalnych robotników, klientów, płatników podatków.
W miejsce dawnego miejskiego rozróżnienia między szlachtą i chłopami pojawił się nowy miejski podział na klasy średnie i klasy pracujące.
Również zmieniła się sytuacja kobiet na wsi. Tradycyjny model życia na wsi zapewnił kobiecie sprawiedliwy przydział pracy do wykonania, a życie w dużej rodzinie zmniejszyło ciężar, jakim jest rodzenie i wychowywanie dzieci. Natomiast nowoczesny model życia w mieście przemienił mężczyznę w podstawowego żywiciela rodziny, pozostawiając kobiecie rolę zdanej na własne siły gospodyni lub w przypadku klasy pracującej- potrójną rolę przepracowanej robotnicy, gospodyni domowej i rodzicielki
Wynalazki XIX w.
Drugą rewolucje przemysłową zapoczątkowała kolejna seria wynalazków z przełomu XIX i XX wieku. Najważniejsze z nich to opracowanie w 1852 roku przez Łukasiewicza metod rafinacji ropy naftowej, co pozwoliło wykorzystać ropę jako surowiec energetyczny. Upowszechnienie elektryczności, oświetlenia i napęd maszyn zawdzięczamy wynalezieniu przez Edisona żarówki w 1879. Przełomem w dziedzinie transportu było skonstruowanie przez Diesla silnika spalinowego. Ropa zaczęła stopniowo wypierać trudniejszy w transporcie i mniej kaloryczny węgiel, nastąpił rozwój hutnictwa miedzi i aluminium.
Rozwijał się przemysł chemiczny związany także z przetwórstwem ropy naftowej. Szczególną rolę odgrywały porty, które umożliwiały transport ropy, oraz wielkie aglomeracje miejskie, stanowiące duże rynki zbytu. Utraciła znaczenie Wielka Brytania, dominowały Stany Zjednoczone, Japonia, Niemcy i Rosja. W 1895 roku na ulice miast Anglii wyjechały pierwsze elektryczne tramwaje. Dało to początek zastosowania silnika elektrycznego w kolejnictwie. Transport ten był szybszy i bardziej efektywny gospodarczo. Rozwój transportu kolejowego zrewolucjonizował budownictwo dróg i mostów. W końcowych latach stulecia zbudowano tunel w Alpach łączący Włochy ze Szwajcarią. W 1914 roku zakończono budowę Kanału Panamskiego ,łączącego Atlantyk z Pacyfikiem.. Do największych osiągnięć tamtego okresu możemy zaliczyć oddanie 17 listopada 1869 roku do użytku Kanału Sueskiego, łączącego Może Śródziemne z Morzem Czerwonym. Kanał ten od długości 161 km skrócił drogę morską z Europy do Azji, w stosunku do dotychczasowej trasy wokół Przylądka Dobrej Nadziei o ponad 4500 mil morskich. Kolejnym ważnym osiągnięciem było położenie 5 sierpnia 1858 roku pierwszego kabla podmorskiego o długości 3745 km łączącego Anglię z Ameryką. Pomimo, że połączenie to działało bardzo krótko - tylko do 1 września tego samego roku - pozwoliło na zebranie doświadczeń i umożliwiło w przyszłości utworzenie stałych połączeń pomiędzy Europą a „Nowym Światem”. Rozwój komunikacji i ułatwienie wymiany informacji przyczyniły się do wielu nowych odkryć geograficznych. Dotarto do serca Afryki i odkryto źródła Nilu, rozpoczęły się badania Syberii i obszarów okołobiegunowych. Polski geograf, geolog i podróżnik Edmund Strzelecki zdobył najwyższy szczyt Australii, który nazwał Górą Kościuszki. Odkrył również pokaźne złoża złota na kontynencie australijskim. Powstał nowy rodzaj transportu-samochód. W 1885 roku dwaj Niemcy: Karol Benz i Gotlib Daimler zbudowali pierwszy samochód z silnikiem spalinowym, a w 1903 roku Amerykanie - bracia Wilbur i Orville Wright zastosowali silnik spalinowy do napędu samolotu. Wynalazek miał ogromne znaczenie dla transportu i życia codziennego.
Komunikacja to również rozwój łączności. Szczególne znaczenie w dziedzinie łączności miało skonstruowanie pierwszego telefonu przez Guglielmo Marconiego w latach 1895-1897. Liczne odkrycia naukowe zmieniły pogląd człowieka na świat, a jednocześnie stworzyły podstawy nowoczesnej produkcji przemysłowej. W krajach rozwiniętych gospodarczo nastąpił rozwój oświaty. Było to spowodowane wzrostem zamożności społeczeństwa i przejęciem organizacji i zarządzania szkolnictwem przez państwo. Na przełom XIX i XX wieku przypadł także rozkwit światowej literatury. Pogłębiające się różnice społeczne, poszerzenie horyzontów, lepsza edukacja, wzrost wiedzy o otaczającym świecie, wszystko to sprzyjało powstawaniu coraz to nowszych dzieł literackich. Były to dzieła zróżnicowane zarówno pod względem formy jak i treści. W drugiej połowie XIX wieku dziedziną działalności kulturalnej, która rozwijała się najszybciej, była prasa. U podstaw tego rozwoju leżały: zmniejszanie się liczby analfabetów, rozszerzenie się prawa wyborczego oraz ustroju konstytucyjnego i systemu rządów parlamentarnych, rozkwit życia politycznego, co przejawiało się we wzroście znaczenia stronnictw i partii politycznych.
Podejmowane w pierwszej połowie XIX wieku próby fotograficznego przedstawiania ruchu dały w pełni pozytywny wynik dzięki wynalazkowi kinematografu, dokonanemu w 1895 roku przez braci Lumiere. W dwa lata później rozpoczęto produkcję aparatów filmowych oraz urządzeń do kopiowania i wywoływania filmów. W tym samym roku-1897- powstała pierwsza wytwórnia filmowa. W 1902 roku podjęto próby udźwiękowienia filmów. Sztuka filmowa była bez ustanku udoskonalana zarówno pod względem technicznym, jak i artystycznym. W latach 1898- 1906 rozpoczęto doświadczenia nad produkcją filmu barwnego, poprawiono także płynność obrazu. Skonstruowanie w 1910 roku ręcznej kamery pozwoliło na poszerzeni gamy usług oferowanych za pomocą „ruchomego obrazu”. Rozpoczęto kręcenie filmów reportażowych przedstawiających wydarzenia w świecie. Osiągnięcia te stanowią jedynie cząstkę tego co dokonano w wieku XIX.
Rewolucje przemysłowe doprowadziły do rozwoju szkolnictwa wyższego i średniego. Każdy człowiek mógł być teraz wykształcony i zmniejszyła się liczba ludzi niewykształconych co dobrze wpływało na rozwój krajów. Wprowadzono nowoczesne uprawy ziemi oraz zakończono proces ogradzania pól. Wynaleziono najróżniejsze maszyny które pomagały ludziom w pracy i w życiu codziennym. Rozwinął się transport, powstały koleje, samochód co bardzo ułatwiło i przyspieszyło ludziom przemieszczanie się po najbliższych terenach jak i podróżowanie po całym świecie. Były również negatywne skutki rewolucji. Takie jak np. utworzenie fabryk które zanieczyszczały środowisko. Wytwarzanie przez maszyny kurzu, bakterii oraz różnych trucizn w powietrzu.
Przemiany gospodarcze bardzo wpłynęły na nasze dzisiejsze życie. Są tego plusy ale również i minusy. Uważam jednak że nie jesteśmy w stanie obyć się dzisiaj bez nowoczesnych urządzeń. Uważamy to za rzecz normalna. Jednak nie pamiętamy że kiedyś ludzie obywali się bez tego wszystkiego chociaż żyło im się trudniej. Coraz bardziej staramy sobie ułatwiać życie co nie zawsze jest dobre. Ludzie stają się bardziej leniwi. Właściwie wszystkie dzisiejsze wynalazki są oparte na pomysłach XIX wieku i towarzyszą nam codziennie przez całe nasze życie.