‘powstać na nowo po całkowitym zniszczeniu’; zwrot, w mitol. grec. Feniks – legendarny ptak z Etiopii, który pod koniec długiego życia spalał się na stosie, a z popiołów odradzał się na nowo. Stał się symbolem odmłodzenia i zmartwychwstania; Jęz.
‘być w bardzo złym stanie zdrowia, być bliskim śmierci’; zwrot, eufem.; przestarz. księża obora/księże podwórko to eufem. określenie cmentarza, bowiem dawniej na wsiach cmentarze zakładano zazwyczaj na ziemi należącej do proboszcza, oboranej przed ogrodzeniem go płotem lub rzadziej murem; A juści, gdzieżby ta szli, na taki psi czas; rano byli u Kozłów, ale z Magdą jest krucho, na księżą oborę patrzy, to i nic poradzić, nie poradzili. – W. Reymont.
‘być bardzo silnym i zdrowym’; zwrot; On to ma końskie zdrowie, choroby omijają go z daleka. – Internet.
‘człowiek silny, odważny, nieugięty, kierujący się zasadami’,wyr. rzecz.;
‘powszechny, nieopanowany, nagły, często nieuzasadniony strach’; wyr. rzecz., mitol. Od imienia grec. bożka Pana, wzbudzającego swym krzykiem w chwilach gniewu wielki lęk wśród ludzi i zwierząt; Wszyscy kolejni trenerzy żyli w panicznym strachu przed porażką i przed właścicielem.
‘ufać komuś całkowicie’; zwrot, stp., hist. Zwrot pochodzi od imienia Zawiszy Czarnego z Garbowa, polskiego rycerza i dyplomaty, uczestnika bitwy pod Grunwaldem i delegata na sobór w Konstancji, gdzie miano rozsądzić spór polsko–krzyżacki. Już za życia cieszący się sławą „rycerza bez skazy i zmazy”, Zawisza przeszedł do historii jako człowiek prawy, wiernie służący królowi, broniący wiary aż do śmierci. Zginął z rąk Turków w 1428 r., nie chcąc ustąpić z pola walki i pozostawić swoich...
‘być obłudnym, podstępnym, fałszywym, być zdrajcą’; zwrot, bibl. ( Judasz – jeden z dwunastu apostołów, który zdradził Jezusa i wydał go za trzydzieści srebrników wysłannikom Sanhedrynu; Mt 26, 14-16; Mk 14, 10-11; Łk 22, 1-6); (…) ale są i fuszerzy obrzydliwi, niedźwiedzie źle się przysługujący; albo też judasze z miną z głupia frant, dobroduszną i obleśną, źle podpowiadający . – K. Makuszyński, Bezgrzeszne.
‘kobieta zachowująca się jak młoda, niedoświadczona osoba’; wyr. rzecz., teatr. W sztuce aktorskiej pierwsza naiwna to ‘rola młodej, niedoświadczonej dziewczyny, aktorka grająca taką rolę’.
‘wracać do siebie, do swojego, dawnego domu, do swojej, dawnej siedziby, do swojego kraju’; zwrot.
‘niezgrabnie się poruszać, potrącając lub przewracając różne rzeczy’; ‘postępować niezręcznie w kontaktach z ludźmi’; zwrot. Jedna ze starszych wersji tego porównania (1904 r.) brzmi: zachowywać się jak święty słoń wprowadzony do sklepu z porcelaną . Czy ktoś kiedyś wprowadzał słonie do sklepu? Chyba nie, bo np. w jęz ang. w podobnym porównaniu słonia zastępuje byk. Chodzi więc o wyolbrzymienie przeciwieństw: z jednej strony wielkie i ciężkie zwierzę, a z drugiej – krucha porcelana....
‘praca monotonna, żmudna, wymagająca cierpliwości i dokładności’; wyr. rzecz., hist. Od imienia i działalności św. Benedykta z Nursji, żyjącego w V/VI w., założyciela klasztoru na Monte Cassino, w którym zakonnicy zajmowali się kopiowaniem i iluminowaniem rękopisów; Życie Benedykta z Nursji i otaczających go mnichów wypełniały modlitwy, lektura Pisma Świętego oraz praca polegająca na przepisywaniu ksiąg, stąd powiedzenie benedyktyńska praca. – „Victor G”; Internet.
‘ktoś jest niemuzykalny, nie ma słuchu muzycznego’; wyr. określ.
‘pozbawić kogoś stanowiska, pozycji, znaczenia’; zwrot, obycz. rycer., podczas turniejów lub w trakcie walki starano się przeciwnika wysadzić z siodła, zrzucić z konia; Gdyby Jaruzelski nie ustanowił stanu wojennego, to by go wysadzili z siodła. – TVP 2.
‘podejść kogoś podstępnie, wyprowadzić w pole, oszukać’; zwrot, obycz.; poch. ze średniowiecznych zwyczajów rycerskich – oznaczał wtedy trudny do odparowania cios zadany bronią trzymaną w lewej ręce; mańka – przestarz. ‘lewa ręka’, stąd: mańkut ‘człowiek leworęczny’.
‘postępować bezwzględnie, starać się osiągnąć cel za wszelką cenę’; zwrot, filoz. Nawiązanie do powiedzenia: cel uświęca środki , znanego m.in. z „Księcia” N. Machiavellego; Z tego, co piszesz, wnioskuję, że nie chcesz tego chłopaka zdobyć za wszelką cenę, idąc po trupach . – „Victor G”; (...) l udzie są straszni/po trupach idą/wiadomo stado/moja droga (...) – T. Różewicz.
‘groźny, surowy wyraz twarzy; zasępiona, niezadowolona mina’; wyr. rzecz., mitol. – od imienia Marsa – rzym. boga wojny; Wszyscy wychodzący mieli marsowe miny. – Internet.
‘nie zwracać uwagi na czyjeś słowa, nie przejmować się nimi’; zwrot; Magda puściła jego uwagę mimo uszu . – „Victor G”.
‘skomplikowany problem, zawiła, trudna do rozwiązania sprawa’; wyr. rzecz. (zwykle tworzy zwrot w połączeniu z czas.: przeciąć, rozciąć … – ‘rozstrzygnąć bardzo trudną, skomplikowaną sprawę w sposób stanowczy, radykalny’), starożyt. grec. Wyrażenie węzeł gordyjski nawiązuje do podania, wg którego Aleksander Macedoński rozciął mieczem kunsztowny węzeł zawiązany przez Gordiosa I, ojca Midasa, króla Frygii. Zgodnie z przepowiednią ten, kto rozsupła ten węzeł, miał otrzymać władzę nad Azją...
‘coś nieznanego, świadomie nieopisanego; fakty z przeszłości, fragmenty historii jakiegoś narodu skrzętnie przemilczane, tuszowane ze względów polit.; miejsca, zjawiska, wydarzenia niezbadane’; wyr. rzecz. (najczęściej w l. mn.); (…) zostało jeszcze trochę miejsca/zostało kilka białych plam – T. Różewicz.
‘piękne, urocze, rozkoszne, szczęśliwe miejsce, gdzie są szczególnie sprzyjające warunki do życia’; wyr. rzecz., relig. raj w niektórych religiach ‘kraina szczęśliwości, miejsce pobytu Boga/bogów i jego wybrańców’; Wielu z nich sądziło, że po 1989 roku, choć nie zbudujemy od razu raju na ziemi, to przynajmniej otrząśniemy się z dawnego kłamstwa. – W. Łysiak
‘powód, przyczyna kłótni, nieporozumienia’; wyr. rzecz., mitol.; Jabłko z napisem „Najpiękniejszej” przyznał Parys Afrodycie, dzięki czemu dostał Helenę, co stało się z kolei przyczyną wojny trojańskiej.
‘o człowieku: radosny, wesoły, szczęśliwy’; wyr. określ. (tyt. piosenki (1968) wykonywanej przez „Skaldów”); Gdy jedziemy na klasowy biwak, jestem cały w skowronkach. – „Victor G”.
‘mieć polot, entuzjazm, zapał do działania’; zwrot, przyr.; Internet.
‘czule rozmawiać ze sobą, okazując miłość, sympatię; czulić się do siebie’; zwrot, przyr.; Wiadomo, że po jakimś czasie Marta i Jacek znajdą sobie przytulny kącik i zaczną gruchać jak dwa gołąbki. – „Victor G”.
‘rozum i doświadczenie, racjonalne i empiryczne podejście do świata’; wyr. rzecz., liter. – „Czucie i wiara silniej mówią do mnie/Niż mędrca szkiełko i oko” – fragm. „Romantyczności” A. Mickiewicza); (…) to jest w każdym/lecz głęboko niepotrzebne tutaj szkiełko i oko. – „Wena”, zespół „Kaliber 44”.
‘bardzo się czymś zainteresować, znaleźć jakąś pasję’; zwrot, medyc.; Już w młodości było widać, że chłopiec połknął bakcyla sportu. – Internet.
‘uporczywie o coś prosić, coś przypominać,domagać się czegoś’; zwrot; (...) nie będę panu wiercić dziury w brzuchu/pytając co pan sądzi o Mertonie (...). – J. Twardowski.
‘coś, co sprawia wiele cierpień, bólu’; wyr. rzecz., mitol. Zatruta tunika, którą dał żonie Herkulesa, zraniony przez niego centaur, zapewniając, że dzięki niej zachowa miłość męża. Gdy Herakles zakochał się w Joli, Dejanira przesłała mu szatę. Kiedy heros założył ją, zmarł w strasznych męczarniach, ponieważ zatruta krew wżarła się w jego ciało’; wyr. rzecz.
‘znaleźć się w sytuacji, w której niebezpieczeństwo zagraża z dwóch stron, w sytuacji bez wyjścia, między młotem a kowadłem’; zwrot, liter. ant. – Homer, „Odyseja”. Dwa potwory morskie znajdujące się po obu stronach cieśniny morskiej. Gdy przepływały między nimi statki, wpadały albo do pyska Scylli, albo w wiry Charybdy; Znajduję się w nieustannym wewnętrznym klinczu, między Scyllą a Charybdą. – referat na konferencji.
‘wyrok sprawiedliwy, odznaczający się niezwykłą mądrością i prawością, uwzględniający interesy obydwu stron często o zaskakującej formule rozstrzygnięcia’; wyr. rzecz., bibl. (Wyrażenie jest aluzją do słynnego przykładu mądrości i sprawiedliwości króla izraelskiego Salomona – 1 Krl 3, 16-28: Dwie mieszkające razem nierządnice urodziły niemal jednocześnie synów, jedno dziecko zmarło w nocy. Przyszły do Salomona, aby je rozsądził, każda bowiem twierdziła, że żywy chłopiec jest jej synem....
‘zachowanie godne rycerza, waleczny, mężny postępek’; wyr. rzecz.; Internet.
‘bezskutecznie próbować kogoś przekonać, tłumaczyć coś komuś bez rezultatu, bezskutecznie upominać się o coś, na darmo przekonywać, pouczać kogoś’; zwrot, obycz. O. Kolberg opisuje dawny zwyczaj wigilijny, polegający na rzucaniu grochem na ścianę i wypowiadaniu zaklęcia: „wilku, wilku, chodź do grochu; jak nie przyjdziesz, to nie przychodź aż do siego roku”. Wilk nie przychodził na wigilijną wieczerzę; rzucanie grochem o ścianę było więc czynnością daremną, pozbawioną sensu; Upominanie się...
‘wystąpić jawnie, szczerze, bez obłudy; ujawnić swoje stanowisko’; zwrot, milit. przyłbica dawn. ‘hełm z żelazną ruchomą zasłoną na twarzy; ruchoma zasłona w tym hełmie’; P an prezydent z otwartą przyłbicą stanął przed młodzieżą. – TV Trwam; Możemy chodzić z otwartą przyłbicą. – TV Vectra.
‘o kimś ruchliwym, niespokojnym, żądnym przygód, awanturniku’; wyr. rzecz.; Był takim niespokojnym duchem. – „Moje Miasto”.
‘znaleźć się w trudnej, skomplikowanej, zawiłej sytuacji’; zwrot; W mitol. grec. Labirynt zbudowany na Krecie przez Dedala dla Minotaura, którego zabił Tezeusz dzięki pomocy Ariadny (por. też dojść po nitce do kłębka )
‘czuć się wyjątkowo dobrze, komfortowo’; zwrot, relig. (por.raj na ziemi); W domu, jak zwykle było bardzo przyjemnie, czułem się jak w raju, nie chciało mi się wyjeżdżać. – TVP 2.
‘walczyć bardzo odważnie, zaciekle, nieustępliwie’; zwrot, przyr.; lew jest nazywany królem zwierząt; symbolizuje władzę, siłę, majestat, odwagę; Walczył o tę spółkę jak lew.
‘zdobyć doświadczenie w jakiejś dziedzinie, specjalności; stać się fachowcem, specjalistą’; zwrot związany jest z dawn. ceremoniałem pasowania na rycerza, podczas którego nowo pasowany rycerz otrzymywał ostrogi; ostroga ‘bodziec u buta jeźdźca’; Ten pisarz zdobył ostrogi w czasach stalinowskich. – TV Trwam.
wabik; coś, co kusi, nęci, pociąga’; wyr. rzecz. Syreny to w mitol. grec. nimfy wabiące, czarujące śpiewem – kto nieświadom zbliżył się i posłuchał ich głosu, ten nie wracał już do domu; (…) to tzw. „szary odbiorca”, który ulega syrenim śpiewom mowotwórczej loży farmazonów (…). – W. Łysiak.
‘coś ważnego w życiu osiągnąć, odnieść sukces’; zwrot; (…) czternastoletnia dziewczyna, to – istny fenomen; drukowała już swoje utwory w piśmie humorystycznym, a redaktor tego pisma mówił, że zajdzie ona daleko. – J. Szaniawski.
‘sprawić, żeby ktoś zaczął realnie myśleć, zmusićkogoś do porzucenia mrzonek, marzeń, otrzeźwić kogoś’; zwrot; Postanowiliśmy sprowadzić ją na ziemię.
‘wykrzyknienie o znaczeniu: a niech tam, mniejsza o to, wszystko jedno, dajmy temu spokój’; fraza, kary. Niegdyś były to słowa kierowane do kata, który miał ofiarę przypalać żelazem. Kiedy słyszał takie polecenia, przypalał ofiarę podaną liczbę razy. Nikt nie wytrzymywał więcej niż dwu-, trzykrotnego przypalania, dlatego okrzyk „pal go sześć” oznaczał, że skazańcem nie trzeba się już przejmować; Powtarzamy, pal sześć brak zębów, ale z tych pozostałych kamień mógłby zdjąć. – „Angora”.
‘dwie różne strony czegoś, dwa aspekty jakiejś sprawy; o czyimś dwuznacznym, zmiennym postępowaniu, sposobie bycia, charakterze’; wyr. rzecz., mitol.; Janus – rzym. bóg słońca, bram, domów, miast i początku przedstawiany o dwu głowach zrośniętych potylicami, o dwu twarzach zwróconych w przód i w tył, w przyszłość i w przeszłość.
‘rozsyłać wiadomość’; zwrot, hist. Dawniej rozesłanie wici polegało na wezwaniu na wyprawę wojenną lub wiec przez rozsyłanie witek łozowych, pęku powrozów lub ognisk zapalonych na wzgórzach, też informowanie o niebezpieczeństwie; później: uniwersały królewskie wzywające pospolite ruszenie; Internet.
‘pod opieką, przewodnictwem, patronatem’; pierw. znaczenie ‘pod osłoną, puklerzem’; wyr. określ., mitol. Egida była tarczą sporządzoną przez Hefajstosa z metalu i pokryta skórą kozy Amaltei; cudowny atrybut Zeusa, później Ateny i Apollina; Internet.
‘wyzwać kogoś na pojedynek, wypowiedzieć komuś walkę, stanąć do polemiki z kimś’; zwrot, stp. obycz. rycer. Według średniowiecznego obyczaju rycerskiego rzucenie rękawicy oznaczało wyzwanie na pojedynek, a podjęcie jej – przyjęcie wyzwania; „Grupie trzymającej władzę” rzucają rękawicę bez strachu. – W. Łysiak.
‘coś jest już niemodne, przestarzałe, nie na czasie’; zwrot, gw. młodz., zapoż. z franc.; passé – ‘miniony, przebrzmiały, niemodny’ (por. trendy); Wąski pasek materiału, więcej odkrywający niż zasłaniający, jest „passe”!
‘okres wielkiego zamieszania, chaosu, popłochu’; wyr. rzecz., bibl. (Według religii chrześcijańskiej dzień sądu ostatecznego, mający nastąpić przy końcu świata. Mt 11, 22: „Toteż wam powiadam: Tyrowi i Sydonowi lżej będzie w dzień sądu niż wam”. Wyrażenie używane w związkach odkładać, czekać do sądnego dnia; sądny dzień ci się przyśni .); w stp. też ‘dzień, w którym odbywały się sądy’; Będą zazdrościć aż do dnia sądnego/Jeden drugiemu. A czego? – Niczego. – J. Sztaudynger.
‘ktoś pracuje bardzo szybko, bardzo wydajnie’; zwrot.