‘wyrok sprawiedliwy, odznaczający się niezwykłą mądrością i prawością, uwzględniający interesy obydwu stron często o zaskakującej formule rozstrzygnięcia’; wyr. rzecz., bibl. (Wyrażenie jest aluzją do słynnego przykładu mądrości i sprawiedliwości króla izraelskiego Salomona – 1 Krl 3, 16-28: Dwie mieszkające razem nierządnice urodziły niemal jednocześnie synów, jedno dziecko zmarło w nocy. Przyszły do Salomona, aby je rozsądził, każda bowiem twierdziła, że żywy chłopiec jest jej synem....
‘znaleźć się w sytuacji, w której niebezpieczeństwo zagraża z dwóch stron, w sytuacji bez wyjścia, między młotem a kowadłem’; zwrot, liter. ant. – Homer, „Odyseja”. Dwa potwory morskie znajdujące się po obu stronach cieśniny morskiej. Gdy przepływały między nimi statki, wpadały albo do pyska Scylli, albo w wiry Charybdy; Znajduję się w nieustannym wewnętrznym klinczu, między Scyllą a Charybdą. – referat na konferencji.
‘czuć się wyjątkowo dobrze, komfortowo’; zwrot, relig. (por.raj na ziemi); W domu, jak zwykle było bardzo przyjemnie, czułem się jak w raju, nie chciało mi się wyjeżdżać. – TVP 2.
‘walczyć bardzo odważnie, zaciekle, nieustępliwie’; zwrot, przyr.; lew jest nazywany królem zwierząt; symbolizuje władzę, siłę, majestat, odwagę; Walczył o tę spółkę jak lew.
‘zdobyć doświadczenie w jakiejś dziedzinie, specjalności; stać się fachowcem, specjalistą’; zwrot związany jest z dawn. ceremoniałem pasowania na rycerza, podczas którego nowo pasowany rycerz otrzymywał ostrogi; ostroga ‘bodziec u buta jeźdźca’; Ten pisarz zdobył ostrogi w czasach stalinowskich. – TV Trwam.
‘pod opieką, przewodnictwem, patronatem’; pierw. znaczenie ‘pod osłoną, puklerzem’; wyr. określ., mitol. Egida była tarczą sporządzoną przez Hefajstosa z metalu i pokryta skórą kozy Amaltei; cudowny atrybut Zeusa, później Ateny i Apollina; Internet.
‘znaleźć się w trudnej, skomplikowanej, zawiłej sytuacji’; zwrot; W mitol. grec. Labirynt zbudowany na Krecie przez Dedala dla Minotaura, którego zabił Tezeusz dzięki pomocy Ariadny (por. też dojść po nitce do kłębka )
‘ktoś pracuje bardzo szybko, bardzo wydajnie’; zwrot.
‘na tych samych zasadach; w niczym nikomu nie ustępując, będąc dla kogoś równorzędnym partnerem’; wyr. określ.
‘bezskutecznie próbować kogoś przekonać, tłumaczyć coś komuś bez rezultatu, bezskutecznie upominać się o coś, na darmo przekonywać, pouczać kogoś’; zwrot, obycz. O. Kolberg opisuje dawny zwyczaj wigilijny, polegający na rzucaniu grochem na ścianę i wypowiadaniu zaklęcia: „wilku, wilku, chodź do grochu; jak nie przyjdziesz, to nie przychodź aż do siego roku”. Wilk nie przychodził na wigilijną wieczerzę; rzucanie grochem o ścianę było więc czynnością daremną, pozbawioną sensu; Upominanie się...
‘mieć w związku z czymś wątpliwości, nie być pewnym czegoś, doznawać różnych, skrajnych uczuć’; zwrot; Nie wiedziałam, co mam o tym wszystkim myśleć, miałam mieszane uczucia . – Internet; Niektórzy z mieszanymi uczuciami przyjęli pomysł. – „Nowy Dzień”.
‘wykrzyknienie o znaczeniu: a niech tam, mniejsza o to, wszystko jedno, dajmy temu spokój’; fraza, kary. Niegdyś były to słowa kierowane do kata, który miał ofiarę przypalać żelazem. Kiedy słyszał takie polecenia, przypalał ofiarę podaną liczbę razy. Nikt nie wytrzymywał więcej niż dwu-, trzykrotnego przypalania, dlatego okrzyk „pal go sześć” oznaczał, że skazańcem nie trzeba się już przejmować; Powtarzamy, pal sześć brak zębów, ale z tych pozostałych kamień mógłby zdjąć. – „Angora”.
‘poczucie beznadziejności, całkowita utrata nadziei, zwątpienie, nieszczęście’; wyr. rzecz.; Czarna dziewczyna, czarna rozpacz (tyt.) – „Angora”.
‘sprawić, żeby ktoś zaczął realnie myśleć, zmusićkogoś do porzucenia mrzonek, marzeń, otrzeźwić kogoś’; zwrot; Postanowiliśmy sprowadzić ją na ziemię.
‘ufać komuś całkowicie’; zwrot, stp., hist. Zwrot pochodzi od imienia Zawiszy Czarnego z Garbowa, polskiego rycerza i dyplomaty, uczestnika bitwy pod Grunwaldem i delegata na sobór w Konstancji, gdzie miano rozsądzić spór polsko–krzyżacki. Już za życia cieszący się sławą „rycerza bez skazy i zmazy”, Zawisza przeszedł do historii jako człowiek prawy, wiernie służący królowi, broniący wiary aż do śmierci. Zginął z rąk Turków w 1428 r., nie chcąc ustąpić z pola walki i pozostawić swoich...
‘przekonywać o czymś, co jest oczywiste, dowodzić czegoś, co jest bezsprzeczne’; zwrot; Dziś człowiek musi udowadniać, że nie jest wielbłądem . – W. Łysiak.
‘użalać się, ubolewać nad stanem czegoś, kogoś; potępiać coś, rozpaczać, lamentować’; zwrot, bibl. (Est 4, 1: „Skoro Marchodeusz dowiedział się o wszystkim, co czyniono, rozdarł szaty i okrył się worem, i [posypał głowę] popiołem, wyszedł na środek miasta i lamentował głośno i gorzko.”); (…) utworzyła się już klasa mówców i słuchaczy rozdzierających szaty nad naszym opłakanym charakterem narodowym. – W. Łysiak.
‘praca monotonna, żmudna, wymagająca cierpliwości i dokładności’; wyr. rzecz., hist. Od imienia i działalności św. Benedykta z Nursji, żyjącego w V/VI w., założyciela klasztoru na Monte Cassino, w którym zakonnicy zajmowali się kopiowaniem i iluminowaniem rękopisów; Życie Benedykta z Nursji i otaczających go mnichów wypełniały modlitwy, lektura Pisma Świętego oraz praca polegająca na przepisywaniu ksiąg, stąd powiedzenie benedyktyńska praca. – „Victor G”; Internet.
‘być w bardzo złym stanie zdrowia, być bliskim śmierci’; zwrot, eufem.; przestarz. księża obora/księże podwórko to eufem. określenie cmentarza, bowiem dawniej na wsiach cmentarze zakładano zazwyczaj na ziemi należącej do proboszcza, oboranej przed ogrodzeniem go płotem lub rzadziej murem; A juści, gdzieżby ta szli, na taki psi czas; rano byli u Kozłów, ale z Magdą jest krucho, na księżą oborę patrzy, to i nic poradzić, nie poradzili. – W. Reymont.
‘ukorzyć się, wyrazić skruchę, przyznać się do błędu’; zwrot, hist. Canossa – wieś w pn. Włoszech, gdzie w 1077 r. król niemiecki Henryk IV, popadłszy w konflikt z papiestwem i wyklęty przez Grzegorza VII, ukorzył się przed papieżem, odbył pokutę i uzyskał zdjęcie klątwy.; (…) praktycznie było to klasyczne przyjście na kolanach „do Canossy” . – W. Łysiak
‘uporczywie o coś prosić, coś przypominać,domagać się czegoś’; zwrot; (...) nie będę panu wiercić dziury w brzuchu/pytając co pan sądzi o Mertonie (...). – J. Twardowski.
‘kłócić się zawzięcie, mieć do kogoś pretensje; rwać się do bójki’; zwrot; J. Liberek.
‘powstać na nowo po całkowitym zniszczeniu’; zwrot, w mitol. grec. Feniks – legendarny ptak z Etiopii, który pod koniec długiego życia spalał się na stosie, a z popiołów odradzał się na nowo. Stał się symbolem odmłodzenia i zmartwychwstania; Jęz.
‘rzecz niedostępna, niedozwolona i przez to pociągająca, pożądana’; wyr. rzecz., bibl. (Rdz 2, 16-17: „A tak przykazał Pan Bóg człowiekowi: «Z wszelkiego drzewa tego ogrodu możesz spożywać do woli, ale z drzewa poznania dobra i zła nie wolno ci jeść, bo gdy z niego spożyjesz, niechybnie umrzesz»”.); (…) mogą znajdować przyjemność w odkrywaniu zakazanego owocu. – „Angora”; Ten cudowny dreszczyk zakazanego owocu, lęk, że zostanie nakryty – tego nie da się z niczym porównać, nawet z...
‘człowiek niepokorny, hardy, nie poddający się rygorom’; wyr. rzecz.; Wszyscy go lubiliśmy, ale miał opinię rogatej duszy. – Internet.
‘postępować właściwie, uczciwie’; ‘zmierzać we właściwym kierunku’; myśleć, rozumować prawidłowo’; zwrot; Chyba jesteś na dobrej drodze do wyprostowania swego życia.
‘o kimś ruchliwym, niespokojnym, żądnym przygód, awanturniku’; wyr. rzecz.; Był takim niespokojnym duchem. – „Moje Miasto”.
‘wyzwać kogoś na pojedynek, wypowiedzieć komuś walkę, stanąć do polemiki z kimś’; zwrot, stp. obycz. rycer. Według średniowiecznego obyczaju rycerskiego rzucenie rękawicy oznaczało wyzwanie na pojedynek, a podjęcie jej – przyjęcie wyzwania; „Grupie trzymającej władzę” rzucają rękawicę bez strachu. – W. Łysiak.
’być indywidualistą, nie postępować jak inni, kierować się własnymi zasadami’; zwrot, bibl. (Iz 53, 6: „Wszyscyśmy pobłądzili jak owce, każdy z nas się obrócił ku własnej drodze.”); J ulia Hartwig jest poetką nietypową, taką, która chodzi własnymi drogami. – S. Bąba; Wpada w szał, gdy któraś z jego kobiet idzie własną drogą (…).
‘niczym niewzruszony, niezachwiany, całkowity spokój’; wyr. rzecz., mitol. od Olimpu – siedziby greckich bogów.
‘być uczciwym, nie dopuścić się przestępstwa, oszustwa’; zwrot, bibl. (Ps 26, 6: „Umywam moje ręce na znak niewinności (…)”; Ps 18, 21: „Pan nagradza moją sprawiedliwość, odpłaca mi według czystości rąk moich.”); (…) chodziło o to, by ten pierwszy mógł, również cudzoziemcom zaprezentować tego drugiego jako swego ukochanego przyjaciela, człowieka o czystych rękach i szlachetnych intencjach (…). – W. Łysiak
‘coś jest już niemodne, przestarzałe, nie na czasie’; zwrot, gw. młodz., zapoż. z franc.; passé – ‘miniony, przebrzmiały, niemodny’ (por. trendy); Wąski pasek materiału, więcej odkrywający niż zasłaniający, jest „passe”!
‘być wyczerpanym fizycznie, zmęczonym, przygnębionym, nieszczęśliwym’; zwrot, relig.
–‘człowiek wiecznie ślęczący nad książkami, który nie widzi świata poza książkami’; wyr. rzecz.; Małgosia (…) to mól książkowy, który mógłby w bibliotece spędzać całe godziny. – „Victor G”.
‘bezskutecznie, choć z uporem próbować załatwić jakąś trudną sprawę’; zwrot; Waliliśmy głową w mur Amiki, więc nie mogliśmy się przebić. – „Fakt”; przestałem się rozpędzać/i walić głową w mur. – J. Baran.
‘skłonny do lęku, tchórzliwy, strachliwy’; wyr. określ.; Ludzie czynią tak zwykle ze strachu, ale w przypadku zbiorowego szaleństwa udają, że działają ze zrozumieniem powagi chwili, potem z poczucia podszytego strachem poddaństwa. – „Gazeta Prawna”.
‘pocałunek, gest nieszczery, fałszywy, maskujący wrogie zamiary wobec kogoś’; wyr. rzecz. bibl. (Mt 26, 48-49: „Zdrajca zaś dał im taki znak: «Ten, którego pocałuję, to On: Jego pochwyćcie!» Zaraz też przystąpił do Jezusa, mówiąc «Witaj Rabbi!» i pocałował Go.”); Boję się pocałunku Judasza. – R. Brudzyński.
‘nie dać komuś mówić, odmówić komuś prawa głosu, nie dopuścić kogoś do głosu’; zwrot; W pierwszej chwili miała ochotę wymówić się bólem głowy albo lekcjami, których ma dużo do odrabiania, ale ojciec nie dał jej dojść do słowa.
‘pragnąć, chcieć czegoś usilnie, nastawiać się na osiągnięcie czegoś’; zwrot, kulin.
‘dobrze się na czymś znać, trafnie przewidzieć coś’; zwrot;
‘czyjeś słowa, ostrzeżenia, apele pozostające bez odzewu, nie znajdujące posłuchu; słowa, apele daremne, bezskuteczne, lekceważone’; wyr. rzecz.; bibl. (por. np. J 1, 23: „Odpowiedział: «Jam głos wołającego na pustyni: Prostujcie drogę Pańską», jak powiedział prorok Izajasz”. W przekł. Wujka „głos wołającego na puszczy”. Dawn. puszcza ‘pustkowie, pustynia’.) Głos wołającego na puszczy może być krzykiem słyszalnym nawet w Nowym Jorku. – „Wprost”.
‘o czymś mocno zniszczonym, zrujnowanym, o czymś znajdującym się w bardzo złym, opłakanym stanie’; wyr. rzecz., liter. – S. Jachimowicz.
‘dyskusja niepotrzebna, niewnosząca nowych treści, bezużyteczna, bezwartościowa’; wyr. rzecz., roln.; stp. jałowy ‘bezpłodny, nieurodzajny, niedający plonów’; Moim zdaniem, szkoda było czasu na jałową dyskusję.
‘być bardzo głodnym’; zwrot; Zjadłbyś konia z kopytami, przyjdź do Pizza Hut. – TVN.
‘przedsiębiorstwo, które nie jest zarejestrowane, fikcyjne, działające nielegalnie’; wyr. rzecz.; Jeszcze gorzej, jeżeli podwykonawcą jakiejś roboty była firma krzak i ślad po niej zaginął. – „Ozon”.
‘być bliskim przypomnienia sobie czegoś; chcieć coś powiedzieć, ale zrezygnować z tego’; zwrot; Oczywiście powiedział Niggle, choć na końcu języka miał zupełnie inne słowa. – J.R. Tolkien.
‘w ostatnim momencie powstrzymać się od powiedzenia czegoś’; zwrot; Już chciała wybuchnąć, powiedzieć, co o tym myśli, ale w ostatniej chwili ugryzła się w język.
‘od samego początku’; wyr. określ. (zwykle w połączeniu z czas.: wywodzić , wyjaśniać itp.), bibl. ( Adam i Ewa – pierwsi ludzie na Ziemi, stworzeni przez Boga, rodzice całej ludzkości; Rdz 1, 7; 2, 7; 2, 21-25);
‘coś jest bardzo niepewne, wątpliwe, mało prawdopodobne; coś, na co nie można liczyć’; wyr. określ.