Słownik etymologiczny języka polskiego

Cham

1. ‘człowiek ordynarny, grubiański, nieokrzesany; gbur, prostak’; 2. pogardliwie ‘wieśniak’; 3. w gwarach ‘człowiek podły, nikczemny’; 4. również ‘chan tatarski’ (XVI-XVII w.).

Robić

1. ‘pracować, zwłaszcza fizycznie’; 2. ‘wykonywać, wytwarzać, produkować’; 3. ‘postępować, zachowywać się, sprawiać się’; 4. ‘czynić, działać’; 5. dawniej ‘parać się, trudnić się, uprawiać’.

Futryna

‘rama okienna; odrzwia’.

Idiota

1. ‘głupiec, prostak, nieuk’; 2. w medycynie ‘człowiek upośledzony umysłowo’ (od XIX w.); 3. rzadko ‘kompletny głupiec’.

łakocie

1. ‘słodycze, przysmaki, smakołyki’; 2. stpol. ‘apetyt, łakomstwo’; od XVI w.; słowo utworzone od psłow. *olkotь / *olkota ‘coś łakomego’< psłow. *olkati; dawniej wyraz ten miał postać łakoci, a także łakoć ‘smakołyk; przynęta’ i łakota ‘przysmak, smakołyk’

autorament

1. początkowo jako termin wojskowy ‘zaciąg wojska’, ‘sposób zaciągu, organizacji i uzbrojenia wojska’ (w tym znaczeniu używany w odniesieniu do realiów historycznych); 2. w pol. ogólnej w znaczeniu abstrakcyjnym‘typ, rodzaj, moda, gatunek, pokrój’; 3. współcześnie tendencja do zawężania znaczenia do sytuacji negatywnych; od XVI w.; zapożyczenie z łac. auctoramentum ‘obowiązek służby, powinność, kontrakt żołnierski’; do XVIII w. słowo występowało także w postaci auktorament

niebawem

‘po krótkim czasie, wkrótce’; od XVIII w.; jest to zaprzeczony przysłówek bawem pochodzący od bawić w dawnym znaczeniu ‘zatrzymywać, zwlekać’

Obora

1. ‘budynek dla bydła rogatego’; 2. stpol. ‘zagrodzony teren, gdzie trzymano zwierzęta domowe’.

mieszkać

1. ‘przebywać gdzieś stale lub czasowo; żyć, zajmować lokal’;2. stpol. ‘trwać w czymś, robić coś bez przerwy’, ‘zwlekać, ociągać się’ (dziś przestarzale nie mieszkać ‘nie zwlekać’); od XIV w.; płnsłow. (por. np. czes. meškat ‘ociągać się, guzdrać się; przebywać gdzieś’, słowac. meškať ‘spóźniać się, zwlekać; zatrzymywać się, być gdzieś’) < psłow. *mešьkati ‘zatrzymywać się gdzieś, wstrzymywać, opóźniać (się)’ pochodzącego od psłow. *měšati; pierwotnie ‘długo lub po trochu mieszać coś,...

Figiel

1. ‘psota, żart, psikus’; 2. ‘niegodziwy czyn, sprawka; złośliwy żart’ (XVI w.).

Cebula

1. ‘roślina Allium cepa’; 2. też ‘bulwa cebuli i roślin cebulkowatych’; 3. przenośnie‘o grubym zegarku kieszonkowym’ (za niem. Zwiebel oraz fr. oignon).

mieszkanie

Nieszpory

‘nabożeństwo wieczorne’.

Kiecka

‘spódnica, sukienka’.

aniż(e)

‘ani nawet, ani też, i nie, ani nie’; rozszerzenie ani o kolejną partykułę- że

harcować

1. ‘wyprawiać harce, dokazywać, swawolić, skakać, hasać’; 2. dawniej ‘prowadzić utarczkę (zwykle konno) w pojedynkę, odbywać harce przed bitwą, bić się, walczyć’; 3. ‘skakać, uganiać się na koniu, popisywać się zręcznością w sztuce rycerskiej’; 4. ‘szybko się poruszać, robić zamieszanie; robić, co się chce’; od XVI w.; utworzony od stczes. harcovati ‘odbywać harce przed bitwą, walczyć w pojedynkę’, dziś czes. harcovat ‘walczyć, atakować; włóczyć się, podróżować’ < stczes. harc

Nikczemny

‘niegodziwy, podły, haniebny’.

Ufać

1. ‘mieć nadzieję, być przekonanym, że na kimś można polegać’; 2. ‘spodziewać się spełnienia czegoś’.

Kilka

Liczebnik nieokreślony ‘nieokreślona liczba większa od dwóch, a mniejsza od dziesięciu’.

myśliwy

1. ‘ten kto poluje na zwierzynę, łowca’; 2. w funkcji przymiotnika ‘rozmiłowany w łowiectwie, zajmujący się łowiectwem’ (XVI w.); od XVI w.; wyraz powstał z przymiotnika użytego w funkcji rzeczownika – pierwotnie w stpol. w XV w. forma myśliwy ‘myślący, rozmyślający o czymś, skupiony, uważny’ pochodząca od psłow. *mysliti; rozwój znaczenia: ‘myślący, rozmyślający, rozumny’ > ‘łowca’ (ze względu na to, że łowiectwo uważano za zajęcie wymagające przemyślności, rozumu)

Nękać

1. ‘ciągle dręczyć, niepokoić, dokuczać’; 2. stpol. ‘usilnie namawiać, nakłaniać, przynaglać’.

gardzić

‘odnosić się lekceważąco, uważać za niegodnego szacunku’;od XV w.; ogsłow. (por. czes. hrdati, zwykle po-hrdati ‘ts.’, ros. gorditьsja ‘szczycić się, pysznić się’, sch. grditi ‘szpecić, łajać, lżyć’) < psłow. *grditi(sę) < *grdъ – por. stpol. gardy ‘dumny, wyniosły; butny; wybredny’; pierwotnie wyraz gardzić w znaczeniu ‘robić (się) pysznym, hardym’ > ‘odnosić się z pogardą, lekceważąco’

błonie

‘duża przestrzeń, równina, łąka’; od XIV w.; ogsłow. (por. stczes.blání / blana, bułg. dialektyczne blaná) < psłow. *bolnьje ‘podmokły, błotnisty teren porośnięty trawą’ < psłow. przymiotnik *bolnъ, pierwotnie w znaczeniu ‘białawy, jasny teren’.

wypierdolić

czasownik przedrostkowy

Rzezać

1. ‘rżnąć, ciąć, krajać’; 2. ‘rzeźbić, ryć; wyrzynać, szlifować’; 3. dawniej też ‘nacinać, karbować’.

Kawaler

1. ‘nieżonaty mężczyzna’; 2. ‘młody mężczyzna’; 3. ‘osoba odznaczona orderem’;4. dawniej ‘rycerz; żołnierz konny’; 5. ‘hiszpański lub francuski szlachcic’.

kalać

1. ‘brudzić, plamić, walać’; 2. przenośnie ‘okryć hańbą, zniesławić’; 3. stpol. ‘brudzić, tarzać w błocie’; 4. dialektalnie też ‘zanieczyszczać błotem, kałem’; od XV w.; ogsłow. (por. czes. kalet ‘wypróżniać się; kalać, brudzić, plamić, szkalować’, ukr. kaljaty ‘wypróżniać się; brudzić’) < psłow. *kaľati ‘zabrudzać, zanieczyszczać błotem’ – czasownik wielokrotny utworzony od *kaliti ‘brudzić, zanieczyszczać błotem’ (por. stpol. kalić ‘brudzić błotem, kalać, zniesławiać’) pochodzący od...

Mać

Dawniej ‘matka’.

nóż

od XIV w.; ogsłow. (por. czes. nůž, ros. nož) < psłow. *nožь (< *noz-jь) ‘nóż’ utworzone od psłow. czasownika *nьzti z przyrostkiem *-jь, który często występował m.in. w nazwach narzędzi; pierwotnie ‘to, co przebija, wbija się w coś’ > wtórnie ‘narzędzie do krojenia’

Dowcip

1. ‘żart, kawał, anegdota’; 2. ‘zdolność spostrzegania śmiesznych cech, zjawisk i przedstawiania ich w zabawny sposób’; 3. dawniej ‘bystrość, inteligencja, polot’.

Hasać

1. ‘biegać, brykać, wyprawiać harce’; 2. ‘spędzać czas na beztroskich zabawach’; 3. ‘tańczyć z werwą, żywo, ochoczo’; 4. dialektalnie ‘podskakiwać w tańcu’.

Frunąć

1. ‘przemieścić się w powietrzu za pomocą skrzydeł, lecieć’; 2. ‘wzbić się w powietrze; wzlecieć’.

tułaczka

Smak

1. ‘zmysł pozwalający na rozpoznanie pewnych właściwości przyjmowanych pokarmów’; 2. ‘właściwość rzeczy, najczęściej jadalnych, działająca na ten zmysł’; 3. ‘przyjemność, którą ktoś znajduje w jedzeniu, piciu, czasem w paleniu papierosów’; 4. ‘upodobanie do czegoś’; 5. ‘poczucie piękna, harmonii i elegancji’; 6. ‘przyprawa do potrawy, napoju itp., nadająca im charakterystyczną właściwość’.

białogłowa

‘kobieta’; wyraz popularny zwłaszcza w XVI w.; określenie pochodzi od białej chustki na głowie i zastępowało słowo niewiasta, żona itp.; prawdopodobnie początkowo stosowano go w znaczeniu ‘panna młoda’, której podczas obrzędów weselnych zakładano na głowę białą chustkę; potem nastąpiło rozszerzenie znaczenia: ‘świeżo poślubiona’ > ‘kobieta zamężna’> w ogóle ‘kobieta’; podobnie działo się w in. językach słow., np. ros. dialektyczne bełogołóvka ‘młoda mężatka’; w XV-XVI w. słowo o tym...

raić

1. ‘polecać, proponować; 2. ‘rekomendować; swatać’; 3. stpol. (XV w.) ‘polecić, nastręczyć’; od XVI w.; w XV w. postać z przedrostkiem: naraić

Wola

1. ‘zdolność psychiczna człowieka do świadomego i celowego regulowania swego postępowania’; 2. ‘to, czego ktoś chce, co ktoś postanowił’; dawniej: 3. ‘wybór’ i 4. ‘wolność’.

Cacanka

1. ‘coś miłego, przyjemnego’; 2. ‘obietnica niepoważna, na której spełnienie nie można liczyć’; 3. dawniej (XVIII w.) ‘pieszczoty, przymilania’.

magać

forma wielokrotna magać występowała wyjątkowo w XVI w., poza tym głównie z przedrostkami: domagać, pomagać, wymagać, zmagać się.

przemóc

czasownik przedrostkowy

Luty

1. ‘drugi miesiąc roku’; 2. stpol. (XV w.) też ‘styczeń’.

Durzyć

1. ‘wprowadzać w błąd, oszukiwać, zwodzić, tumanić’; 2. ‘oszałamiać’; 3. ‘kochać się w kimś’.

jutrznia

1. ‘modlitwa odprawiana przed wschodem słońca’; 2. stpol. (od XIV w.) ‘poranek, czas ranny’; 3. ‘część brewiarza odmawiana o świcie’; podstawą psłow. przymiotnik *utrьnъ ‘poranny’

orędzie

1. ‘uroczyste oświadczenie, oznajmienie, odezwa, apel’; 2. stpol. ‘wiadomość przesłana przez posła, uroczyste oświadczenie’; 3. ‘posłowanie, misja poselska’; od XIV w.; ogsłow. (por. stczes. orudie / orodie ‘narzędzia; naczynie; wyposażenie, sprzęty’, ros. orudie ‘narzędzie; działo’) < psłow. *o(b)rędьje ‘potrzebne narzędzia, przyrządy, instrumenty, naczynia’; ‘to, co służy do doglądania czegoś, kierowania czymś’ – rzeczownik zbiorowy od psłow. *o(b)rędъ / *o(b)ręda ‘doglądanie czegoś,...

na odlew

1. przysłówek ‘o uderzeniu, ruchu ręką; z rozmachem, gwałtownie’;2. dawniej też ‘z lewej, od lewej strony’; 3. dawniej (od XV w.) odlew ‘od lewej strony’ utworzony od wyrażenia od lewa.

Buta

‘zbytnia pewność siebie, pycha, hardość, wyniosłość’.

Ujrzeć

‘zobaczyć, zaobserwować’.

płacić

1. ‘dawać komuś pieniądze za coś’; 2. stpol. też ‘mieć pewną wartość, kosztować’; od XIV w.; ogsłow. (np. czes. platit ‘płacić, wynagradzać pieniędzmi’) < psłow. *platiti ‘dawać zapłatę za coś’ < ‘dawać kawałki płótna’(które były wcześniej środkiem płatniczym)

Pośladek

1. ‘tylna część ciała, tyłek’; 2. dawniej ‘tył, część najbardziej oddalona od przodu’; stpol.: 3. ‘potomek, następca’ oraz 4. ‘ostatnia część, reszta’.

Jałmużna

‘wsparcie, datek dla ubogiego’.