Abecadło
1. ‘alfabet’; 2. ‘zbiór liter pisma używanego w danym języku ułożony w ogólnie przyjętym porządku’; 3. także ‘nauka czytania i pisania’; 4. wtórnie ‘elementarne wiadomości z jakiegoś zakresu’. Odpowiednikiem słowa jest alfabet – w pol. od najdawniejszych czasów, pochodzący z gr. alphabetos (od dwóch liter gr. alfa i beta ) za pośrednictwem łac. alphabetum ; należy do grupy tzw. europeizmów (wyrazów najczęściej pochodzenia łac. lub gr., które w językach europ. występują w...
abecedlarski
abecedlarz
abecedlarz – 1. ‘ts.’; 2. także ‘lekceważąco o nauczycielu’; od XVIII w.
Aborcja
1. ‘przerwanie ciąży, sztuczne poronienie w wyniku zabiegu lekarskiego’ (od ok. 1990 r.); 2. w informatyce ‘kontrolowane zakończenie czynności przetwarzania danych w systemie komputerowym, spowodowane niemożnością lub zbędnością jej kontynuowania’. Na poziomie łac. słowo to występuje w związku etymologicznym z czasownikiem oriri (‘wschodzić, wstawać, rodzić się’), którego pochodnymi formami są orient , orientis (‘wschód’) oraz orientalia (‘wschodni’), zapożyczone do pol.w...
aborcyjny
aborcyjny – ‘związany z aborcją’, np. zabiegi aborcyjne, turystyka aborcyjna.
Aby
1. ‘żeby, by’; 2. ‘byle’, ‘byleby’; 3. stpol. ‘niech, oby’, ‘gdyby, choćby’; 4. w gwarach zwykle jako partykuła ‘choć, choćby, byle, tylko, przynajmniej, chybaby’.
Aczkolwiek
1. spójnik ‘choć, mimo że’; 2. ‘choć’, dość często od XVI w. (ale znacznie rzadziej niż acz w tym znaczeniu), później rzadsze – głównie regionalne, na nowo spopularyzowane przez Bolesława Prusa, a za nim także przez Stefana Żeromskiego, Marię Dąbrowską i in.
afront
‘obelga, zniewaga’; od XVIII w.; pochodzi od fr. affront (fr. af- < łac.ad- ‘przy, do’)
albo
1. pierwotnie ‘a czyż’ (zachowane w pytaniach retorycznych typu Albo to ja wiem?); 2. spójnik ‘lub’; od XIV w.; ogsłow. (por. ros. dialektyczne álibo / álbo, słoweń. dialektyczne aliboj) < psłow. *alibo – powstałe z partykuły*ali (w stpol. w XV-XVIII w. spójnik ali ‘ale, ale oto, a tu, a już; albo, czyli’) oraz partykuły wzmacniającej *bo; w pol. rozwój fonetyczny z zanikiem-i-: alibo > albo.
Ale
1. Spójnik przeciwstawny ‘lecz’ (od XIV w.); 2. od XV w. rozwinął się także jako partykuła ‘choć, przynajmniej’ oraz 3. wykrzyknik wyrażający zdumienie, podziw, zaskoczenie.
Alkohol
1. ‘miałko sproszkowany antymon używany do barwienia na czarno głównie powiek przez kobiety’ (od XVI w.); 2. w dzisiejszym znaczeniu chemicznym od 1850 r.
anielski
1. ‘aniołów się tyczący, od nich pochodzący’ (np. anielskie pozdrowienie,anielskie nawiedzenie); 2. ‘święty, niebieski, cudny, doskonały, podobny aniołom’ (np. anielska niewinność, anielska słodycz)
Anioł
1. ‘istota nadprzyrodzona pośrednicząca między Bogiem a ludźmi, uosabiającadoskonałość i dobroć’; 2. ‘ktoś bardzo dobry, łagodny’.
aniż(e)
‘ani nawet, ani też, i nie, ani nie’; rozszerzenie ani o kolejną partykułę- że
apteczka
zdrobnienie, używane też na określenie podręcznego, domowegozbioru leków, w stpol. miała raczej charakter spiżarni – przechowywano tam nalewki, przyprawy korzenne, słodycze, maści i in.
Apteka
1. ‘zakład, w którym wytwarza się i sprzedaje lekarstwa oraz gotowe środki lecznicze i opatrunkowe’; 2. stpol ‘sklep korzenny i cukierniczy’.
aptekarka
1. ‘kobieta trudniąca się robieniem lekarstw (w klasztorach)’; 2. wtórnie ‘farmaceutka, kobieta-aptekarz’
autokar
‘autobus turystyczny’; nowsza forma niż autobus, stosowana od połowy XX w.; powstała po połączeniu auto + kar (z ang. car ‘wóz’)
automat
‘maszyna naśladująca ruchy człowieka, wykonująca sama ruchy,czynności’; od XIX w.; por. niem. Automat, fr. automate (1534 r.) pochodzące z łac. przymiotnika automatus ‘samoczynny’ < gr. przymiotnik autómatos ‘zachodzący sam przez się, z przypadku, bez celu, bez pożytku’
automobil
należy do grupy tzw. europeizmów (por. ang. automobile, niem. Automobil, fr. automobile), utworzony z połączenia gr. autós ‘sam’+ łac. mobilis ‘ruchomy’; często skracany do pierwszego członu auto; do pol. przeszedł w obu formach z fr.
Autor
1. Pierwotnie ‘sprawca jakiejkolwiek rzeczy, tworzyciel, wynalazca, założyciel’(zgodnie z dosłownym tłumaczeniem z łac.); 2. wtórnie zawężone do‘twórca ksiąg, pisarz’; 3. także w znaczeniu prawnym ‘oskarżyciel, powód’; 4. w rozwoju historycznym wyrazu wystąpiła tendencja zawężająca znaczenie do ‘twórcy dzieła literackiego, naukowego lub dzieła sztuki’ oraz 5. ‘sprawcy,inicjatora, projektodawcy’.
autorament
1. początkowo jako termin wojskowy ‘zaciąg wojska’, ‘sposób zaciągu, organizacji i uzbrojenia wojska’ (w tym znaczeniu używany w odniesieniu do realiów historycznych); 2. w pol. ogólnej w znaczeniu abstrakcyjnym‘typ, rodzaj, moda, gatunek, pokrój’; 3. współcześnie tendencja do zawężania znaczenia do sytuacji negatywnych; od XVI w.; zapożyczenie z łac. auctoramentum ‘obowiązek służby, powinność, kontrakt żołnierski’; do XVIII w. słowo występowało także w postaci auktorament
autorytet
od XIX w.; pochodzi od łac. auctoritas ‘powaga moralna’, do pol. za pośrednictwem niem. Autorität lub fr. autorité; wyraz pozostał w bliskim związku znaczeniowym z wcześniej przyswojonym słowem autor – pierwotnie‘wiarygodność, upoważnienie, znaczenie, prestiż, powaga > wtórnie ‘człowiek (instytucja, organizacja) mający wpływ, uznanie, powagę dzięki swoim działaniom, twórczości, osiągnięciom’
autostrada
‘droga przeznaczona dla ruchu samochodów’; od 1935 r. (fr. 1925 r.);złożenie auto + strada ‘droga’ < łac. (via) strata ‘droga bita, brukowana’
Aż
1. ‘że, tak że; 2. ‘a już; aż; póki nie, aż do’.