Często przez państwo prawa rozumie się takie państwo, w którym obowiązuje zasada praworządności. Praworządność zaś to taka sytuacja, w której państwo, organizacje społeczne oraz obywatele mają na uwadze przestrzeganie i szacunek dla obowiązującego prawa.
Istnieje także pogląd, według którego państwo prawa to takie, w którym rządzi prawo, a nie urzędnik. W takim ujęciu państwa prawa stają się fundamentem wolności i demokracji.
W państwie prawa wszystkie ograny państwowe są tworzone, organizowane i kontrolowane zgodnie z prawem, nie naruszają prawa i nie nadużywają swojej władzy. Obywatele posiadają środki obrony swoich interesów, zaś jawne i zrozumiałe prawo nie dyskryminuje nikogo, nie obdarza i nie wyróżnia przywilejami.
W państwie prawa obowiązki mogą być nakładane na obywateli jedynie na podstawie norm ustanowionych przez akty prawne. Rozwiązywanie konfliktów odbywa się na drodze procedur prawnych, w których obywatele mają możliwość dochodzenia swoich uprawnień w stosunku do innych obywateli, jak też w stosunku do państwa. Prawo powinno być wyrazem woli narodu i powstawać na drodze demokratycznych procedur. Sam zapis w konstytucji nie decyduje jeszcze o tym, czy państwo jest oparte na zasadach praworządności. Ważne jest, aby zapisowi towarzyszyła świadomość i wola wszystkich obywateli, wyrażająca się respektowaniem prawa i umiejętnością obrony swoich praw.
Tak rozumiane państwo prawa między organami władzy a obywatelami buduje relacje oparte na stabilnych i w praktyce stosowanych procedurach demokratycznych z zachowaniem zasady prymatu prawa nad państwem. Jego geneza opiera się na założeniu, że jednym z najważniejszych zadań prawa jest ochrona jednostki przed nadmierną władzą państwa. Instytucjami chroniącymi tej zasady są ograny sądownicze, a szczególnie sądownictwo konstytucyjne. W Polsce ważną rolę odgrywa Trybunał Konstytucyjny. Nakaz postępowania w zgodzie z prawem dotyczy także władzy ustawodawczej. Prawo stanowione przez parlamenty powinno być zgodne z wykładnią konstytucyjną i nie naruszać praw i wolności obywatelskich.
W państwie prawa powinny występować trzy najważniejsze elementy:
- konstytucyjne zabezpieczenia praw i wolności,
- zasada równości wobec prawa,
- zasada nadrzędności i pewności prawa.
Do prawnych gwarancji państwa należą postanowienia w zakresie ustroju, legislacji i procedur. Zakres tych gwarancji prezentuje tabela.
| Gwarancje w zakresie ustroju obejmują: | Gwarancje w zakresie legislacji obejmują: | Gwarancje w zakresie procedur obejmują: |
| - nienaruszalność prawobywatelskich, - konstytucję, - zagwarantowaną nienaruszalność sądów, - trójpodział władzy, - możliwość legalnego i swobodnego działania opozycji |
- nadrzędność konstytucji nad innymi aktami prawnymi, - rozgraniczenie kompetencji w tworzeniu aktów prawnych, - hierarchię aktów prawnych. |
- wieloinstancyjność sądów i procedur rozstrzygania praw, - możliwość złożenia odwołania od decyzji sądów, - domniemanie niewinności oskarżonego, - zagwarantowanie praw oskarżonegow procesie. |
Zagwarantowanie istniejących w państwie praw zależy od systemu państwa i obywateli, którzy temu prawu podlegają. Rządy prawa ucieleśniają zasadę, że najlepszy system rządzenia opiera się „na prawie, a nie na ludziach”.