1. spójnik ‘choć, mimo że’; 2. ‘choć’, dość często od XVI w. (ale znacznie rzadziej niż acz w tym znaczeniu), później rzadsze – głównie regionalne, na nowo spopularyzowane przez Bolesława Prusa, a za nim także przez Stefana Żeromskiego, Marię Dąbrowską i in.
Pochodzenie:
Wyraz powstał przez nawarstwienie się na spójnik acz kolejnych partykuł:*koli i *vĕ(kъ): acz > aczkoli > aczkoliwie(k) > aczkolwiek (zanik -i- podobnie jak w przypadku alibo > albo); zachsłow.: por. czes. przestarzałe aâkolivek /dziś aâkoliv i aâkoli oraz słowac. przestarzałe aâkolvek.
Pierwotna postać
W stpol. od XV w. wyraz występował w formach aczkoliwie(k) i aczkoli /aczkole.acz – spójnik, od XV w.; ogsłow. (por. czes. aâ ‘aczkolwiek, chociaż’, stczes. aâe ‘jeżeli’, ros. dialektyczne áâe / aâ ‘co jeszcze! a jakże!’, słoweń. àâe ‘jeżeli’, stserbs. aâe, ‘i’) < psłow. *aâe – partykuła ‘a oto, patrz’, wtórnie spójnik ‘choć’ – złożenie z *a i wzmacniającej partykuły *âe (< pierwotnego*kue ‘i’ ); występowały też różne formy pośrednie: aczby ‘czy’, ‘jeśliby’(aczbych ‘jeślibym’), aczci ‘jeśli’, aczle ‘aczkolwiek, chociaż, choć’, aczli ‘jeślizaś’, aczliby ‘jeśliby’, acz nie ‘przynajmniej’ oraz aczkolwiekciem ‘aczkolwiek, chociaż’; w stpol. także acz in. pochodzenia i znaczenia: ‘czy’ (skrót z a + czy), ‘a co’.
Źródło
Acz umrze, nic nie straci.
Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią, XV w.
Nagłe odpuszczenie daje grzechów, acz czyste będzie wypowiedzenie grzechów.
Aczci oko twe prawe będzie ciebie pogarszać, wyrwi je.
Rozmyślanie przemyskie (Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa), XV w.
A aczkole duszę i ciało każdy grzech maże i komudzi.
Kazanie na dzień Wszystkich Świętych, połowa XV w.
Aczkolwiek nie z przypędzenia, a wszakoż lud zbieramy.
Historia Aleksandra Wielkiego, 1510 r.
Aczkolwiekciem przedtym dobra była tato gospoda, a wszakoż teraz (…) widzi mi
się niezwolna.
Fortuny i cnoty różność, 1524 r.
Materiał opracowany przez eksperta
Spis treści
- Aczkolwiek