Tego podziału wypowiedzeń dokonuje się, biorąc pod uwagę ich treść, a także intencje, czyli zamiary mówiącego.
• zdania oznajmujące – wyrażają sądy i opinie, może się to odbywać na dwa sposoby:
– twierdzący;
Rok szkolny rozpoczyna się pierwszego września.
Rozpoczęcie roku szkolnego pierwszego września.
Wakacje kończą się w sierpniu.
Koniec wakacji w sierpniu.
– przeczący;
Nie było nikogo w domu.
Nikt nie musi tego słuchać.
Żaden klient tego nie kupi.
Ani jeden człowiek nie chciał nam pomóc.
W zdaniach oznajmujących przeczących, oprócz partykuły nie możemy posłużyć się zaimkami przeczącymi:
nie, nikt, żaden, nigdzie, nigdy.
Mogą też przydać się spójniki: ani, ni.
• zdania pytające – czyli takie, w których o coś pytamy rozmówcę, one również mogą mieć formę twierdzącą lub przeczącą;
Kiedy będzie przerwa?
Kiedy przerwa?
Nikt mi nie pomoże?
Nie możesz zrobić tego jutro?
Zadając pytania, możemy również posłużyć się partykułą.
Czy jesteś przygotowany na liczne niespodzianki?
Czyżbyś znów nie miał pieniędzy?
Niekiedy intonacja pytająca sugeruje, że jest to zdanie, w którym o coś pytamy, choć jego forma o tym nie świadczy. (Chyba że zdanie zostało zapisane i kończy się pytajnikiem).
W przypadku zdań pytających możemy spotkać się z pojęciem akcentu logicznego. Pozwala on na podkreślenie w zdaniu pewnego określonego szczegółu, istotnego dla pytającego.
Wypowiadając to zdanie na cztery sposoby, za każdym razem pytasz o coś innego. Takie możliwości stwarza jednak tylko słowo mówione.
Byłeś wczoraj z kolegami w dyskotece?
Byłeś wczoraj z kolegami w dyskotece?
Byłeś wczoraj z kolegami w dyskotece?
Byłeś wczoraj z kolegami w dyskotece?
Istnieją tzw. pytania retoryczne (zdania lub równoważniki pozornie pytające). Zwykle pytający zna odpowiedź na stawiane przez siebie pytanie, chce tylko wywołać większy efekt lub odpowiedzi nikt nie zna.
Czy naprawdę jesteś bez serca?
„Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi sie podziała ?” (Kochanowski)
Czy można cofnąć czas?
Czy jego można nazwać człowiekiem?
• zdania rozkazujące – w sposób wyraźny chcemy wywołać odpowiednią reakcję otoczenia, używamy ich w celu wyrażenia prośby, życzenia, żądania czy rozkazu;
Niech wszyscy otworzą książki.
Otworzyć książki.
Proszę odłożyć pióra.
Odłożyć pióra.
• zdania wykrzyknikowe – dla wyrażenia i szczególnego podkreślenia emocji czy rozkazu.
Natychmiast przestań rozmawiać!
Mam tego dość!
Nie palić!
Zrób to w końcu!
Spokój!
Przestań!