Rzeczowniki odmieniają się nie tylko przez liczby, ale również przez przypadki.
Odmiana przez przypadki to inaczej deklinacja.
Podstawową formą rzeczownika jest mianownik: kot, drzwi, ptaki, stopa, oko, wojsko.
przypadek | liczba pojedyncza | liczba mnoga |
Mianownik (kto? co?) | dom ø | dom-y |
Dopełniacz (kogo? czego?) | dom-u | dom-ów |
Celownik (komu? czemu?) | dom-owi | dom-om |
Biernik (kogo? co?) | dom ø | dom-y |
Narzędnik ( z kim? z czym?) | z dom-em | z dom-ami |
Miejscownik ( o kim? o czym?) | o dom-u | o dom-ach |
Wołacz (o!) | o domu! | o dom-y! |
Zdarza się, że w niektórych przypadkach nie ma końcówki. Ten brak oznacza się symbolem „ø”.
W czasie odmiany przez przypadki zmianie ulega jedynie końcówka wyrazu. Temat pozostaje taki sam, choć mogą pojawić się tzw. oboczności, czyli wymiana jednych głosek na inne.
Temat – to ta część wyrazu, która pozostaje po oddzieleniu końcówki (nie zmienia się w trakcie odmiany):
Końcówka – cząstka wyrazu, która zmienia się podczas odmiany przez przypadki. Przypadki mają zwykle inne końcówki (dlatego trudno je pomylić):
morz- a
morz- u
morz- e
morz- em
morz- u
morz- e!
Jeśli końcówki są takie same (np. Mianownik = Biernik), to kontekst zdania informuje nas, o jaki przypadek chodzi.
Morze wyglądało bardzo groźnie.
W te wakacje pierwszy raz zobaczyłam morze.
Tematy oboczne to różne postaci tego samego tematu. Wyraz, którego wszystkie formy fleksyjne mają taki sam temat, nazywa się niezmiennotematowym. Gdy wyraz ma temat o różnych wariantach – nazywamy go zmiennotematowym.
Teoretycznie istnieją dwie możliwości:
• oboczności tematu polegające na wymianie spółgłosek
głow-a | głowi-e | w : w’ |
kocioł | kotła |
ręk-a | ręc-e | k : c | las | lesie |
odwag-a | odwadz-e | g : dz | stóg | stogiem |
szkoł-a | szkol-e | ł : l | łyżka | łyżce |
gaz-ø | gazi-e | z : z’ | kot | kocie |
rower | rowerz-e | r : rz | uciecha | uciesze |
• oboczności tematu polegające na wymianie samogłosek
lód ø | lod-u | ó : o |
stół | stołu |
ręc-e | rąk | ę : ą | ciało | ciele |
gwiazd-a | gwieździ-e | a : e | gałąź | gałęzi |
dąb ø | dęb-u | ą : ę | żołądź | żołędzia |
ząb ø | zęb-em | ą : ę | bóbr | bobrowi |
anioł ø | aniel-e | o : e | pokój | pokojem |
• można jeszcze tak
matk-a | matek– ø | okno | okien | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
pies ø | ps-a | wieś | wsią | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
lew ø | lw-a | pień | pnia | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
bez ø | bz-u |
drwa | drew | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
chłopiec ø | chłopc-a | palec | palce | |||||||||||||||||||||||||||||||||||
dzień ø | dni-a | Franek | Franka |
Tu wyraźnie widać, jak temat uległ skróceniu albo rozszerzeniu.
Przyjrzyjmy się dwóm rzeczownikom, których odmiana jest nieco zaskakująca:
przypadek | liczba pojedyncza | liczba mnoga | ||
ucho, oko (ludzkie) |
ucho (od torby), oko (tłuszczu) |
uszy, oczy (ludzkie) |
ucha (od torby), oka (tłuszczu) |
|
M. | ucho, oko | ucho, oko, | uszy, oczy | ucha, oka |
D. | ucha, oka | ucha, oka | uszu, oczu | uch, ok |
C. | uchu, oku | uchu, oku | uszom, oczom | uchom, okom |
B. | ucho, oko | ucho, oko | uszy, oczy | ucha, oka |
N. | uchem, okiem | uchem, okiem | uszami, oczami (uszyma, oczyma) |
uchami, okami |
Ms. | uchu, oku | uchu, oku | uszach, oczach | uchach, okach |
W. | ucho! oko! | ucho! oko! | uszy! oczy! | ucha! oka! |
odmiana wygląda tak samo | tu różnice są wyraźne |
Słoń afrykański i indyjski różnią się wielkością uszu.
Mężczyzna miał w uchu srebrny kolczyk.
Moja babcia ma chore lewe oko.
Mój czarny kot ma piękne, pomarańczowe oczy.
Sieć rybacka składa się chyba z samych ok.
Te oka tłuszczu w zupie odebrały mi apetyt.
Istnieje grupa rzeczowników zakończonych na -um, np. muzeum, akwarium, liceum, które mają co prawda formy liczby pojedynczej i mnogiej, ale można je odmieniać tylko w liczbie mnogiej.
liczba pojedyncza | liczba mnoga | |
M. | technikum | technika |
D. | technikum | techników |
C. | technikum | technikom |
B. | technikum | technika |
N. | technikum | technikami |
Ms. | technikum | technikach |
W. | technikum! | technika! |
Mój starszy brat chciałby uczyć się w technikum samochodowym.
Niedaleko mojego domu jest technikum handlowe.
W tym mieście nie ma zbyt dużo techników, przeważają raczej licea.
Wielu moich znajomych ukończyło technika i pracuje w swoim zawodzie.
Panuje przekonanie, że w technikach przeważają chłopcy.
Krakowskie „Muzeum Czartoryskich” posiada w swoich zbiorach obraz Leonarda da Vinci „Dama z łasiczką”. | A w którym z muzeów wisi „Mona Lisa”? Czyżby chodziło o najsłynniejsze muzeum – Luwr? |
Ozdobą mojego mieszkania jest ogromne akwarium. | Podobają mi się podświetlane akwaria, z bujną roślinnością i egzotycznymi rybkami. |
Młodzież liceów myśli o maturze, a potem o wyborze studiów. | Po reformie oświaty czas nauki w liceach skrócono do trzech lat. |